СЮЖЕТТІК ЭЛЕМЕНТТЕР

Презентация қосу

КОМПАЗИЦИЯ МЕН
СЮЖЕТТІҢ БІРЛІГІ МЕН
АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ.
Орындаған: Н.Сатылғанова
Қабылдаған: Мамыт Амангелді
Алтыбайұлы
КӨРКЕМ ШЫҒАРМАНЫҢ
КОМПОЗИЦИЯССЫ МЕН
СЮЖЕТІ.
Композиция (латынша сomposito-құрастыру,
қиыстыру)-көркем шығарманың құрылысы.
Композиция, сөз жоқ, сюжетпен тығыз

байланысты: сюжет те, композиция да әдеби
шығарманың мазмұнын көркем жинақтап,
мазмұнды пішінге көшірудің құралы. Сюжет-сюжет
болу үшін оның барлық кезең-кезеңі түп-түгел
белгілі бір композициялық жүйеге түсіп, бірлік
табуы қажет.
Сюжет композицияның осындай өзара бола тұра
олардың бір-бірінен өзгешелігі де болады.
Екіншіден, композиция сюжеттің өрбу
кезеңдерін жүйеге түсіріп қана қоймайды,
сюжеттен тыс нәрселерді де өзара қиюластырып,
белгілі бір арнаға салады.
СЮЖЕТТІК ЭЛЕМЕНТТЕР

«Сюжет», «сюжетқұрылысы» - отандық және
дүниежүзілік әдебиеттану ғылымында біраз
зерттелген ұғымдар. Сюжет – бұл «оқиғаның
көркем мәтіндегі», «дәйектілігі суретте
бейнеленген оқиғалар» және «оқиғалар тізбегі,
бұрылыстар мен кедергілерден өтуге әрекет,
кейіпкерлердің өзара қарым-қатынасы, айқын
әрекет жүретін көркем шындық арқылы» өтіп
жатқан іс-шараларды білдіреді деген көптеген
және әртүрлі анықтамалар берілген.
СЮЖЕТКЕ АРҚАУ БОЛҒАН
ОҚИҒАЛАРДЫҢ ДАМУ
КЕЗЕНДЕРІ
Оқиғалардың арасындағы байланыс характерге тәуелділігне
қатысты екі негізгі типпен ерекшеленеді: хроникалы және
шоғырлы (концентрациялы). Хроникалы және шоғырлы
сюжеттер оқиғадағы кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне
байланысты бір-бірінен ерекшеленеді. Сюжет типтерінің
критерийі- оқиғалар арасындағы характер байланысы.
Хроникалы және шоғырлы сюжеттердің арасындағы негізігі
айырмашылығы- бұл әрине уақыт. Хроникалы сюжет уақыттың
ағысын жаңғыртады. Шоғырлы сюжетте уақыт ешқандай
физикалық мәнді анықтамай, психологиялық уақытпен
алмастыралады. Мұнда қақтығыс, шиеленіс маңызды
болғандықтан, детектив, триллер, әлеуметтік және
психологиялық романдар мен драмалар жатады.
Э.М. Форстер өзінің «Аспекты романа» кітабында сюжеттің екі

түріне де мысал келтірген: «Патша қайтыс болды, сосын
патшайым өлді»- бұл хроникалы сюжет; «Патша қайтыс болды,
сосын патшайым қайғыдан өлді»- бұл шоғырлы сюжет.
СЮЖЕТКЕ АРҚАУ БОЛҒАН
ОҚИҒАЛАРДЫҢ ДАМУ
КЕЗЕНДЕРІ
Композицияны үлкен құрылысқа теңесек, оның
іргетасы, қабырғасы, есік-терезесі, шатыры
болатыны сияқты көркем шығармада оқиғаның
басталуы (экспозиция), байланысы (завязка),
дамуы (ситуация), шарықтау шегі
(кульминация) , шешімі (развязка) болады.
Сюжет өз міндетіне толық жету үшін, біріншіден,

