Жаза түрлері

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН
УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих, экономика және құқық факультеті
«Құқықтық пәндер» кафедрасы

Қазақ қоғамының әдет – ғұрып
құқығы

Орындаған: Юр-11 тобы студенттері Шугаева Д.Д.
Амандаулетқызы А.

Тексерген: т.ғ.м., аға оқытушы Сабырғалиева Н.Б.
ЖОСПАРЫ
I. Кіріспе
II. Әдет-ғұрып заңдарының бастаулары
III. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының негізгі белгілері
IV. Әдет-ғұрып құқығындағы нормалар мен қағидалар

V. Қазақ қоғамындағы билер қызметі
- ХУІІІ ғасырға дейін билер институты бірнеше сатыдан өтті
Би туралы түсінікті әр қырынан, жан-жақты танудың нәтижесіндебилер қызметіне
зерттеуші ғалымдардың тұжырымдары
Сот процесі. Билер шешімдері

VI. Әдет заңдарының қамтыған салалары
- Әдет заңындағы отбасы-неке құқығы
Некелесу түрлері, тәртібі
Бала асырап алу
Ажырасу тәртіптері

VIII. Меншік әдет заңы
IX. Мұрагерлік құқық
X . Қылмыстық әдет заңы
Қазақтың әдет заңындағы қылмыстық істер, оны жазалау

XI. Жаза түрлері
Өлім жазасы
Дене жарақаты және жазалар
Құн
Айып
Құлға айналдыру мен кінәлі адамды жәбірленушіге қызмет етуге беру
Басын беру
Барлық мүлкін тәркілеу мен оны қауымнан қуу
Дінге қарсы қылмыс

XII. Қазақ әдет-ғұрып заңдарының ерекшеліктері
XIII. Қазазқ әдет-ғұрпында қолданылатын құқықтық қағидалар
XIV. Қортынды
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алып, мемлекеттік тәуелсіздігіміз
өмір ақиқатына айнала бастауымен қатар ұлтымыздың құқықтық мәдениетін
танып білу және игеру, оны жаңғырту және пайдалану күн тәртібіне қойылып
отыр. Ол мемлекеттің даму тарихы мен байланысты.
Кез-келген қоғамның даму кезеңін талдай отырып, бастапқы кезеңдегі
заң нормаларын аттап өтуіне болмайды. Бұл жалпы құқықтың орнығуына,
теориялық, тұрғыдан түсінуге мүмкіндік береді.
Қазақтың дәстүрлік құқығы өте ұзақ, жүздеген жылдар бойы
қалыптасып, дамыды.
Дәстүрлік құқықтық институттарға, соның негізінде қаланатын
материалдық әрі сот ісін жүргізу нормалары бар заң жиынтығы еді. Ол
қысқа, оңай есте қалатын, сонымен бірге ұтымды сөз тіркестерінен құралған
заң жүйесі.
Көшпелі қазақ қоғамындағы құқықтық өмірді арнайы бақылап, оны
жүйелі түрде зерттеп-зерделеудің ұзаққа созылған тарихы бар. Оның
бастауы көшпелілер тарихының ежелгі дәуірлеріне барып тіреледі. Әдет-
ғұрып құқығы құқықтық жүйенің тарихи тұнғыш түрі. Ол сол қоғамдағы
адамдар қажетін өтеуге арналған институттарды қалыптастырды. Әдет
құқұғы өзінің ішкі мәні мен мазмұны, сыртқы түр сипаты, іс-қимылды реттеу
жалпы болмысы адамзат мәдениетінің ерекше туындысының көрсеткіші
екендігіне шүбә жоқ.
Қазір осы әдет заңдарын іздестіру, жинау, жүйелеу және зерттеу ісіне
көңіл бөлінуде. Қазіргі атақты ғалым-заңгерлеріміз С.З.Зиманов,
Ғ.С.Сапарғалиев, Н.Өсерұлы, М.С. Нәрікбаев, З.Ж.Кенжалиев т.б. көптеген
ғалымдар қазақтың ата заңының бастаулары мен қайнар көздерін тереңнен
зерттеуде.
Осылайша халқымыздың құқықтық болмысын және мәдениетін толық
игермей, оны өзіміздің мемлекетіміз бен құқықтық жүйеміздің алтын арқауы
етпей Республикамызда құқықтық мемлекет құруымыз мүмкін емес.
Әдет-ғұрып заңдарының бастаулары
Әдет заңдары өз бастауларын тереңнен алған. Тайпалық одақтар сол
кездегі әдет заңдарымен биленді. Соның ішіндегі ең құндысы саяси
мұрагерлік әдет заңдары болды. Сақтар дәуіріндегі көшпелі тайпалардың
қоғамдық құрылысына әскери демократиялық белгілері тән болды. Оның
құрылысының әлеуметтік негізі қандас-туыстас және одақтас тайпалар
болды. Сақтардан кейінгі үйсіндер мен қаңлылар да әскери демократия
сатысын бастан кешірді. Олар тайпалардың тұрақты одақтарын құрды,
өздеріне патша сайлай алды. Ондай қоғамның ұйытқысы рулар еді. Соғыс
бола қалған жағдайда олар өздерінен рубасылар бастаған әскер жасақтарын
шығарды. Ғұндардың одағы 24 бөлшектен құралған, олардың әрқайсысын
рубасылар басқарған.
Ғұндардың ел билеушісін «Тәңір-құты» деп атаған. Ғұндардың б.з.д.
ІІІ ғасырда: «Ұлықтардың лауазымы мен мәртебесі атадан балаға мұра болып
қалады»1 - деген заңы болған. Бұл заңда мұраға қалатын атаның тағы мен
мәртебесі. Тақ билігі – мемлекет басқару билігі, бір елдің саяси, әкімшілік
және әскери билігінің бір қолда шоғырланған көрінісі. Мәртебе – ризық,
атадан балаға қалған ел, жер және байлық. Елді билеп келген мәртебелі
әкенің сіңірген еңбегі даусыз, ол көз жұмарда тақты ұлына қалдыруы да
заңды. Оның ұлдары мен әулеті ел билеу істеріне араласады, ел басқарудың
қыры мен сырына қанығып өседі, үйренеді, жетіледі, даярланады. Бұл ел
билігін сенімді қолға тапсырудың және оны сабақтастырудың алғы шарты.
«Үйсіндер ғұндармен әдеттес». Үйсіндердің мұрагерлік заңында «Әке
өлсе, ұлы мұрагер, аға өлсе іні мұрагер» деген бар. Үйсіндер ел билеушісін
«Күнби» деп атаған. Үйсіндердің саяси өмірінде «билер Кеңесі» болған.
«Билер бітімі» біріншіден дауларды шешіп ел ішін алалықтан сақтап келсе,
екіншіден мұрагерлік институтқа да ықпал жасаған, яғни билер мұрагерлік
заңды бұзуға жол бермеуге тырысқан
Қазақтың әдет-ғұрып құқығының негізгі
белгілері

