Темір үгіттері

Презентация қосу

ХIV-ХVI - ғасырларда тәрбие – мектеп және
педагогикалық пiкiрлер. Темурилер дәуіріндегі
тәлім – тәрбие мәселелері, тәлім – тәрбие мазмұны.

Жоспар:
• ХIV - ХVI ғасыр Орта Азияда тәлім –
тәрбие мен пед. пікірлердің даму
тарихы.
• Әмір Темір үгіт насихаттарының мәні
мен мазмұны.
• Ұлұғбек, Бабыр, Науаи, Давони және
Кошифилер еңбектерінің мәні мен
маңызы.
Әдебиеттер:
• «Педагогика тарихы» К. Хошимов Т, 1997й С.
Нишонова, М. Иномова, Р. Хасанов.
• Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары.
Алматы, 1992ж
• «Педагогика тарихидан хрестоматия» О.
Хасанбаева. Ташкент, 1997й.
• «Қазақстан тарихы» Астана, 1998 ж.
• «Бес ғасыр жырлайды» Алматы, 1992 ж
• «Темур тузиклари».
• «Алтын Орда» Алматы, 1998 ж.
Орта азия халқының монғол
басқыншыларынан азат етілуі
Шамамен бір жарым ғасыр бойына құлдырап
келген Орта Азия мен Қазақстан халқы ХIV –
ғасырдың 2 жартысында халықтардың бірігуі мен
мәдениетінің қайта өрлеуімен сипатталады.
ХIV – ғасырдың 2 жартысында Қазақстан мен Орта
Азиялық феодалдар мен бөлінулер тоқтатылып
мемлекет монғол басқыншыларынан тазартылды.
ХIV – ғасыр соңынан ХVI – ғасыр Қазақстан мен
Орта Азияда феодалдық қатынастар қайта дами
бастады. Монғол дәуірінен кейінгі кезең (ХIV - ХVI
ғасыр). Шығыс Дешті – Қыпшақ, Жетісу және
Оңтүстік Қазақстанның бұл бөлігі Түркістан деп
аталады.
• Монғол дәуірінен кейін де бұл аймақ Ақ Орда,
Монғолстан, Әбілхайыр хандығы, Ноғай
Ордасы сияқты бірнеше мемлекеттің
құрылуынан құлауына дейінгі кезеңді бастан
кешірді.
• Бұл мемлекеттің этносаяси дамуы туыстас
түрки яғни қазақ, өзбек, қырғыз, татар, ноғай,
т.б. халықтардың қалыптасуы, бір – бірінен
бөлектенуі, екшеленіп шығуына қолайлы
жағдай туғызды.
• Темір және Темірулер билік еткен дәуірде
Мәуереннахр тарихында айрықша орын алады.
• Орталықтандырылған Темір мемлекетінің
құрылуымен Мәуереннахр және ғылым
мәдениет білім беру ағарту қайтадан
өркендей бастады. ХIV – ғасырдың 2
жартысы мен ХVI ғасыр тарихта
Шығыстың ояну дәуірінің 2 басқышы
Шығыстың қайта өрлеу дәуірі деп
аталады.
Бұл дәуір өз көріністері, бағыты
экономикалық негізгі жағынан IХ – ХII ғасыр
мәдениетінің жалғасы
• ХIVғасыр шерегі мен ХV ғасырларда
Орта Азияда экономика, ғылым мен
мәдениет өркендеді.
• Әмір Темір билеген дәуірде дүниенің
көптеген қалаларында Самарқанға
қолөнершілер, ғалым–ғұламалар,
шеберлер, мәдениет қайраткерлері
топтастырылды.
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының IХ – ХIІ
ғасырда өркендеген өскелең мәдениет ғылымы мен
өнері ХIII – ХІV ғасыр тоқырау дәуіріне душар
болған.
• Өйткені 1218 жылдан басталған Монғол шабуылы
және олардың екі ғасырға созылған үстемдігі Орта
Азия мен Қазақстан халқын, ғалымдарын өлтіріп,
мектептерін қиратып, ғылым мен өнердің
өркендеуіне жол бермеген.
• Бұл кезде ғылым мен өнер орталығы Оңтүстік
Кавказға, Азербайжанға қарай ауысады.
• ХV – ХVI ғасыр қаулап өскен Орта Азия мен
Қазақстан өнер білімі ХVII – ХVIII қайта құлдырай
бастады.
• Бұған себеп болған біріншіден Орта Азия
хандарының өзара қырғын соғыстары болса