іштей тиянақталуы, яғни суреттелген тартыстың
даму сипаттары, себеп-салдарлары толық
ашылып көрсетілуі қажет. Екіншіден,оқырманды
өзіне баурап алып,суреттелген оқиға
дамуындағы әрбір эпизодтың, әрбір детальдың
мәніне ойлана үңілдіруі қажет.
СЮЖЕТКЕ АРҚАУ БОЛҒАН
ОҚИҒАЛАРДЫҢ ДАМУ
КЕЗЕНДЕРІ
Сюжеттің көркемдік тартымдылығына қол жеткізу үшін
қаламгерлердің қолданатын құралдары сан қилы.
Қаламгерлердің бірі оқырманды бірден баурап әкететін аса өткір
жағдайларды таңдайды, екінші бірі оқырмандар зейінін әуелі
кейіпкердің тосын әрекеттеріне аударып алып, сол төңіректе, сол
әрекеттердің себептері жайында ойландыра отырып, кейіпкер
әрекеттерінің негізгі себептерінің мәні туралы ойландырады.
Сюжетке тән бұл ерекшеліктер белгілі бір оқиғалар желісі
суреттелетін шығармаға қатысты. Мұндай шығармаларға
драмалық шығармалардың бәрі және эпикалық шығармалардың
басым бөлігі жатады. Өйткені кей жағдайларда эпикалық
шығармаларда табиғат көрінісі немесе сыртқы дүние ісерінен
туған ой – сезім қозғалысы бейнеленіп, оқиғалар жүйесі болмауы
да мүмкін. Ал лирикалық шығармаларда тартысқа толы оқиғалар
болмайтыны белгілі. Мұндай туындыларда адамның ішкі жан
дүниесіндегі ой – сезім арпалысы, көңіл – күй өзгерісі түрлі
сипатта көрсетіледі де, лирикалық туындылардағы сюжетті осы
жан әлеміндегі түрлі құбылыстар, толқыныстар айқындайды.
ЭКСПОЗИЦИЯ
Сюжет экспозиция, байланыс, әрекет дамуы,
шарықтау шегі, шешім сияқты бөлшектерден
тұрады. Кей шығармаларда пролог пен эпилог та
кездеседі. Бұл бөлшектердің әрқайсысы шығарма
құрылымында өзіндік мән иеленеді.Шығармадағы
негізгі тартысқа дейінгі кейіпкерлердің қалыптасу
деңгейі және олардың мінез – құлық, әрекеттерінің
кейбір басты тұстарын суреттеу – экспозиция деп
аталатыны белгілі. Экспозиция үнемі шығарманың
басында кездесе бермей, кейде шығарманың
соңында да кездеседі. Қалай болғанда да,
экспозицияның міндеті біреу, ол – кейіпкерлер
қалыптасқан ортаментаныстырып, олардың кейінгі
әрекеттерінің заңдылығын дәйектеу.
СЮЖЕТТІК БАЙЛАНЫС
Сюжеттік байланыс-адамдар арасындағы
әрекеттің басы; тартыстың басталуы
іспетті, шығарма арқауындағы негізгі
оқиғаның әуелгі туындау себебі секілді.
Демек, байланыс экспозициясындай емес,
шығарманың сюжеттік желісіндегі өмірлік
тартысқа тікелей ықпал жасайды,
оқиғаны өрбу жолына салады.
СИТУАЦИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙ
Сюжеттік даму адамдардың өзара қарым-
қатынасынан, қимыл-әркетінен туған түрліше
жағдайларға, шиеленістіре байланысты. Шебер
суреткердің қолынан шыққан ширыққан,
шиыршық атқан серіппелі шиеленістер
шарықтау шегіне жетеді.
ШАРЫҚТАУ ШЕГІ
Шарықтау шегі (латншы-шың)-сюжеттік
дамудың ең жоғарғы сатысы; адамдар
арасындағы қимыл-әркеттің мейлінше
күшейіп, өрбіп жеткен жері,
шығармалардағы драмалық тартыстың
өрістеп шыққан биігі. Шығарма сюжетін
күллі кезең-кезеңімен тұтастырып, белгілі
біл бүтіндікке, үндестікке әкеліп тұрған
композицияның ең жауапты тұсы осы.
Сайып келгенде, сюжеттік шарықтау-
шығармада суреттелген барлық шындық
құбылыстар мен өзекті оқиғалардың
шоғырлану шоқтығы.
ШЕШІМ
Шешім-суреткердің өзі суреттеп отырған өмір
шындығына шығарған «үкімі»,адамдар
арасындағы қарама-қарсы тайталастардың,
күрделі күрестердің бітуі; түрліше тағдырлар
тартысынан туған нақты көріністердің соңғы
сахнасы.
Шығарма сюжетінің шешімі-оның идеялық-