1. Патриархалдық туыстық ереже, яғни туыстардың бір-біріне өзара
көмегі.
2. Ескіден келе жатқан көптеген ережелер мен институттар, яғни
қағидасы қанға-қан алу, әмеңгерлік т.б.
3. Қылмыстық іс пен азаматтық құқық бұзушылықтың арасын айырып
көрсетпеуі.
4. Саяси қылмыс институты түсінігіде қалыптасты, яғни Отанды сату,
майдан шебінен қашу және әскер басшылығына бағынбау.
Әдет-ғұрып құқығындағы
нормалар мен қағидалар
Көшпелілердің құқықтық мәдениетінің халық тұрмысына және
тіршілігіне барынша лайықтанған, оның күнделікті өмірде қолдануына ең
бейімделген сүбелі бір бөлігі - әдет-ғұрып құқығы нормалары мен
институттары. Әдет-ғұрып құқығы нормалары тұп-тура және дәлме-дәл іске
асып қолданылуға, орындалуға арналмаған. Қоғам мүшелеріне оларды
бұлжытпай орындауға сырттан, жоғардан міндеттелмеген еді. Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормалары ресми
және биресми нысандарда
өмір сүрді. Бидің билігі, ханның жарлығы, ереже-көшпелілердің құқықтық
нормаларының ресми түрде әдеттік нормалар өсиет, өнеге, бата, үлгілі сөз,
нақыл, мақал-мәтел, афоризм бейнесін иеленді. Бидің билігі - әдет-ғұрып
құқығы нормаларының ұзына бойғы өмір сүру тарихына тән құбылыс.
Құқықтық мәнге ие хан жарлықтары көшпелі қазақ қоғамындағы ерекше
құбылыстардың бірі. Хан жарлықтары алым-салық төлеу, астана таңдау,
әскер ісі, көшу-қону мәселелерін реттеу салаларында біршама орын алды.
«Хан устанавливал с согласия и по совету верхушки феодалов важнейшие
государственные налоги и другие сборы и порядок их взыскания», - дейді
Т.М.Культелеев еңбегі.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормаларының келесі бір тарихи нысаны –
«жолдар». Сахара жұрты мұндай құқықтық құжаттардың екі түрін біледі.
Бірі – «Қасым ханның қасқа жолы» (1511-1523) болса, екіншісі – «Есім
ханның ескі жолы» (1598-1645).
«Жолдар» - көшпелі қоғамдағы орталық мемлекеттік биліктің
жеке-дара дербестенуінің бір көрінісі, оның қалыптасқан құқықтық
мәдениетті жаугершілік, әскери заманға сай бейімдеп пайдалануға талпыныс
жасауының нышаны.
Қазақ қоғамындағы билер қызметі
Қазақ халқының да ертеден қалыптасқан өзіндік ел басқару жүйелері
болған. Олар: ел басшысы-ханы, елдің тыныштығын ойлаған ерлері, сөзін
сөйлеген шешен-билері.
Қазақ халқының тарихында билер институтының алар орны мен үлес
салмағы айрықша. Себебі, мемлекеттің саяси және әлеуметтік қалпын тек
қана ғұрыптық құқық емес, сол сияқты рухани-мәдени салт-дәстүр негізінде
де ұштастыра әрі теңдестіре отырып қамтамасыз етуші бірден-бір құрылым
ретінде дәстүрлі билер институты орасан зор рөл атқарды. Ол мемлекеттік
басқару жүйесімен тығыз астасып жатыр, сондықтан халық пен билеуші
топтардың белгілі бір әлеуметтік-саяси құндылықтар төңірегінде топтасуына
тікелей ықпал еткені анық.
Қазіргі күні «би» сөзінің этимологиясы жайлы бірауызды
келісіп-пішілген пікір жоқ. Бұл мәселеге алғаш көңіл аударған Г.Вамбери,
В.Радлов тәрізді ғалымдар «би» сөзінің төркінін көне түркі тілінің билікті,
жоғарылықты білдіретін мағынасынан іздесе, мұны Құрбанғали Халид «би-
бектен», «бек-бүнектен», - деп көрсетеді (қысқарған атаулар). Қарастырылып
өткен ғылыми болжамдардың айналып келгенде, бір ғана пікір төңірегінде
тоқайласып жатқанын аңғару қиын емес. «Би» сөзі ежелгі түркінің «бек»
сөзінен бас алады да, негізінен «басқару», «билеу», «билік ету»
ұғымдарын білдіреді. Олай болса би терминінің пайда болу уақыты да ежелгі
түркі заманына тірелетіні даусыз. Көшпелі тұрмыс-тіршілік үрдісіне
сүйенген қоғам жағдайындағы билер институты дегеніміздің өзі, ең алдымен,
мұрагерлік заңына негізделген дәстүрлі аристократиялық билік-хандық
институтына қарағанда халықтың қайнаған ортасының өзі тарихи
қалыптастырып шығарған демократиялық билік тұтқасы.
ХУІІІ ғасырға дейін
билер институты бірнеше сатыдан өтті
1. Сонау түркілер заманынан ХІІ ғасырға дейін. Қазіргі Қазақстан
территориясында қалыптасқан көшпелі қоғамдардың кезеңіндегі ақсақалдар
көшпелі қоғамдардың алғашқы кезеңіндегі ақсақалдар кеңесі, ру-тайпалық
құрылымның өзін-өзі басқару тәрізді қоғамдық тетігі ретінде бек, би
институттарының пайда болуының негізгі алғы шарты болып табылады.
2. ХІІ-ХІУ ғасырды қамтиды. Бұл кезеңде билер институты одан әрі
етек жая бастады, бірақ мұнда билер институтының ара-жігі әлеуметтік
өмірдің жоғарғы сатысындағы басқару жүйесінен ажырамаған.
3. ХУ-ХУІ ғасырлар. Бұл аралықта қазақ хандығының негізі қаланып,
билер институтының түпкілікті қалыптасып болуы жүрді. Сондықтан ноғай
ордасының саяси құрлысы билердің ең жоғарғы мемлекеттік лауазымдық
болғандығын айтуға болады. Алайда бұл дәуірде билер институты хандық
инстутынан әлі нақты бөліне қоймағанды, сондықтан да сөз болып отырған
кезеңде билер институты «батыр», «жырау» институттарымен тығыз астасып
жатыр.
4. ХУІ-ХІХ ғасырлар. Әсіресе ХУІІ ғасырдың екінші жартысынан
ХУІІІ ғасырдың алғашқы он жылдығында билер институты шырқау шегіне
жетті. Бұл тұстағы билер институтының тарихи функциясы – бір жағынан ру-
тайпалық қарым-қатынастарды реттеп отырушы әлеуметтік тетік, екінші
жағынан, аристократиялық хан билігін теңдестіріп отырушы саяси тетік.
Қазақ мемлекеттігі тарихында билердің орны әр дәуірдің тарихи
оқиғасымен мәні арта түсіп, ірі тұлғаларға айналғаны анық.
Би туралы түсінікті әр қырынан, жан-жақты танудың нәтижесінде
билер қызметіне зерттеуші ғалымдардың тұжырымдары

