Қазақстан территориясындағы палеолит ескерткіштері

Презентация қосу

Тас дәуіріндегі Қазақстан
Қазақстан территориясындағы палеолит
ескерткіштері

Ақтөбе 2022
ЖОСПАР:
Кіріспе
Тас дәуірінің кезеңделуі
Тас дәуіріндегі шаруашылық пен
қоғамдық қатынастар.
Палеолит
Мезолит
Неолит
Қазақстан территориясындағы
палеолит ескерткіштері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Адамның алғашқы еңбек
құралдары тастан жасалған.
Сондықтан да аса ұзаққа
созылған алғашқы тарихи кезең –
тас дәуірі деп аталады. Тас дәуірі
мынадай 3 кезеңге бөлінеді:
Алғашқы адамдардың
өндіргіш күші біріншіден,
алғашқы адамнан, екінші – оның
тас құралынан тұрды.
Археология ғылымы зерттеуді
осы тас құралдардан бастайды.
ТАС ДӘУІРІНІҢ
КЕЗЕҢДЕЛУІ
Адамзат тарихының бастапқы
кезеңі тас дәуірі болып табылады.
Тас дәуірі – археологиялық
кезеңделу бойынша алғашқы тас
құралдардың пайда болуынан
бастап, қоладан жасалған
құралдардың шығуына дейінгі
кезеңді қамтитын көне дәуір. Тас
дәуірі б.з.б. 2,5 млн. жыл бұрын
басталып, б.з.б. ІІІ мыңжылдықта
аяқталды, яғни 2 млн. жылдан
астам кезеңді қамтиды.
Ежелгі тас дәуірі – палеолит (гректің palaios –
Тас дәуірі мынадай кезеңдерге
ежелгі және lithos - тас) өз ішінен былай
бөлінеді: бөлінеді:
Палеолит (ежелгі тас
дәуірі) – б.з.б. 2,5 млн.
жыл – 12 мың жыл Ерте палеолит – б.з.б. 2,5
аралығы; млн. жылдан б.з.б. 140 мың
жылға дейін;

