ТАҢБАЛАР ЖҮЙЕСІ

Презентация қосу

Семиотика ғылымыныың
зерттелу нысаны
Орындаған : Сатылғанова Н
Қабылдаған: Укибасова К. А
СЕМИОТИКА
Семиотика— таңбалық белгілер жүйесі
туралы ғылым, адамзат қоғамына қызмет
ететін салалардағы (тіл, мәдениет, салт –
дәстүр , кино т.б.), табиғаттағы (жануарлар
дүниесіндегі коммуникация) немесе
адамның өз қызмет-қабілетіндегі (заттарды
көру, есту арқылы қабылдау, логикалық
пайымдау) ақпараттың сақталуы мен
қабылдануына қатысты әр түрлі таңбалық
жүйелердің құрылымы мен қызметінің
жалпы мәселелерін зерттейтін ғылым
Семиотиканың пайда болуы және
тарихы
Семиотикалық сөз грекше «белгі» дегенді білдіретін «семейон»
және «қатысты» дегенді білдіретін «тикоч» жұрнағынан
шыққан, сондықтан этимологиялық тұрғыдан оны «белгілерге
қатысты» деп аударуға болатын еді.
Платон мен Аристотель бастаған ежелгі грек өркениеттері
бірінші болып тілдің шығу тегі туралы ой қозғады және
белгілер мен олар өмір сүрген әлем арасындағы байланысты
талдады.
Бұл зерттеулер орта ғасырларда Әулие Августинмен жалғасты
және ғасырлар бойы басқа ғалымдармен қатар Уильям де
Оккан, Джон Пуансо және Джон Локк еңбектерімен жалғасты.
Соңында, ХІХ ғасырдың ортасында американдық философ
Чарльз Сандерс Пирс белгілердің белгілері, белгілері мен
индекстеріне жіктей отырып, белгілердің жаңа теориясын
ұсынды.
Семиотиканың анықтамасы және түсінігі
Семиотика дегеніміз - белгілердің пайда болу және даму
процесін белгілі бір мағынаға ие болғанға дейін зерттейтін
ғылым. Бұған оларды беру, қабылдау және түсіндіру тәсілі де
кіреді.
Жалпы семиотика 5 салаға бөлінеді: семантика,
ономазиология, семасиология, прагматика және
синтаксис.
Семантика таңбалаушылар мен олардың мағыналары
арасындағы байланысты зерттейді, ал ономазиология заттарды
атауға және олардың әр түрлі атауларын орнатуға жауапты.
Сонымен бірге семасиология объект пен оның атауының
арасындағы байланысты және прагматиканы, адамдардың
қарым-қатынас кезінде әр түрлі белгілерді қолдану тәсілін
талдайды. Соңында, синтаксис әртүрлі белгілер арасындағы
қатынастарды зерттейді.
Семиотика таңба мен белгілерді зерттейді.
Таңбаның тарихы, мағынасы, қандай
мақсатпен бұл таңбаның салынғаны –
семиотика. Семиотика ғылым саласын
қазіргі таңда – лингвистикада,
математикада, әдебиетте, сәулет өнерінде,
көркем суретте, пәтерді жобалауда
пайдаланады
Семиотика үш топқа бөлінген
Бірінші топ таңбалық – иконы. Бұл таңба
мен таңбалық объект арақатынасы. Мысалы:
«портрет» нақты адамды бейнелеу.
Екіншісі таңбалық – индексы. Кеңістік пен
уақыт аралығындағы таңба мен белгіленетін
объект. Оған мысал келтірер болсақ: «түтін»
оттың белгісі, «жол көрсеткіштер».
Үшінші топ таңбалық – символ. Таңба мен
объектің арасындағы конвенционалды келісім.
Бұл таңбалық – символға келісім, салт –
дәстүр немесе жай ғана кездейсоқтық жатады
Жалпы, семиология термині әдетте еуропалық оқу мектебімен
байланысты, өйткені оны Фердинанд Соссюр қолданған, ал семиотиканы
американдықпен байланыстырады, өйткені оны Чарльз Пирс қолданған.
Семиотиканың мысалдары
Ежелгі үңгір суреттерінен бастап бүгінгі күнге дейін белгілер бізді
барлық уақытта іс жүзінде сүйемелдеп келді. Кейбір танылған
мысалдар - мысырлық иероглифтер, Пасха аралында қашалған
тастар және Колумбияға дейінгі жазулар, олардың барлық
рәсімдері мен рәсімдері.
Біздің күндерімізге жүгінсек, бүгінде барлығымыз белгілі бір
фигуралар бар белгінің темекі шегуге тыйым салынатынын, үй
жануарларына тыйым салынатынын, сіз көлік қоя
алмайтыныңызды, белбеуді байлауымыз керек екенімізді немесе
мектеп немесе улы зат бар жерде екенін түсінеміз. .
Ғалым Моррис семиотиканы
Ғалым Моррис семиотиканы
лингвистиканың мынадай
лингвистиканың мынадай
салаларымен
салаларымен
байланыстырады:
байланыстырады:

синтаксис: таңбалар
семантика: таңбамен оның синтаксис:пішіндік
таңбалар
семантика: таңбамен оның арасындағы
не орнына қолданылып арасындағы пішіндік
не орнынабайланысы;
қолданылып немесе құрылымдық
тұрғанмен немесе құрылымдық
тұрғанмен байланысы; байланысы;
байланысы;

прагматика: таңбалардың
прагматика: таңбалардың
аудармашылармен
аудармашылармен
байланысы.
байланысы.
ТАҢБА ЖӘНЕ ТІЛДІК ТАҢБА ІЛІМІНІҢ ТАРИХЫНА ҚЫСҚАША ШОЛУ

Таңба терминін алғаш рет философ Джон Локк
қолданды.

ХІХ ғ. В.фон Гумбольдттың “Тіл философиясы” пәні
пайда болғанға дейін таңбалық жүйелер туралы
әртүрлі пікірлер болды.
біра
қ

ХХ ғ. басында таңбалық жүйені зерттеудің 3
аспектісін көрсеткен алғашқы ғалым Ф.де Соссюр
болды.

Ал кез келген таңбалық жүйені зерттейтін
ғылымды семиотика деп алғаш атаған американ
математигі – Чарльз Пирс.
ТАҢБАН
ТАҢБ
ЫҢ
А
ТҮРЛЕРІ
- Белгі таңба - заттың одан бөліп алуға
болмайтын өз бойындағы белгісі, мыс.,
адамның дене қызуының көтерілуі.
- Сигнал таңба – заттың өз бойына тән
Алғашқы емес, екіншілік емес, келісім б/ша жасалған белгі, мыс.,
қызметін атқарады;
қоңырау соғылуы.
Жіберушісі мен қабылдаушысы
-Символ таңба – дерексіз бейнелі
бар;
ұғымдарды білдіретін таңба, мысалы,
мем-к рәміздер.
Белгілі бір әлеуметтік хабардың - ТІЛДІК ТАҢБА – ерекше таңбалар
көрсеткіші болып табылатын жүйесі, ӘМБЕБАП ТАҢБА, өйткені
материалдық дене; тілдік т. арқ. 1) кез келген таңбалық
жүйенің мазмұнын сипаттауға болады;
2) кез келген ақпаратты жіберу, білдіру
мүмкіндігі шексіз (басқа таңбалық
жүйе-ң қабілеті шектеулі); 3) тілді кез
келген адам қолданады, басқа
таңбалардың қолданушылары
шектеулі.
Ч. Пирс таңбалардың
классификациясын жасап, барлық
таңбаларды 3-ке бөледі: 1)
Иконалық таңбалар –
таңбаланушы объектімен Ч. Пирстің
ұқсастығы бар таңбалар, мыс., ойынша, Ф.де Соссюр
сурет. таңба 3 таңбаның 3
2) Конвенционалды н/се шартты сипатқа ие: компонентін
таңба (символ) – таңбаланушы көрсетсе, Ч. Пирс
1) оған тағы 2
объектімен еш ұқсастығы жоқ Материалдық компонентті –
таңба, мыс., сөйлеу тілінің кез қабығы; 2) таңбаны жіберуші /
келген сөздері (табиғи ж/е таңбалау таңбаны
жасанды тілдер). объектісі; 3) қабылдаушыны
3) Индексалды таңба – талқылау қосты.
ережелері.
таңбаланушы объектімен еш
ұқсастығы жоқ, бірақ б/ыс қа ие,
б.б. ассоциация тудырады, мыс.,
адам денесі-ң t-сы, күннің
бұлттануы, адамның бет қимылы.
МӘЛІМЕТ
ЧАРЛЬЗ ПИРСТІҢ ТАҢБА ТУРАЛЫ ІЛІМДЕРІНЕН ҚЫСҚАША
ТАҢБАЛАР ЖҮЙЕСІ