Би – көсем.
Ол – көпті көрген, яғни, «көре-көре көсем болған» көкірек көзі
қиядағыны шалатын, оны оралуы, көнені ғана көріп қоймай, болашақты да
тап басып, болжам жасай алатын, әрдайым халық көңілінен шығатын жан
болуы шарт.
Би – шешен.
Ол – сара сөздің саңлағы. Бірде астарлап, бірде мысқылдап, сүйектен
өткізіп, мақсатпен бауыздап, қажет жерінде қара тасты қақ айырып түсерлік
семсерден бетер от ауызды, орақ тілді ұшқыр сөз зергері.
Үш кемеңгер би Төле, Қазыбек, Әйтекенің әрбір сөзін төгіліп тұрған
жыр емес деп кім айтады? Ұйқасының қалаған тастай беріктігі, әр сөздігі
сазды ырғақ үндестігі қас ақынға тән шеберлік болмай, немене?
Би – заңгер.
Халық арасында «Би екеу болса – дау төртеу болады» деген сөз бар.
Бұны даулы мәселені екі би емес, үш би шешеді деп түсіну қажет. Олардың
бірі айыптаушы (прокурор), екіншісі ақтаушы (адвокат), үшінші төбе би
(судья).
Би – елші.
Ол тек ішіндегі ғана емес, мемлекетаралық даулы мәселелерді шешу
үшін жат жерге де білек сыбанып барған. Оған «Жауластырмақ – жау шыдап,
елдестірмек - елшіден», «елшісіне қарап елін таны» деген халық даналығы
дәлел.
Би – жүрек жұтқан батыр.
Бидің батырлығы – қолына қару алып жауға шабуында емес,
қылышынан қан тамған қаһарлы хан, сұлтан немесе елден-судан кеткен
ежелгі жау алдында тұр екем деп имекбей керекті жерінде өткір тілімен
турап түсетін әділ сөзін айтуында.
Би – саясаткер, қоғам қайраткері.
Олар ел мен ел арасындағы қоғамдық мәні зор саяси мәселелерді
шешуде хан-сұлтандардың негізгі тірегі, кеңесшісі болған. Мысалы, Жәнібек
ханның сыртқы саясатының мәселелеріне баға беріп, жөн сілтейтін 60 биі
болған, Абылай ханның 8 биі болған. Күлтөбе, Мәртөбе бастарында өткен
талай әйгілі кеңестерде, келелі істерде кеңес берген осы билер.
Би – ойшыл ғалым.
Ол халық тарихын, әдет-ғұрпын салт-санасын меңгерген, кемел ой
түйген философ, ғылымның әр саласынан хабары бар білімпаз. Олар өлмес
қағида, қанатты сөздер қалдырып, болашаққа көріпкелдікпен болжау жасаған
данагөйлер.
Би – психолог.
Би адамның жан-дүниесін, мінез-құлқын бір көргеннен тап басып
танитын, кәнігі психолог болуы шарт. Қарсыласының жан-дүниесіне
үңілумен қатар, билер олардың әрбір қимыл-қозғалысын, үн-бояуын қалт
жібермей қадағалап, соған орай өзі де дауыс ырғағын құбылтып, әр сөзінің
мән-мағынасын ашатындай қимыл-қозғалыспен бет пішінін, қас қабағын
ойната білетін тамаша артистік қабілет иелері. Олар әр сөздің жүректен
шығып, жүрекке жетіп отыруын көздеген.
Би – тәрбиеші.
Би атанып халыққа танылғандар «өзім болдым, өзім - толдым» деп
келте ойламаған қал-қадірінше жоқ-жітіктің, әлдіден зәбір көрген әлсіздің
жоғын жоқтап, ел-мүддесін көздеген, жастарға батасын беріп, өмір бойы
жинақтаған тәлім-тәрбиесін, ұлағат сөздерін құлақтарына құюдан
жалықпаған.
Сот процесі.
Билер шешімдері
Қоғамдық даулы-мәселелердің, талас-тартыстардың көбі адамгершілік
рухани ережелерімен, талаптарымен шешіліп жатты. Себебі көшпелілер бір-
бірін соттасуға, бет ашысуға қимайтын, яғни олар адамның рухын жоғары
қойды.
Қазақ қоғамындағы сот процесінің басты мақсаты-бітім еді. Яғни,
дауласушы не арыздасушы жақтарды жұрт алдында келістіріп, бітімдестіру.
Қазақ билері-бірлік, ынтымаққа шақыратын шешімдерді, даулы істерді
бітімге келтіретін шешімдерді және айып салатын шешімдерді ұстанған.
Бірлікке, ынтымаққа шақыратын шешімдердің бірі-үш жүздің билері
Ордабасыға жиналып, елді жоңғар басқыншылығына қарсы топтасуға
шақыру болды. Нәтижесінде ата жауын талқандап, өзінің ұлттық тұтастығын
сақтап қалды.
Бітімге келтіретін үлкенді-кішілі шешімдер бола берген. Ол, әсіресе ел
арасындағы, жеке адамдар арасындағы дау жанжалдарды реттеуге, рухани
кінәсін жоюға бағытталған.
Айып салатын шешімдерге билер кінәліге айып салып, соны
орындаттырған. Айып түрлері аз емес.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында дейін билердің шешімі жазба түрде еш
жерде түсірілмеген. Көбіне ауызша, фольклорлық негізінде сақталып келді.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап, «билер кітабы» ашылды. Онда сот
үкімдері, би шешімдерінің қысқаша мазмұны жазылатын болды. Билердің
билігі, үкімдері жеке құжат ретінде толтырылып сақталғандары да бар.
Билер сотындағы сот процесінің бір ерекшелігі – оның жариялығы мен
ашықтығы. Қандай дау болмасын, билер оны қараған кезде жариялықты және
сот процесінің ашық болуын қамтамасыз етіп отырды. Бұл жөнінде қазақ
әдет-ғұрып құқығын терең зерттеушілер … қазақ билерінің билік айтуы, іс
қарауы ашық түрде жариялылық принципі негізінде жүргізілген.
ӘДЕТ ЗАҢДАРЫНЫҢ ҚАМТЫҒАН САЛАЛАРЫ
Әдет заңындағы отбасы-неке
құқығы
Дүниежүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар.
Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық – экономикалық
формациялардың қай-қайсысы болмасын әр қилы отбасы түрлерімен тығыз
байланысты болған. Ф.Энгельстің айтуынша, топты неке-жабайлық дәуірге
тән болса, жұпты отбасы өркениетті дәуірге тән болған.
Отбасы тарихындағы мұндай неке формаларын қазақ халқының арғы
тектері де басынан өткізген. Отбасы-рулық топтар барлық уақытта бірге
