Қой жабайы тегі

Презентация қосу

Қазақ Ұлттық Аграрлық
Зерттеу университеті
Технология және
биоресурстар факультеті

Қойдың шығу тегі,
эволюциясы және даму
тарихы
Жоспары.
1) Қой шаруашығының
даму тарихы

2) Қой жабайы тегі

3) Қойды экстерьері
бойынша бағалау

4) Қой
шаруашылығының
халық өміріндегі рөлі
Қой шаруашығының даму тарихы

Қой шаруашығының дамуы, қой тұқымдарын асылдандыру,
оның өнімділігін жақсарту жұмысы үшін қойды қолға
үйретілгеннен бастап осы кезге дейін орын алған өзгерістерін
білу, оны ғылыми дәйектемеден өткізудің маңызы зор. Бұл
жөнінде Дарвинннің “Түрлердің шығуы” (1859 ж.) және
“Қолға үйретілгеннен бастап өсімдіктер мен жануарлардың
өзгеруі” (1868 ж.) деген еңбектерінде көрсетілген. Жабайы
қойлардың үй қойларына айналу құбылысы біздің эрамызға
дейінгі Неолит дәуірінен басталып, осыдан 8-10 мың жыл
бұрын аяқталған. Тарихи деректер ең алдымен қолға
үйретілген иттен кейін, қой мен ешкі үй жануарына
айналғанын дәлелдейді.
Қолда өсірілген үй қойлары жабайы қой тұқымдас
малдардан
үйретіліп шығарылған. Қазіргі кезде Натузус, Северцов,
Насонов, Эверсам, Лейдеккер, Кюн, Неринг, Паллас, Келлер
және тағы басқа ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде
мынадай ғылыми тұжырымға тоқтады: дүние жүзіндегі
барлық қойлардың шыққан тегі қазіргі кезде табиғи жағдайда
өмір сүріп жатқан муфлон, арқар, арғали және жалы бар
жабайы қойлар. Бұлардың бәрі де қойменен шағылысқанда
Қой жабайы тегі
Муфлон

Қойдың жабайы
тектері

Арқар
Арқар Арғали
Муфлон – бұл жабайы Арқар - Арал және Каспий
қойлар, қазіргі кезде Жерорта теңіздері аралығындағы үстіртте,
теңізінің Сырдария, Корсика Қазақстанның, Орта Азия таулы
аралдарында, күнгей Кавказдың аймақтарында кездеседі. Ұзын
таулы аудандарында, Иран, жіңішке құйрықты және ұзын
Түркия майлы құйрықты қой
тауларында өмір сүреді. тұқымдарының
Муфлондар жүрдек, таудың арғы тегі осы Арқар болып
қолайсыз жағдайына төзімді, есептелінеді. Арқар муфлоннан
дене ірілеу
бітімі берік болып келеді. Түр- салмағы 80-85 кг дейін тартады.
түсі Қылшық жүннің астында түбіт
қызғылттау, қоңыр-қошқыл өседі,
қылшық жүнді, өте қатты болып түр-түсі қызғылт-қошқыл болады.
келеді, оның астында өте
жіңішке
түбіт жүні болады. Салмағы
шағын, қошқарлары 60-70 кг
тартады. Муфлоннан Доман,
Шотлан т.б. қысқа құйрықты қой
тұқымдары таралған деп
есептелінеді.
Арғали - қыұйрықты
Жалы бар жабайы қойлар –
қойлардың арғы
Солтүстік Африкада әлі де жабайы
тегі, қазіргі жабайы қой
түрде өмір сүреді. Олар өте ірі, биік,
тұқмдарының ең денесі мықты, басы ұзынша, маңдайы
ірісі. Тірілей салмағы 180- жалпақ, мойны қысқа болып келеді.
200 кг, ал аса Ерекшелігі мойнының астыңғы жағында
ірілері 240 кг-ға дейін және алдыңғы аяқтарында ұзын жалы
барады. Орталық
түсіп тұрады. Кейбір ғалымдар бұл
Азия, Сібір тауларында,
қойды Африкада өсірілетін қойлардың арғы тегі деп есептейді.
Сарыарқа,
Ұлытау, Жоңғар тауларында
кездеседі.
Құлжасының мүйізі үлкен,
түбі жуан,
жалпақ, дене түсі сұр,
бурыл, қылшық
жүнді болып келеді.
Қойдың қолға үйретілуіне байланысты табиғатындағы
өзгерістері.
Үй малдарының барлығы да өзінің жабайы тегімен
салыстырып қарағанда көп өзгеріске ұшыраған. Сол сияқты қойдың
табиғаты да өзгереді, оның барлық ағзалары мен жүйелері де өзгеріске
ұшырады. Ең алдыменен оның жүріс – тұрысы, тәртібі өзгереді. Қой
адамның дегеніне бағына бастайды. Соның нәтижесінде баптап бағуға көніп,
бағытты айдауға, байлауға, қолға ұстауға, саууға, жүнін
қырқуға үйренді.
Сонымен қатар, оның сезім ағзаларының жұмысы баяулап,
кеміп, басылады. Көзінің өткірлігі, құлақтарының дыбысты есту
дәрежелері төмендеді. Аталықтары мен аналықтарының сырт
көрінісінің ерекшеліктері бәсеңдеп, қошқары саулығына ұқсас болды,
жыныстық мезгілі маусымдық емес, жыл он екі айға созылатын және
жүні көктемде түлемейтін болды. Сол сияқты көптеген
шаруашылыққа пайдалы, бейім қасиеттері пайда болды ал пайдасыз,
зиян қасиеттері жойылды.
Кейбір қой тұқымдарында төлшілдік қасиеті өте жақсарды.
Оның нәтижесінде әр жүз саулықтан 150-200 қозыға дейін алуға
мүмкіндік туды. Қойдың дене құрылымында өзгерістер пайда болды.
Көптеген жүнді, етті қой тұқымдарының аяқтары қысқарды, дене
бітімі өзгеріп, баяу жүріп, жай қимылдауға көшті. Сүйектері
жалпақтанып, олардың кемік бастары ұлғайып өсті. Ол сүйектерге
бекітілетін еттердің сіңірі азайып, бұлшығы көбейді.
Қойды экстерьері бойынша бағалау

