Тік бұрышты жазық координаталар жүйесі

Презентация қосу

Сөж -2
Тақырыбы : Топографиялық карта мен план жасау мақсатында геодезия мен топографияда
қолданылатын координаттар жүйелері және мемлекеттік геодезиялық желісіне сипаттама
беру.

Алматы 2021-2022
Жоспары • Кіріспе.......................................................3
• Негізгі бөлім
1.1Топографиялық карта мен
план жасау мақсатында геодезия
мен топографияда қолданылатын координат
тар жүйелері ............................................4
1.2Mемлекеттік геодезиялық желісіне сипатт
ама.............................................................14
• Қорытынды............................................18
• Қолданылған әдебиет ...........................19
КІРІСПЕ
• Топографиялық картаның мазмұнының толықтығы ең
алдымен планның немесе картаның масштабына байл
анысты болады. Масштабы кішірейген
сайын картаның жер беті элементтерін сұрыптау және
жалпылау дәрежесі артады. Мұндай
жағдайда картаға географиялық ұрғысынан маңызды
деп есептелінетін жер беті элементтерін мүмкіндігінше
көбірек қамту көзделеді. Картаны толық етіп
құрастыруда топографиялық шартты белгілер жүйесі
де маңызды рөл атқарады. Әскери істегі Топография
– тактикалық және оперативтік мақсаттар үшін
жергілікті жердің ерекшеліктерін зерттейтін әскери
ғылым саласы. Кейінгі кезде
жерді план не картаға түсірерде аэросьемканемесе аэр
ограмметрия деп
аталатын фотографиялық сьемкалар қолданылады.
1.1Топографиялық карта мен
план жасау мақсатында геодезия мен т
опографияда қолданылатын координат
тар жүйелері
Геодезияда қолданылатын
координаталар жүйесі

Жазықтықты
Кеңістікті
координаталар
координаталар
жүйесі
жүйесІ
тікбұрышты,

зоналық,
Жазықтықты координаталар ж
үйесі

полярлық.
Тік бұрышты жазық координаталар жүйесі

Тік бұрышты жазық координаталар жүйесі. Шағын аймақтары біршама қысқа арақашықтықтарға байланысты
есептерді шешкенде, тік бұрышты X және У осьтерінен тұратын жазық координаталар жүйесі пайдалынады. Бүл
жүйеде координаталар басы шартты түрде алынады, яғни еркін бір нүктеден басталады .

Тік бұрышты координаталар жүйесінде X осі-абсцисса, ал У- ордината осьтері болып белгіленеді. Горизонталь
жазықтық координата осьтерімен төрт ширекке бөлінеді. Математикада колданылатын декарттык тік бұрышты
жүйеден геодезиядағы бұл жүйенің айырмашылығы-ширектердің оң жаққа карай нөмірленулері, яғни солтүстік-
шығыс ширектен басталып, сағат тілінің бағытымен есептеледі. Әлбетте, мұның өзі геодезиялық есептеулер
кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға мүмкіндік береді.
Зоналық жазық