көшіп-қонатын бірнеше ауылдардан құрылған. Мұны «бір ата баласы» деп
атайды.
Қазақ арасында негізінен дара (шағын) отбасы үстем болған, онда
үлкен патриархалды отбасы қауымының көптеген сипаттары сақталып
келген, ол ерлі-зайыптылар, үйленбеген балалар, қарт қариялар, сондай-ақ
үйленбеген кіші жақын туыстардан құралды.
Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының ертерек ыдырауына
көптеген жағдайлар себепкер болды:
1) Қазақ қауымындағы топтық жіктелудің күннен-күнге күшейіп,
патриархалдық тәртіптің әлсірей түсуі әсер етті.
2) Туысқандар арасында мал және мүлік теңсіздігін туғызу факторы
(қалың мал, жасау беру).
3) Экзогамалық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз алыспау)
тәртіпті сақтай отырып неке құру т.б.
Некелесу түрлері, тәртібі
Қазақта некелесудің түрлі формасы болған. Бүкіл қазақ халқына тән
болған некелесудің ең негізгі түрі – қалыңдықты қалыңмал төлеп сатып алуға
негізделген құдалық арқылы неке құру болды. Мұнымен бірге алғашқы
қауымдық қоғамда үстемдік еткен топтық некенің қалдығы ретінде қазақ
арасында әмеңгерлік (левират) және балдыз алу (сорорат) ғұрыптары
бойынша неке құру әдеті өте жақсы сақталып келді. Әртүрлі жағдайларға
байланысты ел арасында қыз келіншектерді алып қашып некелесу әдеті де
болды. Бірақ бұл әдет ХХғ. басында құдалық арқылы некелесу ғұрпымен
тығыз байланысты болды. Олай дейтініміз кей уақытта құдалық арқылы
некелесу тәртібі алып қашумен аяқталса, енді бірде алып қашу арқылы
некелесу міндетті түрде құдалық ғұрпымен қалың төлеу арқылы бітетін.
Қазақ арасында сирек болса да ХХғ. басында кездесіп тұратын
некелесу түрінің бірі туған-туысы жоқ, қалың төлеуге шамасы келмейтін
жалғыз басты жарлы жігіттер қыз әкесіне қалың орнына күшін сатып, белгілі
мөлшерде қызмет ету немесе қыз әкесінің ер балалары болмаған жағдайда
қолына, «күшік күйеу» болып кіру арқылы неке құру болды.
Құдалық деген сөздің өзі некелесудің бұл түрінің тек ата, әке не басқа
туыстар еркіне байланысты, тіпті күйеу өздігінен өзі алған адам болған
күнның өзінде, оның атынан сөйлейтін кісі тарапынан жүргізілетіндігін
көрсетеді.
Бала асырап алу
Қазақ өмірінде бала асырап алу дәстүрі ежелден қалыптасқан ғұрып.
Негізінен өз кіндігінен ер баласы жоқ адамдар бала асырап алады. Әдетте өз
кіндігінен баласы барлар да бала асырап алады. Себебі, қайсы біреулер
шаруашылықты жүргізуде өз балаларына серік етуге, екіншілері балалы
ағайындардан қысым көру негізінде, немесе жетім қалған ағайын-
туыстарының жас балаларына шын мәнінде әкелік қамқорлық жасау
туысқандар арасында бір-бірімен туысқандық қатынастарын үзбей күшейте
түсу мақсатымен бірінің баласын бірі бауырына басатын. Баласыз адам ең
алдымен өзінің бірге туған туысының баласын, қала берді көңіл жетер жақын
ағайынның баласын алатын. Әрине, мұндай туыстары бірнеше балалары
болған жағдайда ғана бір баласын қимас туысына беруден бас тартпайды.
Кейде бөтен елдердегі тамыр-таныстарынан немесе атасы басқа жетім
балаларды (ертеректе тіпті құл балаларын, төрелер болса төлеңгіттерінің
балаларын) бауырына салып асырап, бала ету (сирек кездескенмен) болып
тұратын. Көбінесе ер балаларды асырап алатын. Ал ер баланың реті келмеген
жағдайда қыз балаларды да асырап ала беретін.
Ажырасу тәртіптері
Қазақтардың тұрмысында ажырасу өте сирек
болатын жағдай. Тегінде қазақтар отбасының бүтіндігін бәрінен жоғары
қояды. Әсіресе әйелдерге талап күшті. Әйелдердің ажырасу жөнінде ниет
білдіруге құқы жоқ. Ол тек еркектердің еркіндегі іс. Әйткенмен еркектер де
жөн-жосықсыз әйелдерін тастамайды. Көбіне көп әйелінің мінезі шайпау,
жеңілтек, өзі салдыр-салақ болғандықтан ажырасады. Еркек әйелімен
ажырасу үшін ешкімнің алдына барып жүгінбейді, тек бір күннің ішінде
әйеліне үш мәрте «сен талақ» деп айтса болғаны. Егер күйеуі әйелін талақ
тастамай, екі жақ өзара келісімге келіп ажырасса, үш ай, он күн өткеннен
кейін қайта жарасуларына болады. Тек некелерін қайта қидыруға тиіс.
Сондай-ақ еркек әйеліне бір немесе екі рет қана талақ айтса, онда қайта
қосылуларына болады. Ол үшін талақ болған әйел сырт көз үшін басқа
біреумен некелесіп, үш күн тұруы керек, бірақ онымен ерлі-зайыптылық
қатынас жасамайды. Үш күн өткеннен кейін әйел жалған күйеуінен
«талақхат» алып ажырасады да, бұрынғы күйеуімен қайта некелеседі. Ал,
егер еркек әйеліне үш мәрте талақ айтса, онда екеуінің қосылуына еш еркі
жоқ.
Егер әйелі өліп, еркек тұл қалса, қайын жұртына әйелінің сәукелесі мен
кейбір бағалы заттарын қайтарумен оның марқұм зайыбының алдындағы бар
борышы бітеді. Ол жесір құсап аза тұтуға, өлген әйелінің соңын күтуге
міндетті емес. Екінші рет қашан үйленем десе де ерікті. Ал, жесір әйел қара
жамылып оның орнын бір жыл күтеді, сонда ол борышын ақтағаны деп
саналады.
Меншік әдет заңы
Меншік – көшпелілердің дала өмірдегі мәнгілік мүдде. Жеке
отбасынан ел билігіне дейінгі әлеуметтік өзгерісті туындататын тетік. Одан
туған түсініспестік, өзгеріс және зиян, берісі – рулар арасында дау-дамай
тудырады, ушыққанда ұлыстарды дауластырады. Сондықтан меншік көшпелі
өмірдің жинақталған бейнесі, негізі.