екіншіден діни фанатизмінен туған қатал тәртіп еді.
Әмір Темір үстемдігі
Әмір Темір Ол Амудария мен Сырдария арасындағы кең аймақты
алып жатқан жаңа империя құрды. Ол Мавереннахр деп аталды
(арабша «екі өзен аралығы деген» сөз).
Бұл империяның астанасы еліміздің ескі қалаларының бірі –
Самарқанд болды. Ол бұдан 2000 жыл астам бұрын салынған.
Тіпті Птоломейдің географиялық картасының өзінде Самарқанның
гүлдеген кезі Әмір Темір патшаның құрған кезеңі еді. Ол
Самарқанға өзі басып алып бай елдердің байлығын тасумен болды.
Үндістан, Азербайжан, Иран, Армения, Грузия, т. б. елдер.ден
шеберлер шақырып өз астанасын көркейту жолында қолынан
келгенін істеп бақты. Ақсақ Темір тұсында салынған Бибі ханым
мешіті, Шахи – Зинда және басқа құрылыстар архитектуралық
ескерткіштердің тамаша үлгілері болатын.
Атақты «Бабурнамада» осы қарсаңда Самарқанда дүние жүзіндегі
қағаздың, жібектің, керамикалық бояулардың, барқыттың және т.
б. ең әдемі жақсысы шығатын еді- деп жазылған.
Ол Азияның Иран мен Үндістан сияқты бай өлкелерін жаулап
алды.
Самарқанд пен Қыратта
медреселер, кітапхана мен
мешіттер жанынан
мектептер құрылды.
Астрономия, тарих, әдебиет,
философия және
тәрбиетанушылыққа
байланысты бірқанша
көркем және маңызды
шығармалар жаратылды.
Фараби, Ибн Сино,
Беруний, Омар һәйам
мұраларын сондай – ақ грек
рим мәдениетін үйренуге
қызығу артты. Медреселер
мешіттер жанында оқу
тәрбие жұмыстары жолға
қойылды.
Темір үгіттері
• Егер әскербасы жаман көңілді және ақылсыз
болса, әскердің жеңілместен лажы жоқ
• Тіл қылыштан өткір
• Әр мемлекетте әділет есігін аштым, зұлым
жолын тостым
• Ешкімге ашумен қатты мәміледе болма
• Іскер адам, әділетті басшы, жақсы отағасы
болумен бірге, ..............................................
• Әрбір тәдбірде ұзақты ойлап іс көру, сезгір
болу
Мұхаммед Тарағай Улуғбек
• Темір әулетінде 1394 жыл 22 март күні Мұхаммад Тарағай
дүниеге келді.
• Кейін оған Улуғбек деген лақап ат қойды.
• Оның әкесі Шохрух, Темірдің үшінші баласы еді.
• Улуғбек жастайынан поэзия, география, математика пәндеріне
қызықты.
• Улуғбек жас шағында атасы Темірге ілесіп Армения,
Азербайжан, Грузия, Иран, Туркия және Авганистанды аралап
көреді.
• Улуғбек Платон, Аристотель, Гиппократ, Птоломей сияқты ежелгі
грек ғалымдарының классикалық еңбектермен жақсы таныс
болады.
• Ол өзінен бұрын жасап өткен Орта Азияның көрнекті
оқымыстылары Хорезми, Фараби, Ферғани, Беруни, Ибн – Сино,
Насриддиндердің негізгі еңбектерін жете білген.
Темір өлгеннен кейін империя ыдырап
кетті.
• 1. Құрасан,
• 2. Маверауннахр.
• Соның екіншісіне кішкене Улуғбекті
сайлайды.
• Улуғбек Самарқандда,
Ғиждуванда, Бұхарада, Мариде
көрнекті құрылыстар салдырады.
• Улуғбек қанқұйлы соғыстардан гөрі
өнер – білімге ұмтылып, әлем –
сырын ашып оның құпиясын білуге
ынтығады.
• Математика, астрономия, тарих,
поэзиямен шұғылданған.
• Улуғбек обсерваторияларын
салуға сол заманның аса көрнекті
ғалымдары Әл – Коши, Қазизада
Руми және Әл Құсшы қатысқан.
Бұхара,
Самарқанд,
Улуғбек
заманына келіп Ғиждуван
математика, ғылым білім
астрономия орталығы
ғалымдары
жете дамыды.