Зоналық тік бұрышты жазық
координаталар жүйесі. Жер Зоналардың бойлықтағы ені 6°-
бетінің тық болып келеді,
едәуір территориясын планға, Осы жоғарыда айтылған нөмірлері Гринвич
Кейде үлкен дәлдікті қажет ететін
картаға түсіру үшін жер бетіндегі шарттарға меридианынан шығыска қарай
жұмыстарда жер шарының бетін
нүктелерді эллипсоид бетінен көлденең цилиидрлік деп белгіленеді. Қазақстанның кең
жазықтыққа 3°-
жазық бетке кескіндеу қажет аталатын неміс байтақ территориясы 6°-тық
тық зоналар арқылы
болады. Міне, ғалымы Гаусс үсынған проекция зоналар бойынша есептегенде 8-
проекциялайды. Зоналардың
осындай кескіндеу кезінде мына тәсілі сәйкес келеді. Бүл ден 15-ші зонаға дейінгі аралықты
осьтік меридианы (х осі) мен (у)
төменгі шарттар сақталуы керек: проекцияға Жер эллипсоидының алып жатыр. Гаусс
жазықтықта
1) жер бетіндегі арақашықтар беті зоналарға бөлінген. Ол проекциясында зоналардың
өзара перпендикуляр түзу
өзгерістерінің ауытқу мөлшерінің зоналар шығысы мен батысында орталық (осьтік) меридианы
сызықтармен кескінделеді,
шамалы болуы; 2) жер бетіндегі меридиандармен шектеліп, жазықтыққа ешқандай өзгеріссіз
олардың қиысу нүктесі
бұрыштың проекцияға ешқандай оңтүстік полюстен солтүстік проекцияланады, ал осьтік
координаталар басы болады
өзгеріссіз түсірілуі; 3) полюске карай созылып жатады. меридианнан алыстаған сайын,
географиялық координаталардан қашықтықтар аздаған өзгеріске
тік бұрышты координаталар үшырайды.
жүйесіне көшу мүмкіндігі.
• Қазақстан Солтүстік жарты шарда жатқандықтан, барлық нүктелердің
абсциссалары-(Х) оң болып, ал ординаталары У әр зонаның осьтік
меридианының шығыс жағынан-оң, ал батысында-теріс болып келеді. Кейде
теріс ординаталармен жұмыс істеудің қолайсыздығынан У-осінің басын батысқа
карай 500 км-ге шегеру келісілген, демек зоналардың ординаталары
қайталанып отырады. Сондықтан, нүктенің қай зонада орналасқанын білу үшін
У мағынасының алдына сол зонаның нөмірі жазылады. Мысалы, 4, ә-суретте А
және В нүктелері 12-зонада орналасқан делік, ал олардың шын
координаталары УА=12625 км, Ув=12385 км-ге тең. Бұл мысалдан мынаны
көруге болады: егер нүктенің ординатасы 500 км-ден артық болса, онда ол
нүкте В-зонаның батыс жағында болғаны.
• Әрі қарай әр зона осьтік меридианмен экваторға параллель етіп жүргізілген
кереге көз сызықтарга бөлініп, олар-тік бұрышты координаталар торы не
километрлік тор деп аталынады.
• Сөйтіп, әрбір зонаның ортадағы меридианы-осьтік меридиан деп аталады.
Шығыс жарты шарындағы кез-келген зонаның осьтік мериданының бойлығы
мына формула бойынша аныкталады: λ=6°N-3 (3)
• мұндағы N-6°- тық зонаның нөмірі.
• Координаталық осьтер мен тік бұрышты координаталар басының әрбір зонада
толық аныкталған географиялық орны болатындықтан, тікбұрышты және
географиялық жүйелері өзара байланыста болады. Ендеше, нүктенің тік
бұрышты координаталарынан геодезиялык координаталарга көшуге немесе
керісінше жасауға толық мүмкіндік
жазық координаталар жүй
есі
• Шағын аймақты, біршама қысқа арақашықтықтарға байланысты
есептерді шешкенде, тік бұрышты X және У осьтерінен тұратын жазық
координаталар жүйесі пайдаланылады. Бұл жүйеде координаталар басы
шартты түрде алынады, яғни еркін бір нүктеден басталады.Тік бұрышты
координаталар жүйесінде X осі – абсцисса, ал У – ордината осьтері болып
белгіленеді. Горизонталь жазықтық координата осьтерімен 4 ширекке
бөлінеді. Математикада колданылатын декарттық тік бұрышты жүйеден
геодезиядағы бұл жүйенің айырмашылығы – ширектердің оң жаққа карай
нөмірленуінде, яғни солтүстік-шығыс ширектен басталып, сағат тілінің
бағытымен есептеледі.
Кеңістік координаттар жүйесі.
• Кеңістік координаттар жүйесі. Жер бетіндегі нүктелердің орнын
оның координаталары, яғни алынған координаталар жүйесінің бастапқы
жазықтары мен сызықтарына қатысты ізделіп отырған нүктелерді сипаттайтын
шамалар арқылы анықтайды. Геодезияда колданылатын барлық координаталар
жүйелері кеңістік және жазыктық жүйелері болып екіге бөлінеді.
• Координаталардың кеңістік жүйелерінің ішінде көпшілікке танымалысы-
географиялык координаталар жүйесі. Бұл жүйеде нүктенің жер бетіндегі орны
жалпы дүниежүзілік масштабта анықталады. Оларды географиялық ендік-
және географиялық бойлық-λ дейді . Геодезиялык (φ) экватор жазықтығы мен
бекітілген Р нүктесі арқылы өтетін тіктеуіш сызық арасындағы бұрыш. Ендік
экватордан бастап, берілген нүктеге дейінгі
географиялык меридианның доғасымен өлшенеді де, экватордан екі жаққа
солтүстікке қарай 0° тан 90°-қа дейін өзгеріп отырады.
• Жер бетінің едәуір территориясын планға, картаға түсіру үшін жер бетіндегі нүктелерді
эллипсоид бетінен жазық бетке кескіндеу қажет. Міне, осындай кескіндеу кезінде мына
шарттар сақталуы керек: 1) жер бетіндегі арақашықтар өзгерістерінің ауытқу
мөлшерінің шамалы болуы; 2) жер бетіндегі бұрыштың проекцияға ешқандай өзгеріссіз
түсірілуі;
3)географиялық координаталардан тік бұрышты координаталар жүйесіне көшу
мүмкіндігі. Осы жоғарыда айтылған шарттарға көлденең цилиидрлік деп аталатын неміс
ғалымы Гаусс ұсынған проекция тәсілі сәйкес келеді. Бұл проекция бойынша Жер
эллипсоидының беті зоналарға бөлінген. Ол шығысы мен батысында меридиандармен
шектеліп, оңтүстік полюстен солтүстік полюске карай созылып жатады.
• Геодезиялық жұмыстарды жүргізген кезде көптеген нүктелердің орындарын
бастапқы бағыт немесе бағдар ретінде қабылданған белгілі бір нысанадан
анықталатын жазық полярлық координаталар жүйесі қолданылады. Жазық
полярлық координаталар жүйесінде нүкте екі координата арқылы
анықталады: полярлық осьтен нүктеге дейінгі бағыт аралығындағы
горизонталь бұрыш – ß; полюстен бастап анықталатын нүктеге дейінгі
арақашықтық – d. Мысалы, А нүктесінің координаталары ß1, d1, ал В
нүктесінің координаталары ß2, d2. Жазық полярлық координаталар жүйесі
теодолиттік түсірістер мен жобадан жергілікті жерге құрылыс объектілерінің
нүктелерін көшіргенде қолданылады.
Мемлекеттік • Мемлекеттік геодезиялық тораптар – жиілету және
түсіріс торларын одан әрі дамытудың, сонымен қатар