П.Н. Кулешов осы ғылыми негіздерге сүйене отырып, малдың
дене бітімін төмендегі төрт түрге бөлген.
1. Сөлекет – малдың сүйегі ірі, басы үлкен, терісі қалың, жуан ет
бұлшықтары толымды. Етіндегі май және дәнекер ұлпалары нашар
дамыған. Малдың жалпы түр-тұлғасы көзге өрескел көрінеді. Сөлекет
дене бітімді қойлардың жүн талшықтары жуандау болады. Мұндай
сөлекет бітімді мал, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына
төзімді, ауруға көп шалдықпайтын болады.
2. Нәзік - дене бітімдерінің көрінісі ашаң, сүйегі жіңішке, терісі
жұқа, жүн талшықтары өте жіңішке. Ас-қорыту жүйесі бір шама
жақсы дамыған, зат алмасуы ағзада жедел жүреді, тынышсыз, үркек
болады. Мұндай бітімді қойлар жақсы бағып-күтуді қалайды.
3. Тығыз – дене бітімді қойдың сүйегі мықты, бұлшық еттері
жақсы жетілген, терісі қалың, жүн талшықтары жуандау келеді. Қан
айналу, тыныс алу, ас қорыту жүйелері жақсы жетілген, жүйкесі
мықты. Мұндай қойлар табиғаттың өзгеруіне төзімді, ет өндіруге
қолайлы келеді.
4. Борпас (болбыр) – мұндай бітімді малдың денесі жалпақ, ас
қорыту ағзалары жақсы дамыған, зат алмасу ағымы баяу жүреді.
Жуас, баяу қимылдайды. Мұндай бітімді қойлар бордақылауға жақсы,
тез семіреді.
Түр-тұлғасы – пішіні (экстерьері)
Экстерьер туралы ғылымның қалыптасуына малдың дене бітімі,
сыртқы түрі (пішіні) мен өнімділік қасиетінің тығыз байланысты
болуы негіз болған. Сондықтан, қой тұқымын асылдандыру
жұмысында қойға сыртқы пішініне қарап, баға беруге үлкен мән
беріледі.
Қойдың сырт пішініне қарап, төмендегі:
- дене бітімін бағалау;
- тұқымдық ұқсастығын анықтау;
- өзіндік ерекшеліктері мен өнім бағытын анықтау;
- жасын анықтау;
- қоңын анықтау;
- денсаулығын тексеру сияқты селекциялық мәселелерді
шешеді.
Малдың пішініне дұрыс баға беру үшін, олардың дене
мүшелерінің сыртқы көрінісін, ішкі ағзалары мен, өмір-тіршілігін
және нақты өнімділік қасиеттерімен байланысын таразылаған жөн. Қойдың
дене пішініне баға бергенде, төмендегі негізгі
денелердің сыртқы көрінісіне яғни бас, мойын, шоқтық, кеуде, арқа,
бел, бөксе, аяқ, желін, жыныс мүшелеріне үйлесімділігіне, келбеттің
келісімділігіне жеке-жеке мән беру қажет.
Қойдың дене мүшелері:
1 - тұмсығы; 2 - маңдайы; 3 - көзі; 4 - көз ойығы; 5 - құлағы; 6 -
мүйізі;
7 - желкесі; 8 - мойыны; 9 – шоқтығы; 10 - жотасы; 11 - белі; 12 -
құйымшағы; 13 - құйрығы; 14 - бұғанасы; 15 - қабырғасы; 16 - саны;