ОБРАЗДЫ – ШАРТТЫ ТАБИҒИ – белгі
символды сигналдар, – тілдік таңбалар, мыс.,
мыс., сурет, музыка, таңбалар аңдардың ізі, ауа-
би, ым-ишарат райының өзгерісі

Формальды
тілдер – А)
алгоритмдік Жүйелік
Табиғи ақпараттық жазулар –
тілдер, мамандандырыл нота,
мысалы, ған тілдер формула,
ауызекі (информатика, шахмат
сөйлеу тілі, мат., химия, нотациясы
жазба тіл биология);
Ә) Жасанды
тілдер
(эсперанто,
вопалюк, идо)
ГРАММАТИКАЛЫҚ
МОРФЕМА
Грамматикалық
мағынасының типі
бойынша

деривациялық реляциялық
мағыналы мағыналы
постфикстер постфикстер
(суффикстер) (флексия)

сөз
сөз түрлендіру
тудырушы ші
қосымшалар қосымшал
ар
Грамматикалық
морфемалардың
ТҮРЛЕРІ
Интерфикс (лат.арада бекітілген деген мағынада) – бұлар
дербес мағынасы жоқ, көмекші морфемалар, олар күрделі
сөздердегі түбірлердің байланысы үшін қызмет етеді.
Н.С.Трубецкой оларды “байланыс морфемалары” деп атады.
Олар тек сөз тудыру қызметінде жұмсалады, мысалы, вод о воз
т.б.
Конфикс (лат.бір-біріне бекітілген) –екі аффикстің комбинациясы,
олар жеке-жеке екі морфема болса да, бірігіп әрекет етеді,
мысалы, неміс тіліндегі de-fynd-en – “табылған” – de және en –
түбірмен бөлінген өз алдарына жеке морфемалар бірігіп, күрделі
өткен шақты білдіруде қолданылады; олар кейбір жағдайларда
бір-бірінсіз де қолданылады, мысалы, lob-en – “мақтау”.
Инфикс (лат.вставленное в) – бұл түбірдің ортасына қойылған
қосымшалар. Мысалы, тагаль тілінде (индонезия семьясы) –um
инфиксі; s-um-ulat – жазу –sulat – хат сөзінен түрленген. Орыс
тілінде инфикстер дыбыс алмасуы кезінде байқалады: лечь –
лягу; сесть – сяду;
Трансфикс – бірыңғай дауыссыздардан тұратын түбірді жарып,
өздері де бөлініп, дауыссыздар арасында дауысты қабатша ретінде
қызмет етеді де, сөз формасын анықтайды және оны
грамматикалық тұрғыдан ресімдейді, яғни белгілі бір
грамматикалық мағынаға ие. Бұл құбылыс семит тілдеріне тән
(көне еврей, аккад немесе ассирио-вавилон, финикий тілі).
ГРАММАТИКАЛЫҚ
МАҒЫНАЛАРДЫ
БІЛДІРУ ТӘСІЛДЕРІ