геодезиялы
ізденіс, құрылыс, жер қойнауын пайдалану, жерге
орналастыру, т.б. көптеген инженерлік есептерді
шешудің негізі болып табылады. Сондықтан,
қ желісі геодезиялық тораптарды құрудың дәлдігін
қамтамасыз ету үшін оның бұрыштық және ұзындық
өлшеулері тиісті аспаптар мен тәсілдер арқылы
жүргізілуі тиіс. Мемлекеттік геодезиялық тораптарға
мыналар жатады: а) 1,2,3,4 кластық пландық
жүйелер, олар өзара бұрыштық және ұзындық
өлшеулер дәлдігімен, жүйе қабырғаларының
ұзындықтарымен ерекшеленеді. Пландық жүйелер
триангуляция, триатерация, полигонометрия
әдістерімен құрылады. ә) I, II, III, IV класты биіктік
нивелирлік тораптар. Олар геометриялық
нивелирлеу әдісімен құрылады.
Мемлекеттік геодезиялык
тораптарга мыналар жатады:

1,2,3,4 классың пландық жүйелер, олар өзара бұрыштық және ұзындық өлшеулер
дәлдігімен, жүйе қабырғаларының ұзындықтарымен ерекшеленеді. Пландық
жүйелер триангуляция, трилатерация, полигонометрия әдістерімен кұрылады.

I, II, III және IV классы биіктік нивелирлік тораптар. Олар геометриялық нивелирлеу
әдісімен кұрылады.
Қорытынд
• Мемлекеттік геодезиялық тораптар 1,2,3
және 4 класстарға бөлінеді, олар өз
араларында бұрыштардың және
ы арақашықтықтың дәлдігімен, тораптың
қабырға ұзындығымен және әрі рет-ретімен
дамуымен ажыратылады. Негізгі құру әдістері
- триангуляция, полигонометрия,
трилатерация және Жер серіктік бақылаулар.
Биіктік нивелирлік тораптарда түктелердің
биіктіктерін геометриялық және
тригонометриялық нивелирлеу әдістері.
Пункттердің пландық координаторы
триангуляция, полигонометрия және
трилатерация әдістерімен анықталлоды.
әдебиеттер

01 02 03
1. ҚАЛЫБЕКОВ, Т.. 2. НҰРПЕЙІСОВА, 3. СӘРСЕМБЕКОВА
ГЕОДЕЗИЯ МЕН М.Б. ГЕОДЕЗИЯ.- З.Қ. ГЕОДЕЗИЯ
ТОПОГРАФИЯ АСТАНА, 2010 НЕГІЗДЕРІ. ОҚУ
НЕГІЗДЕРІ. А., 1993 ҚҰРАЛЫ. А., ҚАЗАҚ
УНИВЕРСИТЕТІ,
2013.

Ұқсас жұмыстар

Жазық полярлық координаталар жүйесі

Гаусс-Крюгер проекциясы және координаталар

Геодезия және топография ғылымдарының даму тарихы

Жазық координаталар жүйелері

Геодезияда қолданылатын координаталар

Геоцентрлік координаталар жүйелері

Гаусс-Крюгер проекциясы

Картографиялық проекция. Гаусс-Крюгер проекциясы

Құрылыс алаңдардағы геодезиялық торлар

Жазықтықтағы аналитикалық геометрияның элементтері

Пәндер