Кіндік Азиядағы көшпелілер меншік қатынастарын бұрыннан
жалғасып келе жатқан әдет заңдарымен үйлестіріп келді. Оларда
жайылымнің рудікі болуы мен малдың жекенікі болуы меншік ұғымының
аясына сыйып келді, меншік көзқарасы мен меншік қатынасының өзгеруін
малға деген мұқтаждық белгіледі. Мал басының көбеюі жайылымнің
кеңеюін талап етті, жайылымнің кеңеюі, көбіне, қолда бар билікке арқа
сүйеді. Қоғамдық өзгерістер адамдардың меншік көзқарастарын жаңғыртты,
меншікке деген түсінікті кеңейтуге жетеледі. Бұл жаңалықтар үйсін
қоғамында сілкіністер тудырды. Отбасы, ру және Күнби меншіктері
арасындағы шекараны айқындап, жауапкершілікті тұрақтандыру керек
болды, бұл осы үш меншік мүддесін қорғап дамытудағы кажеттілік еді.
Жайылым - үйсін мемелекетіндегі ең негізгі өндіріс құралы. Оны иелену мен
пайдалану болды, малдың сыйымдылығы жайылымнің аумағымен өлшенді,
аумақты жайылымді иелігінде ұстап отырған Күнби, Күнби әулеті және әр
деңгейдегі ру басылары, үйсін қоғамындағы меншік санаттары, олардың
сулы, нулы, шұрайлы жайылымдарды иелену керектігі үздіксіз артпаса,
бәсеңсімеді. Осы қанағатсыз иемдену мен шектеулі жайылым арасындағы
қайшылық үйсін мемлекетінің қоғамдық саяси өміріндегі ең басты қайшылық
болды.
Мұрагерлік құқық
Қазақ халқы ежелден-ақ мұрагерлікке ерекше көңіл бөлген. Қайсы
заманда, қандай заң шығарылса да мұрагерлік ол – заңдардан шет қала
алмаған. «Қасым ханның қасқа жолында да», «Есім ханның ескі жолында
да», Тәуке ханның «Жеті жарғысында» да тіпті Ресей боданы кезінде де бұл
мәселе көрнекті орын алған.
Ежелден келе жатқан әдет-ғұрып қағидалары бойынша әке мұрасына
иелік ететіндер, марқұмның балалары, әке-шешесі, аға-інілері, жақын
туыстары қала берді аталас ағайындары болатын.
Әке орта жастан асып немесе қартайып өлген уақытта, ол өзінің
тіршілігінде артында қалатын мұрагерлеріне тиісті үлестерін беріп «ұлын
ұяға, қызын қияға ұшырып» үлгерген жағдайда қара шаңыраққа, мал-мүлкіне
ешкімнің дауы болмай, оған енші алмаған кенже баласы түгелдей ие болып
қалады. Мұндай жағдайда әке артында тірі қалған шеше алдында екінші рет
күйеуге шығу мәселесі күн тәртібінде болмайтындықтан «мұрагерлік» әңгіме
болмай, кіші баласының үйінде отыра береді.
Ал, әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас әйелі қалса, онда
әмеңгерлік әдет қағидасы бойынша өлген адамның бірге туған ағасы не інісі,
ондай туысы болмаса немере, шөбере туысқандары, қала берді аталас ең
жақын жанашыры жеңгесіне үйленіп, мал-мүлкіне заңды түрде иелік ететін.
Жесір қалған ана тұрмысқа шықпай, балаларын бағып отыра беремін
десе, оған зорлық жасалмаған. Қайта бүкіл туыстастары жетім қалған балалар
мен жесір әйелге қамқорлық жасаған.
Қылмыстық әдет заңы
Қылмыс адамдардың бас амандығына, денсаулығына, құқына және
мүддесіне зиянды әрекет. Отбасының тыныштығы, қауымның тұрақтылығы,
мемлекет билігінің орнықтылығы шаруашылықты өркендетуді, мәдениетті
дамытуды, қоғамды ілгері бастыруды қажет етеді. Керісінше, алаңсыз өмірге
пәлекет тисе, әлеумет ойран болса, онда бәрі де кері кетеді, құриды.
Сондықтан, қылмысты ауыздықтау, жеке адамның құқын қорғау, қоғамдық
топтардың мүддесін үйлестіру, қоғамдық қатынастарды жөнге салып отыру
үшін қылмысқа қарсы заң керек болды.
Қылмыс баяғыдан бар қоғамдық құбылыс. Ұрлық, адам жарақаттау,
адам өлтіру, опасыздық дегендер сонау ертеден-ақ қылмыс қатарына
жатқызылып, тиісті жазасы беріліп келген-ді.
Ғұндарда: «Басқаға семсер жұмсағандар тектеледі, біреуге екі елі
жарақат салғандар өлімге бұйырылады». «Ұрлық істегендердің
бала-шағалары иелікке алынады, малдары тәркіленеді». «Қылмысы жеңіл
болғандардың толарсағы шағылады, қылмысы ауыр болғандар өлімге
бұйырылады». «Абақтыға қамалғандар он күн ұсталады» деген қылмыс
заңдары болды. Ғұндардың қылмыс заңдары, көбіне ұлыстар арасындағы
қақтығыстан туындады. Әркімнің қолындағы қаруы, мейлі ол үлкен болсын,
ия шағын болсын, бәрібір, Ұлыс мүддесін қорғайтын құрал, оны дұрыс ұстау
әркімнің міндеті. «Сондықтан басқаға семсер жұмсағандар тектеледі». Ер
азамат ұлысты қорғайтын қарулы жасақтың құрамында болды. Туындауы
мүмкін болған қарулы қақтығысқа кез келген уақытта дайын тұру парыз. Ру
ішінде жанжал шығарғандар, бірін-бірі жаралағандар жасақ тәртібін
бұзғандар қатарына жатқызылды.
Қазақтың әдет заңындағы қылмыстық істер,
оны жазалау
Қылмыс пен жаза түсінігін зерттей келе қылмысты – үстемдік етуші
топпен құқықтық реттелген, бекітілген және қоғамдық қатынастарға қарсы
бағытталған қоғамға қауіпті әрекет ретінде қарастырылды. Қылмыс түсінігі
қоғамдық-экономикалық формациялардың әрқайсысын да біркелкі болмады.
Ол қоғам өзгеруіне сәйкес өзгеріп отырды.
Қазақтың әдет құқығындағы қылмыс түсінігі әртүрлі халықтардың
ежелгі ескерткіштеріндегі қылмыс түсінігімен ұқсас жақтары болды.
Мысалы: «Русская правда», «Салическая правда» т.б. Тәуке ханның
ережесінде де, басқа да қазақ әдет құқығының ескерткіштерінде қылмыс
түсінігіне әлеуметтік анықтама берілген ХІХ ғасырға дейін қылмыстық
құқық деген ұғымның орнына зерттеуші заңгер Т.М.Культеевтің айтуы