көркемдік шешімі. Шығармада қақтығыстар
неғұрлым күшті болған сайын, сюжеттік шешім
де соғұрлым мықты болады.
КОМПАЗИЦИЯ
Сонымен, сюжеттік дамудың жоғарыда
айтылған кезең-кезеңдерін тәртіпке салып,
реттеп, қиыннан қиыстырып тұратын нәрсе-
шығарманың композициясы.
Композиция-әдеби шығарманың құрылыс,

оның үлкен-кішілі бқлім-бөлшектерінің бір-
бірімен қисынды түрде қиюластырып, әр
түрлі тәсілмен байланыстырылған тұтастық-
бірлігі. Шығарманың құрылысы шымыр
болуы, бас-аяғы жеке тараулары жнақы
келуі жекелеген бөлімбөлшектердің орынды
жалғасуына байланысты.
Әдеби шығарманың композицялық
құрылысының ұтымдылығы сөз болатын
мәселелерді, суреттелетін жағдайларды,
кейіпкерлердің іс-әрекетін талғап таңдай
білу, оларды екшеп, сұрыптап алу, қисынын
тауып қиюластыра білу шеберлігіне
байланысты болады және бұл-жазушының
қандай шиеленіскен жағдай болса да
түйінін тауып, ақ пен қараны ажыратып, не
нәрсенің мәнді де, маңызды екенін түсінетін
көрегендігіне байланысты болады.
ПРОЛОГ
Композицияның құрамына сюжеттің
кезең-кезеңдері ғана емес, сюжеттен тыс
нәрселер де кіреді. Солардың бірі пролог
(грек сөзі-алғы сөз)-көркем шығармаға
кіріспенің бір түрі. Мұнда кейде негзгі
сюжетке дейінгі бірнеше оқиға
баяндалады, кейде бас кейіпкердің өткен
өмірінен бірер көрініс беріледі, кейде
автордың көңіліндегі аздаған сыр
айтылады.
МЫСАЛЫ
Мысалы: «Шұғаның белгісіндегі» І тарау, бір жағынан прологтың да қызметін
атқарып тұр. Екі салт атты бірі-автор да, екінші-әңгімеші Қасымжан. Жол үстінде
бірін-бірі ел, жер жайын әңгімелеп келе жатады да, енбі бірде Қасыжанның: «Сол
сүрлеумен барып, Шұғаның белгісінен қара жолды қиып аламыз»-деген сөзі автор
елең ете қалады.
- «Шұғаның белгісі» дегеніңіз не нәрсе, тау ма?-дедім.

- Жоқ, әншейін бір обашық,-деді. Кейін қалып бара жатқан соң, тағы бірр тебініп

қатарласып:
- Шұғаның белгісін сіз білмейтін шығарсыз-ау,-деді.

- Мен қайдан білейін, бұл жаққа бірінші келуім,-дедім.

- Білмессіз…сіздер жассыздар ғой,-деді. Маған қрағанда өзі едәуір көпті көрген

үлкен адам болып көтеріліп қойды.
- Сіз білмейтін шығарсыз, жассыз ғой, уақытысында Нұғаның әңгімесін бұл өлкенің

баласына шейін біліп болып еді…Өйб шіркін, өзі де Шұға десе Шұға еді-ау!-деді.
Жолдасымның бұл сөзінен мен де Шұғаға ынтықтым. Анығын сұрап білгім келді.

- Шұғаның әңгімесін айтсаңыз қайтеді, жол қысқарсын,-дедім.