17 - құрсағы; 18 – алдыңғы аяқтары; 19 - артқы аяқтары; 20 -
дорбасы;
21 - білек сүйегі; 22 - серіппелі буын; 23 - өкше сүйегі; 24 - табан
сүйегі; 25 - тұяқтары
Қойдың дене бітімі ет өнімін тез анықтауға көмектеседі.
Денесінің дөңгеленіп келуі, арқасының жалпақтығы, белінің
ұзындығы, сандарының тығыздығы қойдың етті екендігін анықтайды.
Қойды бонитировкалағанда дене бітімінің толық сипатталып,
бағалануына пішінінің көрсеткіштері анық дәлелдеме ретінде
пайдаланылады. Сондықтан пішінді дұрыс бағалай білу қажет.
Дене пішіні көрсеткіштері қойды бонитировкалағанда
зоотехнияда қабылданған шартты белгілермен, кілттермен құжатқа
жазылады.
Қойдың дене пішініне баға бергенде төмендегі көрсетілген
негізгі ағзалармен, тіршілігімен және нақты өнімдік қасиеттерімен
байланысын жақсы білу керек. Бағалайтын дене мүшелері: бас, тіс,
мойын, жоңтық, арқа, кеуде, бел, бөксе, аяқ, сыртқы жыныс
органдары.
Бас - бастың пішініне, мөлшеріне, сүйектілігіне қарап, қойдың
жалпы сүйегінің жетілу дәрежесін, түр-тұлғасының, келбетінің
кемістілігін анықтауға болады. Қалыпты бастың ұзындығымен
көлденеңінің 8/3 қатынаста болуы тиіс. Бұл мықты дене бітімді
дәлелдейді. 8/4 қатынаста болуы сөлекет дене бітіміне дәлел, ал 8/2
қатынаста болса, бұл қойдың дене бітімінің нәзік екенін көрсетеді.
Қой тұқымының дөңес болып келуі дене бітімінің мықтылығын,
табиғатқа жақсы үйлесімді екенін көрсетеді. Қойдың шортан
тұмсықты болып келуі - үлкен кемістік болып есептеледі.
Мүйіз - қойдың жыныстық ерекшеліктерін сипаттайды. Еркек
қойлардың мүйізінің мықты болуы дене бітімінің жақсылығын
көрсетеді. Егер мүйізі нашар дамыған болса, ол малдың әлсіз, нәзіктік
қасиетін білдіреді. Ал аналық қойлардың тоқал болғаны жағымды
көрініс.
Басында жүн өсуі де біраз сипаттама береді. Егер денесінің жүні
ақ, ал бас жүні қара, қоңыр болып келсе, бұл малдың тегінде ағылшын
биязылау жүнді қой тұқымының қаны барлығын көрсетеді. Биязы
жүнді қой тұқымдарында бас жүні өсіп, көзіне дейін түсіп кетеді. Бұл
оның тұқымдық қасиеті. Ол қасиет жағымсыз, өйткені жайылымда
мал айналасын көрмей қиналады, өміріне кесірі тиеді.
Құлақ та дұрыс бағалануы тиіс. Тұқымына байланысты әр түрлі
болады. Пішіні, ұзындығы, жүндестігі.
Тіс - қой тісіне ерекше мән беріп, бағалау керек. Себебі, қой
малы - жайылым малы. Тіс өте қажет. Қойда 32 тіс болады, оның 24
азу тістер, 8 күрек тіс астыңғы жағында ғана болады. Сол тістерге
қарап қойдың жасын айыруға және оның жайылымға жарамдығын
бағалайды.
Мойын – желке сүйегінен иықтың алдына дейін немесе
құлақтың түбінен жауырын қырына дейінгі дене мүшесі. Мойынға
баға бергенде оның ұзындығын, жуандығын және жалпақтығын
анықтайды. Мойын ұзындығы малдың тұқымына сәйкес болуы тиіс.
Бұлардың ара қатынасы орта есеппен дененің жал ұзындығының
27-30 болуы керек.
.