бойынша «жаман қылық» немесе «жаман іс» деген ұғым қолданылады.
«Қылық» сөзінен «қылмыс» сөзі шыққан. Сонымен бірге қазақтың
құқығында қылмыс «айыпты әрекет» ретінде де қарастырылған.
Қазақтың дәстүрлі құқық нормаларымен қылмыс жәбірленушіге
моральдық және материалдық зиян, шығын әкелетіндігі танылған.
Сондықтан да көшпелілердің пікірі бойынша қылмыс жасалғанда, оған
жауап беруге тиіс:
1) Келтірілген материалдық шығын толығымен және сол аттармен
толтырылуы тиіс;
2) Қылмыскер өзінің кінәлі екенін түсініп, өкініп, тиісті сазайын
тартуы керек;
3) Аруақтар әлемін тыныштандыру үшін шаралар қолданылатын.
ЖАЗА ТҮРЛЕРІ
ЖАЗА ТҮРЛЕРІ
Өлім жазасы
Қылмыскерді жазалаудың өлім жазасы халық
жиналысының шешімі бойынша қолданылды. Тәуке заңы бойынша кісі
өлтіру, әйелді ұрлау мен зорлау, бірнеше қайтара мал ұрлау сияқты қылмыс
түрлерінде кінәлі адамдарға өлім жазасы берілген. Осы заң бойынша
жәбірленушінің немесе оның жақын туыстарының келісімімен өлім жазасы
басқа жаза түрімен құн төлеу, құл етіп алу, дене немесе ұялтатын
жазаларымен ауыстырылуы мүмкін. Тәуке хан заманында өлім жазасы сирек
қолданылған.
Өлім жазасының қолданылуы жаңа қылмыстың (барымта немесе ру
аралық тартыстар) тууының себепшісі болды. Хандар мен сұлтандар
сондықтан өлім жазасына күшті тірегі жоқ, іздеушісі жоқтарды ғана кесті.
Дене жарақаты және жазалар
Дәстүрлі құқық нормалары
негізінде дене және ұялтатын жазалар жеке тұлғаға қарсы қылмысқа,
мүліктік қылмысқа және басқа да қылмыс категорияларына қолданылды.
Мұндай жаза түрлері жеке немесе екеуі бір мезгілде қолданылуы мүмкін.
Тәуке заңында айтылады: «Егер қылмыс үлкен болмаса, онда өлім
жазасының орнына қылмыскерді жартылай жалаңаштап, оның бетіне күйе
жағып, мойнына қара құрым киіз байлап, аттың құйрығына байлаған жіпті
тісімен ұстауды бұйырып, оны аттың соңынан жүгіруге мәжбүр етеді».
Дене жарақатында жиі қолданылатын әдіс дүре соғу, яғни жуандығы
ортаңғы саусақтай болатын қамшымен көпшіліктің көзінше жазалау болды.
Қазақ дәстүрлі құқұғының шариат заңынан айырмашылығы соққы саны
алдын ала анық болмады, ол бидің шешіміне байланысты болды. Дене
жазасы қанжығамен немесе көк шыбықпен ұру түрінде қолданылды.
«Әкесіне немесе шешесіне тіл тигізген немесе ұрып соққан адамды қара
сиырға теріс қаратып отырғызып, мойнына құрым киіз байлайды, сиырды
ауылдың ішімен жүргізіп, үстінде отырғанды қамшылап ұрады».
«Қара найза» - жазалаудың ең ежелгі түрі айыптыны жерге қағылған,
жоғарғы ұштары түйіскен үш найзаның астына отырғызып қоятын. Сонымен
қатар, билер «сөгіп тастау» және «түкіріктеу» сияқты жазаны да қолданып
жүрді.
Құн
Қылмыстық іс - әрекеттер үшін жауапкершіліктің мүліктік
түрлері де (құн, айып) кең қолданылды. Қазақтың дәстүрлі құқығы жүйесінде
кең тараған жаза түрі құн болды. Адам өлтіру және оған теңестірілген
қылмыс түрлері (денені ауыр жарақаттау, зорлау, зинақорлық әйел ұрлау)
үшін құн төлететін. Ежелгі құн құрамы бірнеше бөліктен тұратын:
1) Өлтірілген адамның еліне (руына) басқа адам берілетін (тұтқын, құл,
«ясырь», әйел). Бұл адам өлтіру арқылы келтірілген «зиянның» орнын нақты
толтырудың белгісі еді.
2) Кісі өлтірушінің аты мен қару-жарағы берілетін («қанды, қаралы»,
«құйрығы кесілген ат», сауыт, мылтық). Бұл арқылы татуласу, ымыраға келу
туралы тілек, өтініш білдіретін.
3) Өлтірілген кісінің еліне біршама мал, басқа да заттар берілетін
(кілем жабылған қара нар, қара шапан, орамал т.б.). Бұл арқылы өлтірілген
адамның аруағымен татуласу салты, жерлеу және қара жамылу жүзеге
асырылатын.
Кейінірек құнның құрамы өзгеріп, ол негізінен малдан тұратын болды.
Ер адамды өлтірген үшін 1000 қой, әйелді өлтіргені үшін 500 қой берілетін
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, сауданың дамуына байланысты
ақшамен төлеу жүргізілді. Құнды қылмыскер төлемеді, оны руы бөліп
төледі. Қылмыскер жеке өзі 50 қой, бір түйе мен ат, ал жақын туыстары
10-нан 20-ға дейін қой, алыс ағайындары 1-2 қойдан беруі керек болды.
Құнның қалған бөлігі ру мүшелеріне тең бөлінді.
АЙЫП
Қазақ қоғамында келтірілген шығынның орнын толтыру және
кекті қанағаттандыруда кең тараған жазаның түрі айып болып табылды.
Көбіне мүліктік қылмыстарға, сондай-ақ жеке тұлғаға қарсы қылмыс (ауыр
дене жарақаты мен кісі өлтіруден басқа), басқару тәртібіне қарсы және басқа
да қылмыс категорияларына белгіленді.
Айып мөлшері әлеуметтік-экономикалық қатынастың өзгеруі,
қорғалатын объектінің әлеуметтік табиғаты мен әрекет ауырлығына да
байланысты болды.
Феодалдардың мүддесі қарапайым халыққа қарағанда жоғары
дәрежеде қорғалып, үлкен мөлшерде айып төленді. Айып мөлшерін әдетте
билер белгіледі. Әдет заңдарына әркез қосымшалар мен өзгерістер енгізіліп
отырды. Айыптың 3 түрі болатын:
1) мойнына қосақ
2) тоғыз
3) ат-тон
Тоғыздың үш түрі болатынын Д'Андре былай жазды: «Тоғыздың
бірінші ең үлкен де ауыр түрі тоғыз ірі малдан, атап айтқанда – 1 түйе,
сауылатын екі бие, екі тайдан тұрады».
Ескерту: Сауылатын жылқы үш малға саналады: еміп жүрген құлын,
төл және биенің өзі.
Құлға айналдыру мен кінәлі адамды
жәбірленушіге қызмет етуге беру.