- Айтайын,-деді

Қара керді тағы тебініп тағы тебініп қатарласты. Жалпылдатып жайылып келе

жатқан етегін жинай тақырымына асып, ерніндегі насыбайын ьстап, бір-екі
түкірініп алып, ыңғайланып:
- Бұл қызық әңгіме, тыңдаңыз,-деді.
Пролог, біріншіден, шығармаға әншейін кіріспе
ғана емес, шығармадағы көркем шындықты
қабылдауға дайындық, оқырманды соған үйіре
тартып, баурап алатын суреткерлік тамаша
тәсіл; екіншіден, шебер жасалған пролог
сюжеттен тыс тұрғанмен, композицияға
орнымен орайласатын, жіксіз жымдасатын
беташар екенін аңғарамыз.
Пролог әр тұста әр сипатта болған. Мысалы,

Көне грек трагедияларында көрермен көңілін
сахнаға аудару үшін арнау, жарлау түрінде
қолданған. Бұл тәсіл қазіргі пьесаларда
бастаушы, диктор, ақын сөзімен беріледі.
ЭПИЛОГ
Пролог секілді сюжеттен тыс элементтердің
бірі-эпилог (грекше-соңғы сөз)-көркем
шығарманы қорытудың бір түрі: тартыс
аяқталып, өзекті оқиғалар біткеннен соң,
сюжеттік шешімнен кейін тұрып, басты
қаһармандардың одан арғ хал-күйінен
қысқаша мәлімет береді де, сол арқылы
автордың негізгі идеясын толықтыра, кейде
тіпті тереңдете түседі.
МЫСАЛЫ
Бұған да мысалды «Шұғаның белгісінен» келтірелік:
«Шұғаның өлген орнын көру Әбдрахманға мақсұт болды.

Жұрттың «өлді» дегеніне нанбаған секілді. Бәріміз
келдік.
Есімбектің үйі қым-қуыт екен. Келе жатқан көп адамды

көрген соң, келіндері далаға шықты. Көздері қып-
қызыл!..Зәйкүл ымдап шақырады. Қалтасынан алып бір
қағаз ұсынды. Хат екенін білдім. Жүрегім елжіреп, жылап
жібердім. Әбдірахман да сезіп тұр екен, оңашарақ шығып
оқыдық. Әбдрахманның көз жасы сорғалап хатқа
тамумен болды. Сондағы Шұғаның өлерде жазған хаты:…
Хаты деген артық жазған ғашық жардың,
Есіңе ал, дұғаңа мен ынтызармен