Мезолит (орта тас дәуірі)
– б.з.б. 12 мың жыл – 5
мың жыл аралығы; Орта палеолит б.з.б. 140
мың жылдан б.з.б. 40 мың
жылға дейін;
Неолит (жаңа тас дәуірі)
– б.з.б. 5 мың жыл – 3
мың жыл аралығы;
Кейінгі палеолит б.з.б. 40
мың жыл жылдан б.з.б. 12
Энеолит (мысты тас мың жылға дейін.
дәуірі) – б.з.б. 4 мың жыл
– 3 мың жыл аралығы.
Ең ежелгі адамның қалдықтары Шығыс Африкадағы
Олдувай шатқалынан табылды. Оны «homo habilis» -
«епті адам» деп атады. Археологиялық ескерткіштердің
табылған жері бойынша ежелгі мәдениет олдувайлық
деп аталды. Олдувай мәдениеті уақыты жағынан б.з.б.
2,5 млн. жыл – 700 мың жыл кезеңді қамтиды. Одан
кейінгі шель және ашель мәдениеттері б.з.б. 700 мың
жыл – 140 мың жыл кезеңді қамтиды. Бұл аталған
мәдениеттер ерте палеолит кезеңіне жатады. Ал б.з.б.
140 мың – 40 мың жыл аралығындағы кезеңді қамтитын
соңғы ашель және мустье мәдениеттері орта палеолит
кезеңіне жатады. Кейінгі палеолит ориньяк, солютре,
мадлен деп аталатын кезеңдерге жіктеледі.
Ерте палеолит кезеңінде алғашқы
адамдардың питекантроп, синантроп сияқты түрлері
өмір сүрді. Орта палеолит
кезеңінде неандерталь адамы тіршілік етті. Кейінгі
палеолит кезеңінде физиологиялық жағынан қазіргі
адамға ұқсас кроманьон адамы немесе «homo sapiens» -
«саналы адам» түрі қалыптасты.
ТАС ДӘУІРІНДЕГІ ШАРУАШЫЛЫҚ ПЕН
ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАСТАР.
Тас дәуірінде алғашқы адамдар тастан жасалған,
формасы, көлемі және қолдану қызметі жағынан әр түрлі
еңбек құралдарын пайдаланды. Алғашқы еңбек құралдарына
тас шапқы, үшкір таяқша, чоппер, чоппинг, қол қашау,
кескіш, бифас, үшкір тас, қырғыш және т.б. жатады. Тас
құралдармен бірге сүйектен жасалған еңбек құралдары – біз,
ине, гарпун, найза, сүңгі қолданылды. Палеолит дәуірінде
алғашқы адамдар бірігіп аң аулады және жабайы жемістерді
жинап, терімшілікпен айналысты. Алғашқы адамдардың
баспанасы ретінде үңгірлер мен жертөлелер пайдаланылды.
Палеолит дәуіріндегі адамдар бірігіп қорғану және шабуыл
жасау, аң аулау үшін алғашқы тобырға бірлесті. Алғашқы
тобырға қоғамдық қатынастар жетілмеуі, реттелмеген неке
байланыстары тән болды.
Қазақстан аумағында алғашқы адамдардың пайда болған
іздері, тастан жасалған еңбек құралдары – шапқы, кескіш,
қырғыш, т.б. – ерте палеолитке, шамамен 1 млн. жыл
бұрынғы кезеңге жатады. Қазақстанды мекендеген ең ежелгі
адамдар питекантроп пен синантроптың замандастары
болған деп есептеледі. Өзінің даму барысында адамның бұл
түрі «homo erectus» - «тік жүретін адам» деңгейінде тұрды
және ол отты пайдалана білді, аң аулаумен және
терімшілікпен айналысты.
Қазақстан аумағындағы ежелгі адамдардың көне еңбек
құралдары Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау жотасының
оңтүстік-батыс беткейінен, Арыстанды өзенінің бойынан
табылған. Археолог Х. Алпысбаев 1958 жылы ерте палеолит
кезеңінің тұрақтарын Жамбыл облысы, Қаратау қаласының
солтүстік-шығысынан тапты. Бұл тұрақтар Бөріқазған,
Тәңірқазған деп аталады. Ерте палеолит кезеңінің
ескерткіштері Орталық Қазақстандағы Құдайкөл тұрағынан,
Жезқазған маңындағы Жаманайбат, Қарағанды облысындағы
Обалысай және т.б. тұрақтардан табылды.
Кейінгі палеолит кезеңінде адамдар
Жер шарының барлық климаттық
белдеулерінде қоныстанып, нәсілдік
топтардың қалыптасу процесі жүрді.