Бұл жаза дәстүрлі құқықта кінәлі адам сот белгілеген құнды немесе
айыпты төлей алмаған кезде қолданылды. Екі жағдайда да айыпкер құл
ретінде белгілеген айып пен құн мөлшерін өтегенше қызмет етті. Кейбір
айып немесе құн үшін құлға айналған адамдардың балаларына құлдық қалып
отырды. Бұл жаза түрі үстем тап өкілдерінің жұмысшы халықтың өзіне
қарсылығын басудың бірден-бір күшті құралы болды.
Басын беру
Мұнда жәбірленушіге немесе оның туыстарына айыпкерді
береді. Беглов: «Кінәлі адам талапкер еркіне берілсе, ол онымен не істегісі
келсе, соны істейді, тіпті өлтіріп тастауға да құқы бар» - деп жазды.
Барлық мүлкін тәркілеу мен оны
қауымнан қуу
Барлық мүлкін
тәркілеу жазасы дәстүрлі құқықтың жекелеген жазбаларында хандық билікте
басқа дінді қабылдау кезінде қолданылды деп көрсетілген. Бірақ мұндай
жағдай сирек кездескен.
Дәстүрлі құқықта кінәлі адамды рулық бөлімшеден (ауылдан) немесе
көшпелі қауымнан қуу жазасы да белгілі болды. Бұл көбінесе өз ауылының
старшыны немесе ауыл ақсақалдарының келісімінсіз қылмыскерді жасырған
тұлғаларға қатысты қолданылды. Кейіннен егер кімде-кім қауымнан қуылған
адамды өлтірсе, ол үшін жауапкершілікке тартылмады.
1822 жылғы устав бойынша қылмыстық істің зорлау, ұрлық, таяққа
жығу т.б. түрлерін билер соты қарады. Сібір қырғыздарына империя
заңының таралуы» деп аталатын заңдар жинағы империя сотына жататын
қылмыстар санын көбейтті. Оған үкіметке қарсы істер, өртеу, ақша жүйесіне
байланысты істер және патша ұрлық үстінде ұсталса 10-60 дүре соғуды
енгізді, қылмыскерді жеті күннен бір айға дейін қамауға алды. Билер енді
халықты орыс заңымен қорқытып қылмыскерге айып құн төлетті.
ХІ ғасырдың екінші жартысы ХХ ғасырдың басында Қазақстанда
жалпы империялық заң, Ресей империясының ұлт аймақтары үшін заңы және
қазақтардың дәстүрлі заңы қатар жүргізілді.
Дінге қарсы қылмыс
Көшпелі және жартылай көшпелі өмір сүрген
қазақтарға Қазақстанда тараған мұсылман діні қатты әсер етті. Қазақтың
дәстүрлі құқығында мұсылман құқығы шариаттың ықпалы қазақ қоғамында
дінге қарсы қылмыс түсінігін тудырды. Қазақ қоғамында дінге қарсы
қылмысқа үстемдік етуші патриархалды-феодалдық қатынасқа қарсы
бағытталған және шариаттың діни нормаларын бұзған әрекеттер
жатқызылды.
Тәуке заңында діни қылмыстың 2 түрі құдайға тіл тигізу мен оған
сенбеу белгілі болды. Жеті кісі куәлік етсе, құдайға тіл тигізуші таспен атып
өлтіріледі. Кәпір болған адамның бүкіл мал-мүлкін оның туған-туыстарының
қарамағына өтеді.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан бастап дінге қарсы бағытталған
әрекеттерге жаза түрлері кеңейе бастады. Дәстүрлі құқықта бейіттерді бұзу,
қорымдарды ашу, құдайға тіл тигізу сияқты түрлеріне жауапкершілік
белгіленді. Бұл сол уақытта Қазақстанда мұсылман дінінің күшеюімен
байланысты болды. Дінге қарсы қылмысқа жауапкершілік жүктейтін
әдет-ғұрып нормалары шариат нормаларымен астарласып, араласып кетті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Ресейге қосылу
процесінің аяқталуына байланысты бұрын қылмыс болып есептелмеген кей
әрекеттер, енді қылмыс болып саналады. Ішімдіктер қолдану, намаз
ережелерін бұзу т.б. дінге қарсы қылмыс деп табылатын әрекеттер қарала
бастады.
Қазақ әдет-ғұрып заңдарының ерекшеліктері
Бір шеті Қара теңіз бен шығыста Алтай тауларына дейінгі, бір шеті
Қытайдың Ұлы қорғанынан сонау қарлы солтүстікке дейінгі аралықта
ежелден көшіп-қонған ата-бабаларымыз Тәңіріні бір деп біліп, Күнге, Айға,
Жұлдызға бас иіп, жерді, отты, суды қасиетті деп санады, аң мен құсты киелі
деп ұқты. Сенім мен нанымы сол Тәңірісіне қарсы шықпай, ортаны сүюге
бағытталған. Әуелі отбасынан басталған тәрбие төркіні ірілене ел іші-
қоғамдық тәртіпке ойысты. Бұл нормалар бірте-бірте көбейе түсіп, салт-
дәстүрге, әдет-ғұрып қағидаларына айналды. Өмірге белсене кірікті.
Адамдардың есі мен санасынан мығым орын алып, қанына, діліне, тіліне
сіңісті. Психологиялық мінез-құлқына әсер етіп, ширатыла түсті.
Әдет-ғұрыптың қауырт күш алуына географиялық шексіздіктің де әсері мол
болды. Кең қоныс, даяр тамақ рухани биіктікке ұмтылдырды. Адам адамға
қонақ екені ерте аңғарылып, туыстастықты, адамдық қасиеттерді тереңінен
оятты. Кең далада оқта-текте келетін қонаққа кең пейілділік көрсетуден
қонақжайлы қазаққа дейін сомдады. Сөйтіп, қан жағынан алсаң да кез келген
халықтан бір елі төмен тұрмайтын қазақ халқының әдет-ғұрып нормалары
қалыптаса берді.
ІХ-ХІІІ ғасырлар аралығында қазақ халқының қалыптасып, әрі ислам
дініне мойын бұра бастауында басқару, оқу-білім жүйесіндегі, тайпалардың