Қош, сау бол, ойнап-күліп жолығармыз,

Астында ақ туының пайғамбардың!…»
Сюжет (француз сөзі-зат)-көркем шығарманың мазмұнын ашып,
мазмұнды пішінге көшірудің негізгі жолы. Көркем шығарманың
мазмұнындағы түрліше мінездер мен типтендірудің өзара қарым-
қатынасынан туған шындық, оқиғалар тізбегі сюжетте адамдар мен
заттардың тұтасқан ішкі-сыртқы әрекеті ретінде, қозғалыс, ждаму
үстінде көрінеді. Сондықтан болса керек, «сюжет дегеніміз,-дейді
Горький,-жалпы алғанда, адамдардың өзара қарым-қатынасы,
байланысы, қайшылықтары, жек көру, әр характердің, типтің өсу,
жасалу тарихы» Сюжет өзара жалғасқан оқиғалардың тізбегі,
біртұтас желісі. Сюжеттің негізі-өмірлік тартыс, конфликт,
кейіпкерлердің қарым-қатынасындағы қақтығыс. Ол тартыс-әр
түрлі адамдардың іс-әрекетіндегі немесе ой-сана, көзқарасындағы
қарама-қайшылық. Кейіпкерлердің қақтығысы қалайда қоғамдық
өмірдегі күрес-тартыспен абысып жатады, жеке адамдардың іс-
әрекетінен, тағдырынан оқырмандар заманның, дәуірдің шындығын
көріп, әлеуметтік қайшылықтардың сырын ұғады. Шығармадағы
тартыстың өрістеп дамуы үстінде кейіпкерлердің қимыл-әрекеттері,
ой-сезімері, сөздері арқылы олардың характері ашылып, айқындала
түседі. Көркем шығармадағы қақтығыстар, жеке суреттеулер
арқылы толысып, мағынасы кеңейе түсетін оқиға тізбегі бара-бара
логикалық тиянақтылық тауып, негізгі шиеленіс-тартыстың
түйіндері әбден шешіліп, бәрі бір арнаға құйылып барып тынуы, сол
арқылы шығарманың негізгі идеясы толық ашылуы аса қажет.
СЮЖЕТТІҢ ЖАНЫ МЕН ЖҮРЕГІ ТАРТЫС. АЛ
ТАРТЫСТАН СЮЖЕТ ҚҰРАП,
ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН-КОМПОЗИЦИЯ.
Тартыс-(латынша-қақтығыс)-көркем шығармадағы сюжет
желісінде арқау болатын,айрықша шиеленіскен түрде
көрініс беретін қақтығыс, қайшылық, күрес. Конфликт
драмалық шығармаларда ширақ, шиеленіскен түрде
кездеседі. Ондағы характер*кейіпкер мінезі-қайшылығы
мол әрекеттер арқылы ашылып отырады. Горький: «Егер
характерлер мықты болса, олардың қақтығыспауы мүмкін
емес»,-деген. Көркем шығарма қаһармандарының
арасындағы қайшылық, тарты олардың қарым-
қатынасынан, іс-әрекеттерінен, әр қилы көзқарастарынан
да көрінеді. Әсіресе, драмалқ жанрда мұның екі түрі де
анық байқалады. Сахнадағы кейіпкерлердің іс-әрекет
тартысы болуымен бірге, іштей өзіндік психологиялық
тартыстар да орын алмақ. Эпикалық прозадағы тартыс
көбінесе қиншылығы мол оқиғалардың шиеленісі.
ҚОРЫТЫНДЫ
Бүкіл дүниежүзілік әдебиеттер тарихына қарап отырсақ, ең
таңдаулы шығармалардың бәрі әрқашан терең тартысқа
құрылған. Келелі, қиын дәуірлік шындықтың сан иірім сыры тек
қана тартыс арқылы ашылады. Қай дәуірде болсын заман
болмысы дегенді жай ғана емес, күрелі әрі кесек адам бітіміне
жинақтап көрсетеді.
М.Әуезовтің сөзімен айтқанда:

- «Абай кезіндегі қазақ даласында күні өтіп бара жатқан, бірақ
тамыры әлі де тереңдегі ескіні мен Құнанбай образына жинадым.
Ал оның баласы Абай бойында енді туып келе жатқан жаңа бар.
Сондықтан ақын Абайдың қалыптасуын көрсету арқылы мен үлкен

қоғамдық шындықты-ескі мен жаңаның диалектикалық қарама-
қарсылығын, күрес нәтижесінде ескіні жаңаның жеңуін ашуға
тисболдым. Демек, Құнанбай образы идеялық жағынан алып
қарағанда, сол дәуірде қазақ даласына орыс халқының мәдениеті
арқылы еніп келе жатқан, келешегі зор жаңаның жолындағы
кедергіні-ескіні көрсету нәтижесінде туды».
Әдебиетте сюжеттің қанша және қандай
түрлері бар екендігіне қатысты даулар әлі
толастаған жоқ. Әр түрлі нұсқалар мен
сандар ұсынылады, бірақ зерттеушілер бір
шешеміге келе алмай отыр. Негізінен, әр адам
осы тізімнің өз нұсқасын таба алады, тілегіне
қарай қажетін алып тастап, әлемдік
әдебиеттің барлық шығармаларында өз
нұсқасын жасай алады.

Ұқсас жұмыстар

Сюжеттік-рольдік ойындар

Балалардың дәрігер мамандығы жайлы білімдерін кеңейту

Көркем шығарманың композициясы мен сюжеті

Әке тапсырмасы

Атажан тобы

Мектептегі дискретті математика элементтерін оқыту әдістемесі

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ СЮЖЕТТІК - РОЛЬДІК

Қазақ халық ойындарының жіктемесі балалардың жас

Мектеп жасына дейінгі балалардың құрылыс ойындары. Режиссерлік ойын

Ж.Пиаже және оның мектебі

Пәндер