Шайбанихан «Ілім алуға
Саккокий
медресесі, умтылу
Хайдар Харезми,
Абдурахим Сабр әрбір еркек
Дурбек Лутфи,
медресесі, пен әйел,
Қазизода Руми,
Мир араб ұл мен қыз
ал Қушчи,
медресесі, үшін маңызды
А. Науайы
Калон мешіті парыз»
Улуғбек өлгеннен кейін Самарқанд өзінің
бұрынғы даңқынан айырыла бастады.

• Өйткені Темірдің ендігі Әулеттері
өзінің ордасын Қират қаласына
көшірді.
• Мұнда Сұлтан Құсайын Байқараның
өнер мектебі ашылды.
• Байқара Улуғбектің немере інісі өз
заманының аса білімді адамы, әрі
айтулы ақындарының бірі болатын.
Захириддин Мұхаммед
Бабыр
• "Бабырнама" энциклопедиялық
характердегі кітап болып, онда
тарих, география, ботаника
және басқа пән салаларына тән
мағлұматтар берілген.
• Бабыр сонымен бірге
мұсылмандық ережелері және
заңтануға арналған
"Мубаййин", арап алфавитін
реформасына тән "Хатти
Бобурий", өлең ұйқасына тән
"Муфассал", яғни музыка және
әскери өнер туралы
шығармалар жазған.
“Бабырнама” бөлімдері
• 1.
Мәуерауннахрдағы
оқиғалар
• 2. Ауғанстандағы
оқиғалар
• 3. Солтүстік
Үндістанда болған
оқиғалар
Әлішер Науаи ( 1441 – 1501 )
Әлішер Науаи ғылым мен мәдениеттің
түрлі салаларын әдебиет, тарих, тіл
білімдерін, музыка, бейнелеу өнері
(суретшілік), архитектура т. б.
дамытумен бірге тәлім – тәрбиені
жетілдіруге де үлкен мән берген.
Ол өзінің «Хамса» , «Махбуб ул
қулуб» сияқты тәлімдік адамгершіліктік
шығармаларында, сондай – ақ
«Мунажат», «Вақфия», «Мажосилун
нафаис», «Мухокамоат ул – луғатайн»
шығармаларында тәрбиеге деген өз
көз қарастарын көрсетеді.
Адам жетілуіндегі ғылым – білімнің
орнын ақыл – ойдың мәнін, ақыл – ой
тәрбиесі мазмұнын ашып көрсетеді.
Ілім алу әрбір адамның азаматтық
борышы деп есептейді.
ХАМСА
Жақсылардың
таңдануы» (1483),
«Фархад пен
Шырын»,
«Ләйлі мен
Мәжнүн»,
«Жеті әлем» (1484),
«Ескендір дуалы»
(1485)
1488 – 1501 ж. ол тарихи-өмірбаяндық
(«Әджәм патшаларының тарихы», «Саид
Хасан Ардашердің өмірі», Пәһлован
Мұхаммедтің өмірі»), дидактикалық-
философиялық («Құстар тілі»,
«Көңілдердің сүйгені»), әдеби-теориялық
(«Өлең өлшемі»), лингвистикалық («Екі
тілдің таласы»), әлеуметтік-экономикалық
(«Вақфия»), діни-ғұрыптық
(«Пайғамбарлар мен хакімдердің
тарихы», «Мұсылмандық нұры»,
«Гауһарлар шоғыры») туындыларын
жазды. Парсы тілінде 12 мың жол өлеңін
«Диуан-фани» деген атпен дербес жинақ
етіп құрастырды. «Бес қайрат» («Хәмсәт
ул-мутахаирин») кітабын ұстазы
Абдірахман Жәмиге (1414–92) арнады. 15
ғасырда өмір сүрген 400 шайырдың
шығармашылығынан мәлімет беретін
«Ғажайып мәжілістер» («Маджолис ун-
нафоис») кітабын жазды.
Абдурахмон Жомий (1414-1492)
Жом қаласында
туылады, жастық
шағында олардың
жанұясы Хиротга
көшіп өтеді. Мектеп,
кейін Низомия
медресесінде оқиды.
Кейін Самарқандта
өз білімін асырады.
Ол көп салалар
бойынша терең білім
алады.
Жомий 1469 жылы
Хиротта Науайымен
кездеседі, достасады. 1472
жылы Хажға барады әйгілі
ғалым-ойшылдармен
байланыста болады. 2
жылдық сапардан соң
Хиротқа қайтады.