Шоқтық жауырынның үстіндегі ең биік омыртқалар орналасқан дененің бөлігі. Етті қойларда
арқамен бірдей тұтасып жалпақ көрінеді. Жүндес қойларда шоқтығы жіңішке, биік болады.
Шоқтықты қолмен ұстап бағалау керек, себебі қалың жүн кемістігін көрсете бермейді.
Арқа. Арқаның сүйек негізі – омыртқалар, кеуденің үсті. Бұл арқа омыртқаларына кеуде
бекітілгендіктен, ол мықты болуы тиіс. Арқа тегіс, жалпақ, ұзын болғаны жақсы. Арқаның
жіңішке болуы, қайқы немесе бүкір болуы, әрине, кемістік – мал бітімінің әлсіздігін көрсетеді.
Кеуде – шоқтық омыртқалар мен қабырғалар мен төменде төс сүйегімен қоршалған дененің
кескін бөлігі. Оның ішінде жүрек, өкпе 21 т.б. басты органдар орналасқан. Сондықтан кеуде кең,
дөңгеленген болғаны жақсы. Кеудесі тар, таяз, қысыңқы болса – бұл кемістік дене бітіміне,
денсаулығына сөзсіз әсер етеді. Бел – бұл бел омыртқалардың тұсы. Қойдың белі түзу, ұзын және
жалпақ болғаны дұрыс. Белдің жіңішкелігі, қысқалығы малдың дене бітімінің нашарлығын,
денсаулығының төмендігін көрсетеді.
Бөксе – жамбас, ортан (тоқпан) жілік, құйымшақ сүйектерінің өзара байланысына қарай
қалыптасады. Бөксе алды-артынан тұтас кең болғаны дұрыс. Бөксенің зоотехния тұрғысынан екі
жақты маңызы бар. Біріншіден, бөксенің көлеміне қарап ұрғашы қойдың жыныс ағзаларының
құрылымын, даму дәрежесін бағалауға болады, екіншіден, қой малының еттілігі, еттілік-малының
қасиеттері бөксенің дамуына байланысты. Мықыны кең, сауыры жалпақ, тегіс болғаны дұрыс.
Бөксесі қысқа, қушиған болса – ол кемістік.
Аяқтар - қой малының аяқтарына үлкен мән беріледі. Жайылым малы болғандықтан қой ұдайы
жүріп – тұрады. Сондықтан аяқ сүйектері түзу, бұлшық еттері жақсы дамыған, аяқтары түзу
қойылған болуы тиіс. Аяқтарын алдынан, артынан қарап түзулігін бағалайды. Қайшы аяқтық,
араң тілерсектік – кемшілік болып есептелінеді. Тұяқтарға да қарау керек. Қойдың тұяғы түзу,
қатты болуы тиіс. Биязылау жүнді етті қойлардың аяғы қазақы қойлармен салыстырғанда қысқа
болады. Тыныс органдарынан әсіресе орталық малдың жыныс бездерін, ашу қалтасын көңіл
аударып қарау керек. Бездері бірдей, сыртынан өзгеріссіз болса дұрыс. Крипторхизм болса ол
аталық, бракталады.
Қойдың экстерьерін бағалауда
мына өлшеулер жүргізіледі:
1. Шоқтығының биіктігі –
шоқтықтың ең жоғары нүктесінен
жерге
дейін;
2. Құйымшақ биіктігі - құйымшақтың
ең биіктігінен жерге дейін;
3. Кеудесінің тереңдігі – шоқтықтың
биігінен төсіне дейін; Дене өлшемдері
4. Тұрқының қиғаш ұзындығы – АБ-шоқтығының биіктігі;
жауырынмен қол жіліктің буынан
ВГ - тұрқының қиғаш
жамбастың артқы төмпешігіне
дейін; ұзындығы;
5. Кеудесінің енділігі – жауырын ДЕ - жауырын сыртқы
сыртынан екі жазық; тұсынан кеудеорамы;
6. Сербегі аралық енділігі – мыңнан ЖЗ - сирақ орамы.
сүйектерінің алшақтығы;
СУ-құйымшақ биіктігі
7. Кеуде орамы – жауырынның
артынан кеудесін орап өлшейді
