Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Презентация қосу

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

М.Дулатов, С.Сәдуақасов, С.Сейфуллин
ғалымдардың әдебиет тарихын
дәуірлеудегі алғашқы ғылыми
тәжірибелерін талқылау
Орындаған: Абделдаева Айдана
Тексерген: Мәтбек Нұрсұлу

2021 жыл
Жоспар:
Кіріспе
» Қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу кезеңі
Негізгі бөлім
» М.Дулатов, С.Сәдуақасов, С.Сейфуллин
ғалымдардың әдебиет тарихын дәуірлеудегі
алғашқы ғылыми тәжірибелерін талқылау
Қорытынды
Қазақ әдебиетінің тарихын жасау да ұзақ та, күрделі ауыр
жолдардан өтті. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудің алғашқы
кезеңдерінде ұлттық әдебиеттің бар екендігін де дәлелдеуге тура
келген. Әдебиеттің тарихы ұлттық әдебиеттің өткен даму
жолдарын, нақтылай айтқанда, сөз өнерінің қайнар
бастауларынан бастап, бүгінгі күнге дейінгі тарихи дамуын,
дамудың жетекші заңдылықтарын, ондағы жекелеген ақын-
жазушылардың шығармашылықтарын зерттейтін әдебиеттану
ғылымының бір саласы дейтін болсақ, оның алғашқы сілемдері
Х1Х ғасырда Ш. Уәлихановтың еңбектерінде («Қазақ халық
поэзиясының түрлері» атты мақаласы, Жанақ, Орынбай, Шөже
туралы айтқандары, т. б.) көрінсе, ХХ ғасырдың алғашқы
жарымында біртіндеп қалыптаса бастады.
1927 жылы М.Әуезовтың «Әдебиет тарихы» шықты. Кітап осылай
аталғанымен онда негізінен қазақ халқының ауыз әдңбиеті қарастырылған.
Бұл кітапта ауыз әдебиетіне анықтама беріліп, бірнеше түрге жіктелген.

Сыршылдық
салт Әңгімелі
Айтыс-тақпақ
өлеңдері өлеңдер

Ертегі Мақал-мәтел Жұмбақ
Сәкен Сейфуллин қазақ әдебиетінің
төңкеріске дейінгі дәуірін сол кездің
саяси әлеуметтік-жағдайына орай,
үлкен екі кезеңге бөледі:

Билер дәуірі

Орыс патшасына
бағынған дәуір
ХХ ғасырдың бас кезінде Ресей империясында бұрқ-сарқ қайнап
жатқан саяси оқиғалар қазақ даласына да жетіп, ұлт-азаттық
қозғалыс өріс алды; ұлттық сана-сезім оянып, ұлттың ұлт болып
өмір сүруіне негіз болатын рухани таяныштар ізделіне бастады.
Рухсыз ұлттың басқа халықтармен терезесі тең өмір сүре алуы –
неғайбыл. «Тарихын жоғалтқан жұрт – жоғалған жұрт» (М.
Дулатов. «Қазақ», 1915, №155). Сондықтан да қазақтан шыққан
зиялы азаматтар мамандықтары басқа болғандықтарына
қарамастан, халықтың ұлттық сана-сезімін ояту, қалыптастыру
мақсатымен, қазақтың азаматтық тарихын, әдебиетін, мәдениетін
зерттеуді өз қолдарына алды. Осы кездерде Ә. Бөкейхановтың, А.
Байтұрсыновтың, М. Дулатовтың, Х. Досмұхамедовтің, С.
Торайғыровтың, М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, С.
Сәдуақасовтың, М. Әуезовтің, Р. Мәрсековтің, Қ. Кемеңгеровтің, Ы.
Мұстамбаевтың, С. Қожановтың, С. Сейфуллиннің, т. б. «Қазақ»,
«Айқап», «Сана», «Лениншіл жас» секілді басылымдарда
жарияланған материалдарында қазақ әдебиетінің тарихын жасауға
тікелей қатысты алғы шарттар жасалынды.
Қазақтың да бұрыннан келе жатқан ұлт,
дамыған ұлттық әдебиеті, мәдениеті бар халық
екендігін дәлелдеп, жазылған мақаланың бірі С.
Сәдуақасовтың «Қырғыз әдебиеті» («Трудовая
Сибирь», 1919, №1) тақырыбындағы тарихи-
сыни очеркі болды. Орыс тілінде жазылған
мақаланың негізгі мақсаты қазақ халқының
мәдениеті, әдебиеті төмен деп түсінетін орыс
оқырмандарына өткен дәуірлерде ұлттық
әдебиеттің, әсіресе ауыз әдебиетінің дамыған,
бай түрі болғандығын, оның өзгелерге
ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктерін таныстыру
болған. Смағұл қазақтың жазба әдебиетінің
тарихын Мәшһүр Жүсіптен, Абайдан бастаған.
Қазақ әдебиетінің ірі өкілдері ретінде М.
Дулатовтың, А. Байтұрсыновтың, М.
Жұмабаевтың, С. Дөнентаевтың, Ғ. Қарашевтің,
Ш. Құдайбердиевтің, С. Торайғыровтың, А.
Мәметовтің, С. Сейфуллиннің, т. б.
шығармаларын талдап, сипаттамалар берген.
Қазақ әдебиетінің өткен кездердегі
тарихын зерттеу істерінде С.
Сейфуллин айтарлықтай еңбек сіңірді.
Ол жиырмасыншы жылдардың соңына
қарай баспасөз бетінде ауыз әдебиетін,
әдеби мұраны жинауға үндеген бірнеше
хат-мақала жазды. Нәтижесінде
«Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары»
(1931), «Қазақ әдебиеті» (1932) өмірге
келді. Профессор Т. Кәкішевтің
дәлелдеуі бойынша, С. Сейфуллин
қазақ әдебиетінің тарихына арнап
бірнеше кітап жазуды жоспарлаған.
Бізге жеткені соның екеуі ғана.
Сәкен қазақ әдебиетінің төңкеріске дейінгі дәуірін
сол кездің саяси әлеуметтік жағдайына орай, үлкен
екі кезеңге бөледі: 1). «билер дәуірі»,
2). «орыс патшасына бағынған дәуір».
1932 жылы жарық көрген «Қазақ әдебиетінде»
осының алғашқы кезеңі «билер дәуірінің» әдебиеті
ғана қамтылған. Мұнда негізінен қазақтың ауыз
әдебиеті түрлерге, жанрларға жіктеліп,
қарастырылған. «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары»
хрестоматиясына Бұхар, Балқы Базар, Шортанбай,
Досқожа, Сүйінбай, Шөже, Балта, Кемпірбай, Жанақ,
Түбек, Орынбай, Сералы, Тоғжан, Құлмамбет,
Жамбыл, Майкөт секілді ақындардың өлең,
айтыстары енген.
Әдебиеттану ғылымының ең басты міндеті – әдебиеттің
бар-жоғын түгендеп, жеткен жетістіктері мен жетпей
жатқан жерлерін саралап, халықтың рухани қажеттілігін
өтеу жолында оқырманға ғылыми негізді жол сілтеп
отыру. Десек те бұл міндетті атқару оңай шаруа емес.
Оқырманның әдебиет мұхитының ішінен жол тауып
жүруіне, іздегенін тауып алуына көмектесетін бірден бір
көмекші әдебиеттану болғандықтан да бүкіл әдебиетті
тарихи тұрғыдан ғылыми жүйеге түсіріп, дәуірлеудің
маңызы зор. Әдебиеттану ғылымы дамыған сайын оның
әдебиет тарихы да тереңдей түсіп, оны ғылыми негізді
кезеңдерге бөліп қарастыру талабы да күшейе түседі.
Алдымен, әдебиет тарихын қалай жасау керек мәселесі
көтеріліп, талқыланып, енді сол айтылған пікірлерді
жинақтап, түркі халықтары әдебиетінің толыққанды
ортақ тарихын жасау күн тәртібінде тұр.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Дандай Ысқақұлы. Рухани толғамдар. – Алматы, «Дәстүр», 2015ж.
2. Сәкен Сейфуллин. «Қазақтың ескі әдеби нұсқалары», 1931 жыл.
3. Сәкен Сейфуллин. «Қазақ әдебиеті», 1932 жыл
4. С. Сәдуақасов. «Қырғыз әдебиеті». /Трудовая Сибирь, 1919, №1
5. М. Дулатов. «Қазақ». / 1915, №155

Ұқсас жұмыстар

Өмірбаян қандай құжат

ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің тарихы

Сәуірдің сегізі Мағжан Жұмабаев. Қарағым 1893-1938гг

Шығарма шылық

XIX ғасыр әдебиетін зерттеген ғалымдар

Мамандық таңдау - ең жауапты іс

ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. Мәдениеті. Қоғамдық-әлеуметтік жағдайы

Тіл мәдениеті

Киік қандай жануар

ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихы (1900-1930 ж.ж.)

Пәндер