Жомий 3 лирик девон,
7 дастаннан тұратын
"Хафт авранг", тәлім –
тәрбиеге тән "Бахористон"
шығармаларымен әлем
мәдениетіне үлкен үлес
қосқан.
Абдурахмон Жомий
Тәлімдік адамгершілік Адамда жақсылық,
көзқарастары "Бахористон" сақилық, жағымды сөйлеу,
және "Хафт авранг"ға кірген кемтарлық, сабыр -
"Тухфат ул - ахрор", қанағат, шыншылдық,
"Силсилтул захоб" (Олтин еңбексүйгіштікті
тизмалар) шығармаларында тәрбиелеуге жеке көңіл
бейнеленген. бөледі.
Жомий адам Ол адам нәпсіқорлық
кемелдігінің бірінші өлшемі және дәметуден ұзақ
білімділік деп біледі. Кәсіп- болуды қалайды. "Ит және
өнерлі болуды да кемелдік тіленші" әңгімесінде мұны
өлшемі деп біледі. Ол бейнелейді. (Ит бергеніңе
тәрбиенің роліне де үлкен
қанша нәрсесі болсада
баға береді.
және талап ете береді).
"Ахлоқи Жалолий" әйгілі
болып, медреселерде
оқытылған. Ол 1839 жылда
В.Томпсон жағынан ағылшын
тіліне ауарылған.
Шығармада әлеуметтік -
саяси мәселелер,
адамгершілік-әдеп
ережелері өз бейнесін
тапқан.
Ол тәрбиеде мектеп
және жанұя ролін көрсетті.
Ол дөрекі, ашушақ
мұғалімдерді сынайды, ол
ақылды, жақсы қасиетті
болуы керек, дейді. Ата
баланы дене жағынан
тәрбиелесе, мұғалім оны
рухани тәрбиелейді. Жанұя
және мектеп тәрбиесін
салыстырады, мұнда
мұғалімнің ролі, орнының
жоғарылығын көрсетеді.