Қоғамдық ұйым ретінде аналық рулық
қауым – матриархат құрылды. Әйелдің
үй шаруашылығындағы белсенділігі,
ұрпақ жалғастырушы ретіндегі қасиетіне
байланысты қауымдағы басшылық
орынды әйел иеленді. «Саналы адамның»
рухани түсінігі күрделеніп, дін мен
өнердің алғашқы нысандары кең тарады.
Алғашқы қауымдық өнердің басты
тақырыбы – жануарларды бейнелеу,
сүйектен, тастан, балшықтар жасалған
әйел мүсіндері болды.
МЕЗОЛИТ
Мезолит кезеңінде климаттық өзгерістер болып, мұздықтар еріді. Бұл
кезеңде мамонттар мен жүндес мүйізтұмсықтар жойылып, қазіргі
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі қалыптасты. Ірі жануарлардың жойылуы
аң аулаудың бұрынғы әдістерін жарамсыз етіп, тіршілікті қамтамасыз етудің
жаңа әдістері мен құралдарын іздестіру қажеттігін туғызды.
Мезолит дәуірінде адамдар садақ пен жебені ойлап тапты. Садақ
жебесінің ұшы ретінде микролиттер – ұзындығы 1-2 см, шақпақ тастан
жасалған құралдар қолданылды. Садақ пен жебенің шығуы адамзат
санасындағы үлкен жетістік болып табылады. Аң аулау қаруы ретінде садақ
ұсақ әрі жүйрік аңдарды, құстарды аулауға мүмкіндік берді. Енді жекелеген
аңшылар қауымға онша тәуелді болмады. Нәтижесінде кезбе аңшылықтың
маңызы күшейді.
Мезолит кезеңінің тұрақтары негізінен өзен, көлдердің жағалауында
орналасқан. Қазақстан аумағында Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық өзендерінің
аңғарларындағы, Маңғыстаудағы мезолит тұрақтары белгілі болып отыр.
Қазірде Қазақстан аумағында мезолит кезеңі ескерткіштерінің 50 шақты
орны табылған.
НЕОЛИТ
Неолит дәуірінде тасты өңдеу техникасы ерекше дамып, жетілдіріле түсті.
Тастан еңбек құралдарын жасауда тегістеу, қырнап өңдеу, бұрғылау, аралап кесу
тәрізді күрделі тәсілдер қолданылды. Тас балта, кетпен, дән үккіш келілер
жасалды.
Неолит дәуірінің маңызды белгісі – табиғаттың дайын өнімдерін иемденетін
тұтынушы шаруашылықтан өндіруші шаруашылыққа ауысу болып табылады.
Яғни, терімшілік пен аң аулаудың негізінде егіншілік пен мал шаруашылығы
қалыптасты. Қарапайым кен өндіру, жіп иіру, мата тоқу, қыш ыдыстар жасау
сияқты кәсіп түрлері пайда болды.
Неолит дәуіріндегі қоғамдық ұйымдасудың негізгі түрі ретінде рулық қауым
сақталып қалды. Рулық қауымда ұжымдық еңбек пен өндіріс құрал-жабдықтарына
ортақ меншік үстем болды.
Қазіргі кезде Қазақстан жерінде ғылымға белгілі 500-ден аса неолиттік
ескерткіштер бар. Неолиттік тұрақтар орналасу сипатына қарай бұлақтық, өзендік,
көлдік, үңгірлік деп бөлінеді. Неолит дәуірінің ескерткіштеріне Ақмола
облысындағы Атбасар мәдениеті, Торғай үстіртіндегі Маханжар мәдениеті,
Оңтүстік Қазақстандағы Қараүңгір тұрағы, Батыс Қазақстандағы Құлсары тұрағы,
Шығыс Қазақстандағы Қызылсу тұрағы, Солтүстік Қазақстандағы Пеньки
тұрақтары және т.б. жатады.
ЭНЕОЛИТ
Тас дәуірі мен қола дәуірінің аралығындағы
археологиялық өтпелі кезең болып мысты тас
дәуірі – энеолит (латынша aeneus – мыс және
грекше lithos - тас) есептеледі. Энеолит
дәуірінде адамдар тас құралдармен қатар
мыстан жасалған еңбек құралдарын да
пайдалана бастады. Мыс құралдардың шығуы
оңтүстік аймақтарда егіншілер мен
малшылардың өнімді еңбекті дамытуына елеулі
ықпал етті. Энеолит кезеңінің неғұрлым белгілі
ескерткіші - Солтүстік Қазақстан облысындағы
Ботай қонысы. Ботай мәдениеті б.з.б. ІІІ – ІІ
мыңжылдықтарға сәйкес келеді. ХХ ғ. 70-80 ші