АНАЛИТИКАЛЫҚ
СИНТЕТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕР ТӘСІЛДЕР - грамматиканы
– грамматикалық мағынаны сөз сөзден тыс (сыртында)
ішінде білдіретін грамматикалық білдіретін грамматикалық
тәсіл тәсіл

Аффиксация көмекші
(агглютинаци сөздер
я, фузия), тәсілі,
ішкі флексия, интонация
қайталау, , сөздердің
екпін, орын
супплетивизм тәртібі
АФФИКСАЦИЯНЫҢ
2 ҮРДІСІ

ФУЗИЯ -лат.тілінде
АГГЛЮТИНАЦИЯ “ерітілу” дегенді
Бірмәнді білдіреді. Бұл
бірқалыптағы терминді Э.Сепир
аффикстердің ұсынған.
өзгермейтін түбірге Аффикстердің
механикалық түбірге тығыз
жалғануы жалғануы кезінде
агглютинация деп өзгеруі фузия деп
аталады. аталады. Фузия
Агглютинация кезінде ішкі,
құбылысы орыс сыртқы аффикстер
тілінде түбірмен терең
префиксацияға тән. жымдасады да, негіз
түзіледі, оны
В.А.Богородцкий
ФУЗИЯҒА тән
ерекшеліктер
1) орыс тілінде қосымшалар түбірге жалғанады, түбір
қосымшаларсыз қолданыла алмайды: эемл+я;
түбір фонемалардың құрамында аздаған өзгеріс болады (л – біресе
қатаң, мыс.,пилам, біресе жұмсақ, мыс., пиле);
қазақ тілінде түбір қосымшасыз қолданыла алады;
2) орыс тілінде қосымшалардың түбірмен қосылуы тығыз сіңіскен
сипатқа ие (түбірдің соңғы фонемасы мен қосымшаның басқы
фонемасының кірігуі: дет+ ск + ий); қосымша жалғанғанда түбір
өзгеріске түседі, сондықтан түбірдің бір түрі бір қосымшалармен, ал
басқа түрі басқалармен қосылады, мыс., про езд и ть; про езж а ть.
3) қосымшалар бірмәнді емес, бір уақытта бірнеше грамматикалық
мағынаны білдіруі мүмкін: -ам - барыс септігі және көптікті
білдіреді; орыс тілінде аффикстер стандартты емес, яғни бір
грамматикалық мағынаны білдіруде сол бір қосымша барлық
сөздерде бірдей қолданыла алмайды, мыс., барыс сеп.жалғауының
формасы жекеше түрде -у, -е түрінде болса, көпше түрінде –ам;
Пысықтау сұрақтары:

1. Символға мысал келтіріңіз.
2. Икон мен индекстің айырмашылығы неде?
3. Таңбаларды зерттеген ғалымдарды атаңыз.
Қорыта келе айтарым, семиотика бұл
таңбалар жүйесін зертеу үшін ғана
емес, семиотика ғылым саласын –
лингвистикада, математикада,
әдебиетте, сәулет ӛнерінде, кӛркем
суретте, пәтерді жобалауда
пайдаланады. Семиотика – ол бір құпия
жасырулы сандық іспеттес. Семиотика
метадалогиясы сәулет ӛнерін зерттеуде
ӛте пайдалы аспект болып табылады.

Ұқсас жұмыстар

Тіл білімі: таңбалық жүйе. Синхрония және диахрония

Мәдениет семиотикасының сипаты

Жазу туралы

Семиотика қорытындылаушы жүйе

Икондық таңбалар

Әріптер - латын тілінің әріптері, сонымен қатар астын сызу белгісі

Мәдениет семиотикасы

Мәдениетті зерттеудің семиотикалық тәсілі

Тілдік таңба

Алгоритмдік тілдің алфавиті, синтаксисі және семантикасы

Пәндер