Жалолиддин Давоний
(1427-1502)
Ол кәсіп-өнер иелеуді
Давоний адамгершілік
қасиеттерді 4 ке бөледі:
адамгершілік қасиет даналық, әділет, шыдам, иба.
Ол бұлардың әрбірінің ішіне
деп біледі. және бір қатар қасиеттерді
Ол кәсіп-өнер иелерін кіргізеді.
Ол және махаббатты 5-ке
4 топқа бөледі: бөледі: 1. Тәңіріге деген
1. Қалам иелері: махаббат. 2. Ата-анаға
махаббат. 3. Мұғалімнің өз
ғалым, уәкіл, жұлдыз талапкеріне деген махаббаты.
4. Патшаның азаматтарына
жорамалдаушы, деген махаббаты. 5. Ілім-
қазы, инженерлер. ағартуға махаббат. Ол
махаббатты да кемелдік
2. Әскерлер. белгісі ретінде сипаттайды.
Давоний адамдағы жаман
3. Саудагерлер,
қасиеттер туралы айтып,
қолөнершілер. сонымен бірге оларды жою
туралы да кеңестер береді.
4. Диқандар. Давонийдің тәлім-тәрбиеге
тән көзқарастары қазіргі
күніміз үшін де өте бағалы
және пайдалы.

Жалолиддин Давоний (1427-1502)
ХV ғасырдың ірі ғалымдарының Кошифий Хұрасанда Хұсайн
бірі Хусайн Воиз Кошифий Байқараның шешені, түс
болып, ол адамгершілік, логика, жорушысы, кеңесшісі
ретінде атаққа ие болды.
әдебиеттану, математика, есеп, Ол Құран және Хадис
ислам тарихы, тәңіріне сиыну, мәселелеріне түсініктеме
тарих, - музыкатануда, бейнелеу беріп, халық арасында
өнері, медицина іліміне тән 200- құрметке ие болды.
ден артық шығарма қалдырып Хұсайн Воиз Кошифийдің
Шығыс рухани мәдениетін «Ахлоқи Мухсиний»,
дамытуда белгілі бір орынды «Ахлоқи Карим», «Анвари
иелейді.
Сухайлий»,
«Жавохирнома», «Рисола
Хусайн Воиз Кошифий туылған дар илми эoдод», т.б.
жылы белгісіз болып, шамамен шығармалары бізге дейін
1440 жылдарда Хұрасан жетіп келген.
уәлиятының Сабзавор Оның әйгілі
қаласының Байхақи ауылында шығармасы «Ахлоқи
дүниеге келген дейіледі. Ол Мухсиний» ұзақ жылдар
медреселерде оқулық
кейіншелік Жомийдің ретінде қолданылған, бұл
ұсынысымен Хиратқа келеді шығарма 40 бөлімнен
және сол жерде жасайды. тұрады, негізінен
Хиротта ол Науаиымен адамгершілік тәрбиеге
кездесіп, онымен достық арналған.
қатынаста болады.