жылдарынан бастап археологиялық зерттеу
жұмыстары жүргізіліп келеді.
ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ ПАЛЕОЛИТ ЕСКЕРТКІШТЕРІ
Қазақстан жеріндегі ежелгі адамның іздері ерте палеолит дәуіріндегі б.з.д. 800-
140 мың жылдықтарға сәйкес келеді. Алғашқы адамдар Қаратау (Жамбыл,
Шымкент обл.) жотасы мен Қарасу (Шымкент обл. Алғабас ауд.) тұрағында
мекендеген. Ең көне тас құралдары оңт.Қаз.да табылды. 1958 ж оңт.Қаз.да тас
ғасыры адамның тұрақтарын тапқан ғалым археолог ғалым Алпысбаев болатын.
Ерте полеолитке Шабақты, Бөріқазған тұрақтары жатады. Алғашқы адамдардың
айналысқан істері: тау үңгірлері, үңгіме қуыстар, тау шатқалдары т.б. Адамдардың
табиғаттың қаталдығына қарсы тұру үшін, бірігіп аң аулап тіршілік етті, топтасып
өмір сүрді. Олар пайдаланған тас құралдары мыналар: кварцит, обсидан, тақтас,
шақпақтас. Орта палеолит дәуірінде ертедегі адамның одан әрі өсіп дамуымен,
мәдени дамуының жаңа кезеңге көтерілуімен ерекшеленеді. Осы дәуірдің
адамдары неандертальдықтар д.а. Антропологиялық келбеті: мойыны қысқа келеді,
тістері ірі болады, сөйлеу қабілеті толық қалыптаспаған. Негізгі кәсібі: аң аулау,
терімшілік. Аңды қауым болып топтасып аулаған. Басты ерекшеліктерінің бірі –
шақпақ тастан от шығаруды үйренді. Діни наным сенім қалыптаса бастады. Тас
өңдеу әдісі жетілді. Еңбек құралдары, негізінен, нуклеустан жасалды. Бұл кезеңнің
археологиялық ескерткіштері оңт.Қаз.ның Топалы шатқалы мен Қызылрысбек
тұрғынынан табылған. Сондай ақ, Уалиханов атындағы тұрақ жатады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Тас дәуірі аяқталып,
адамзат тарихында қола
дәуірі басталды. Адамның
қалыптасуы мен дамуын
кезеңдерге бөлудің негізіне
адамдардың еңбек
құралдарын жасау үшін тас,
мыс, қола және темір сияқты
табиғи материалдарды игеру
болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы (ерте дәуірден бүгінге дейін). Оқу
құралы. Алматы, 2005.
2. Ермұханова Х.К. Қазақстан тарихы: Жоғары оқу орындарына
түсушілерге арналған оқулық-тест. Алматы: «Шың кітап», 2010. –
360 б.
3. История Казахстана. Пособие для студентов. Автор-составитель:
Кан Г.В. Алматы, 2004. – 80 с.
4. Кан Г.В., Шаяхметов Н.У. Қазақстан тарихы. Алматы:
«Алматыкітап», 2007. – 274 б.
5. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. Алматы
«Атамұра», 1996, 2010. – 544 б.
6. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. (Очерктер). Алматы
«Дәуір», 1994. – 446 б.
7. Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы:
«Аруна», 2006. – 768 б.
8. Қ.С. Қаражан, Ж. Әбсеметова, Ф.А. Қозыбақова және т.б. Қазақстан
тарихы: лекциялар курсы. Алматы: Заң әдебиеті, 2009. – 376 б.
9. Мұхамедов М.Б., Сырымбетұлы Б. Қазақстан тарихы. Оқу құралы.
Алматы: «Қарасай», 2007. – 344 б.
10. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы, 2008. – 640 б.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!

Ұқсас жұмыстар

Алғашқы адамдардың тас құралдары

Қазақстанның ежелгі тарихы. Қазақстан территориясындағы ерте дәуір

КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ МӘДЕНИЕТІ

Соңғы палеолит құралдары

Ежелгі ПАЛЕОЛИТ

Тас дәуірі

Қазақстан тарихының кезеңдері

Саналы адам, қазіргі адамдар

Бөріқазған мен Тәңірқазған деген жерден табылған құралдар

Палеолит дәуірінің мәдениеті

Пәндер