тұрмыс-тіршілігіндегі өзгерістерді еске алсақ, бұл дәуірді қазақи дәуір деп
атауға болады. Міне, осы дәуірде өзіндік ерекшеліктері бар дәстүр мен
қағидалар қалыптасты. Бұлар қоғамдық-экономикалық әлеуметтік қарым-
қатынастар мен рухани қажеттілігін қанағаттандырарлық өзара қатынас,
мәміле, мінез-құлық, халық бірлігін сақтайтын нәрлі де мазмұнды қағидалар
еді. Сонымен бірге Орта Азия мен Қазақстанға ислам дінінің таралуы бұл
өңірде өмір сүрген түркі тайпалары арасында феодалдық қатынастың
өркендеп өсуіне себепші болды. Тап осы дәуірдегі зиялылық тың серпіліс,
мәдениет пен ой-пікірдің жаңаша дамуына игі әсер етті.
ҚАЗАҚ ӘДЕТ-ҒҰРПЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАҒИДАЛАР
1. Малым – жанымның садақасы, жаным – арымның садақасы.
2. Айғақтың тазасы күмәнмен мойынға салынады.
3. Шындық – ерлікке тәрбиелеудегі ең бір құнарлы құрал.
4. Жазылмаған кейбір заңдар жазылған заңдардан да қатаңырақ.
5. Сөз шынына тоқтайды, пышақ қынына тоқтайды.
6. Күн ортақ, ай ортақ. Әділ төрелік ортақ. Бір
нақақты күйдіргеннен, он қылмыстыны ағартқан артық.
7. Құнды қылышпен алмас, қисынмен алар.
8. Шеберден – олжа, шешеннен – сауға.
9. Заманына қарай – заңы, тоғайына қарай – аңы.
10.Ердің құнын жастың жайсаңы даулайды.
11.Тұлпардың құны бітпейді, тұяғы кетпейді.
12.Заң адамды бағындырады, заңды ақыл бағындырады.
13.Болмайтын істің басында болма, бітпейтін даудың қасында болма.
14.У ішкен бір өледі, ант ішкен мың өледі.
15.Барымтамен келген мал, қарымтамен кетеді.
16.Ханды құдай ұрғаны – халқымен жау болғаны,
Биді құдай ұрғаны – билігі даулы болғаны.
17.Жамандықты жазаламаған адам – оның дем берушісі.
18.Тәртіпке бас иген құл болмайды, тәрбиесіз ел болмайды.
19.Ұлы би қылжың болмас, әділ би мылжың болмас.
20.Жақсы тәртіп әдетке айналса – ырыс,
Жаман тәртіп әдетке айналса – қырсық.
21.Сөздің атасы – бірлік, анасы – шындық.
22.Ханнан – қазық, биден – билік.
23.Тура биде туған жоқ, паралы биде иман жоқ.
24.Өтірік жарға жығады, шындық жеңіп шығады.
25.Барымталаған мал болмас, қуып алған құн болмас.
26.Ақымаққа арнап заң жазылмас.
27.Ісің ақ болса, тәңірі жоқ.
28.Ант бұзушы оңбайды,
Салт бұзған сорлайды.
29.Өтірік сөз жарақат сияқты: жазылса да орны қалады.
30.Бір тойда екі жар жоқ, бір істе екі дау жоқ.
31.Сүйреткен ит аңға жарамас,
Үйреткен сөз дауға жарамас.
32.Байлық не керек, адалдан жимасаң,
Билік не керек, әділдік құрмасаң.
33.Ұсынған басты қылыш кеспес.
34.Әділ бидің өлгені – сөзінің болса жалғаны,
Ғұламанның өлгені – болмаса тәлім алғаны.
35.Әділ адамның адамгершілік қасиеттері заңды жоқтатпайды.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ сахарасындағы әдет-ғұрып құқығы дегеніміз құқықтық немесе
құқықтық мәні бар қағида, көзқарас, ой-түсінік жүйесі және соларды іске
асыруға бағытталған нормалар жүйесі. Оны бірнеше кезеңге бөліп
қарастыруға болады:
- хандық дәуірге дейінгі кезең;
- хандық дәуірдегі (ХУ-ХУІІІ ғ. басы);
- Ресей өкіметі кезеңіндегі;
- кеңес дәуірінде.
Хандық дәуірдегі әдет заңдары ұрпақтан-ұрпаққа ауызша таралған. Бұл
ережелер халықтың әдет-ғұрпына, салт, тұрмысына сөз тіркестерінен
құралған. Ондай құқықтық құжаттар: «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім
ханның ескі жолы», «Жеті жарғы» болды. Бұл құжаттар әлі күнге дейін өзінің
маңызын жойған жоқ. Би билігі мемлекеттік биліктің бір саласы ғана болмай,
оның іске асуының белгілі бір көрінісі әрі құралы болды. Би әркез халық
атынан сөйлейді. Маңызды мемлекеттік істер билер кеңестерінде қаралды.
Сот процесінің көздеген мақсаты екі жақты татуластыру болды.
Неке және отбасы саласында, «жеті атаға дейін қыз алыспау» қағидасы
ұсталды. Әке билігі үстем болды. Әйелдердің құқы шектелді, некелесудің
бірнеше түрлері болды. Көп әйел алу салты ұсталды. Мүлікті әкесі ауызша
өсиет айту жолымен бөлді.
Қылмыс пен қоғамға қауіпсіз құқықтық туғызушылық іс-әрекет
түрлеріне жаза қолдануда ерекшеліктер болды. Қылмыстың бірнеше түрлері
бар, соған сәйкес жаза көптеген түрлері белгіленді. Мысалы, айып, құн төлеу,
өлім жазасы т.б.
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Жаза тағайындаудың жалпы негіздері

ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА

Қазіргі кезде әкімшілік құқықта жаңадан енгізілген жазаның түрі

Құқық бұзушылық

Қылмыстық құқық бұзушылық

ШАРТТЫ ТҮРДЕ СОТТАУ

ЖАЗА ҰҒЫМЫ

Жаза тағайындаудың тәртібі мен ерекшеліктері

Әкімшілік құқық бұзушылық жане әкімшілік жауаптылық

ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ

Пәндер