Хұсайн Воиз Кошифий
Р.Махмудов Кошифийдің Кошифий тек
адамгершілік патшаларды ғана емес,
идеяларына адамды бәлкім әрбір қарапайым
кемелдендіру адамда да ең жоғары
мақсатында онда қасиеттердің
қалыптастыру қажет қалыптасуын қалайды.
болған қасиеттерді Ол өзінің әлеуметтік-
онға бөліп адамгершілік идеалын
классификациялайды: жүзеге шығаруда негізгі
1. Кемел адам құрал деп ілім-ағарту
(адамгершілік жағынан және адамгершілік
жетілген адам) туралы тәрбиені түсінеді. Адам
пікірлерді дәстүрге орай әдепті, қолы ашық,
ұлы данышпандар- туры, адал, пәк
әкімдер, қолбасшылар, болғанда ғана шын
шахтар тілінде адам болуы мүмкін
баяндайды және оларды дейді. Воиз Кошифий
әділетті, дана, ақылды, адамгершілік және
кемтар адам ретінде адалдықты ең жоғары
сипаттап, өзінің кемел адамилық қасиеттерден
адам туралы деп біледі.
концепциясын ілгері
сүреді.
Кошифийдің 1. Өсек, жала және
адамгершілік жалған айтудан тілін тыю.
көзқарастары Құран 2. Орынсыз, анық емес
және Хадистердегі сөздерден құлақты бекіту.
ережелерімен 3. Көру орынсыз болған
байланысты. Ол ілгері нәрселерден көзді жұму.
сүрген адамгершілік 4. Арам нәрселерден
түсініктер: жақсылық, қолды тарту.
жамандық, әділет,
борыш, ождан, ар-
5. Бару шектелген
намыс, бақыт жерлерден өзін тарту.
сияқтыларды сипаттап, б. Арам тамақтан тыйылу,
әрбірін адамда зинақорлықтан сақтану.
қалыптастыру жолдары Ботиний талаптар:
мен методтарын 1. Сақилық
баяндайды, оларды 2. Кемтарлық.
құрамдас бөліктерге 3.Қанағат.
ажыратып, әлеуметтік 4. Кешірімділік және
талап дәрежесінде шеберлік.
түсіндіреді, және де
негізгі критерийлерін
5. Менмендік және
көрсетіп береді. өркөкіректіктен қашу.
Мұхаммед Хайдар Дулати.(1499-
1551)
• Еңбегі “Тарихи Рашиди”
• 1541-1546 ж.ж. парсы тілінде
жазылған
• Шығармада қазақ хандығының
қалыптасуы туралы, Жетісу,
Шығыс Дешті – Қыпшақта
болған оқиғалар,
Моғолстанның құлауы,
феодалдық соғыстар, қазақтар,
қырғыздар, өзбектердің сыртқы
жауларға қарсы күресте өзара
одақтасуы туралы мәліметтер
бар.
Қадырғали Қосынұлы Жалайыры
• Ол 1600 жыл өзінің «Жылнамалар жинағы» деген
еңбегін жазады. Бұл еңбек қазақ тілінде жазылған
бірінші кітап.
• Қадырғали Қосынұлы Жалайырдың Жылнамалар
жинағы» атты тарихи еңбегі ХV ғасырда Қытай
қағазына ұқыптылықпен жазылған.
• Бұл шығарманың қазір белгілі бір данасы Қазан
уневерситетінің кітапханасында сақтаулы. Мұны да
Қадырғали өлгеннен кейін 1641 – 42 жылдары аты
белгісіз бір адам көшірген. Осы қолжазба Ильминский
қазақ тілінен орыс тіліне аударған. Ильминскийдің
аударған тексті басылып шықпаған, ол текст қайда екені
белгісіз.
• Ал қазақ текстін 1854 жыл И. Н Березен өзінің
шығармаларының 2 томына енгізіп басып шығарған.
Қадырғали Жалайыри (XVI-XVIIғ.)
« Жылнамалар жинағы» негізінен
4 бөлімнен тұрады.

1. Кіріспе.
XIV-XVI ғасырларда

2. Аударма 3. Қазақ 4.Қорытынды
бөлімі. хандықтары. бөлімі.
Бақылау сұрақтары
• XIV-XVI ғасырларда Қазақстан мен Орта
Азияда қандай өзгерістер жүз берді?
• Не үшін “Шығыстың қайта өрлеу дәуірі” деп
аталды?
• Ә.Темір үстемдік еткен кезеңде қандай
өзгерістер болды?
• Улуғбек үстемдігі кезіндегі өзгерістер
• XIV-XVI ғасырларда жасап, шығармашылық
еткен ғұламалардан кімдерді білесіңдер?

Ұқсас жұмыстар

Темір элементінің қасиеттері

Әмір Темір, оның мемлекеті және жаулап алушылық жорықтары

ТЕМІР ҚОСЫЛЫСТАРЫН АНЫҚТАУ

Фоли қышқылы

Темір тапшылығы анемиясы

Темір

Темір және оның қосылыстары

Препараты железа

Темір жол көлігі

Қазақстанның темір жол көлігі

Пәндер