(матамен);
8. Сирақ орамы - сирақтың ең
жіңішке жерін сантиметрмен
лентамен
өлшейді
Қойлардың интерьері
ХХ-шы ғасырдың аяқ кезінде физиология, биохимия,
гистология, генетика және иммунология ғылымдарының
жетістіктерінің арқасында малдарды сұрыптаудың жаңа бағыты пайда
болды. Бұл бағыт бойынша малдардың ішкі морфологиялық
ерекшеліктері интерьері зерттелген. Бұл саланың Ресейде негізін
қалаушы Лискун Е.Ф. (1912) болды. Ол сүт безінің гистологиялық
құрылысы сиырлардың сүттілігі мен байланысын көрсетті. Сол кезден
бастап терінің, сүт безінің құрылысы зерттелген және олардың
құрылысының жүн мен сүт өнімділігімен байланысы анықталды.
Қазіргі кезде мал шаруаышылығын интенсивтендіру және
олардың жаңа асыл тұқымдарын шығару үшін сұрыптаудың жаңа
әдістерін қолдану қажет. Сұрыптауды интерьерсіз, тек қана
зоотехникалық әдістермен жүргізу жеткіліксіз және ұзақ уақытты
қажет етеді. Сондықтан қазіргі заманғы сұрыптау молекулалық
биология, биохимия және биохимиялық генетика ғылымдарының
интерьерді зерттеу жетістіктеріне сүйену керек. Бұл жерде қан
құрамының биохимиялық көрсеткіштерін зерттеу аса маңызды рөл
атқарады.Қан ағзасының ішкі ортасы, сонымен бірге ағзадағы жүріп
жатқан зат алмасуының белсенділігімен тікелей байланысты, демек
оның мал өнімділігімен байланысы өте зор.
Қан сарысуының өте тиімді биохимиялық көрсеткіштеріне
ондағы жалпы белок, иммуноглобулиндер және аминотрансфераза
ферменттері (АСТ, АЛТ) жатады. Жалпы белоктың мөлшері,
иммуноглобулиндердің деңгейі және АСТ, АЛТ ферменттерінің
белсенділігі ағзадағы амин қышқылдарының алмасуын қадағалайды.
Қой шаруашылығының халық өміріндегі рөлі
Қой шаруашылығы - қазақ халқының ежелден келе жатқан тарихи
дәстүрлі мал шаруашылығының саласы. Халқымыздың тұрмыс
тіршілігі, күнкөріс көзі қой шаруашылығымен тікелей тамырласып
жатыр. «Мал өсірсең қой өсір, өнімі оның көл-көсір» деген сөздерде
терең ұғым бар. Мүшел жыл санауда қой 8-жыл. Қой да киелі түліктің
бірі. Оның пірі - «Шопан ата» (кейде «Қошқар ата») деп аталады.
Сондықтан Шопан атадан тілеу тілегенде «малды берсең, қойды бер»
деп өтінген. «Бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық - ақжаулық,
үшінші байлық - он саулық» деген ұғым қойға қатысты. Он саулықтың
басын құрайтын кәсіптің иесі - қойшы (шопан)
Назарларыңызға рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Төрт түлік

Қой шаруашылығы мал шаруашылығының басты саласы

Ауыл шаруашылық жануарларының шығу тегі

Ұяң жүнді құйрықты қолтұқымдар

Псевдофиллидің даму сатылары

Шошқа тұқымдары

Жеке індеттану

ТАЙПАЛАРДЫҢ НАНЫМ - СЕНІМДЕРІ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТІ

Қойдың дене бітімі, сыртқы пішіні, ішкі құрылысы, биологиялық және өнімдік ерекшеліктері

Қазақстандағы Сүтқоректілердің сүтқоректілер дене мөлшері класы

Пәндер