Темір дәуірі - тас пен қола дәуірлерінен кейінгі үшінші ірі археологиялық кезен

ЖОБА

ТАҚЫРЫБЫ:Ерте темір дәуірі тайпаларының мәдениеті

Орындаған:Серікбай Диас

ТОП:В-ЖМҚБ-01-22

Қабылдағаh:ИБРАИМОВА А.

Шымкент-2022

ЖОСПАР

Тарихы

Мәдениеті

Шаруашылығы

Қоғам

Ерекшелігі

Қорытынды

Темір дәуірі - тас пен қола дәуірлерінен кейінгі үшінші ірі археологиялық кезен. Оның бірінші кезенін ерте темір дәуірі деп атап кеткен. Бастаулары осы металды қолданумен сәйкес келетін адамзат тарихының маңызды кезеңі осылай аталды. Б. з. б. I-мыңжылдықтың басынан осы заманға дейінгі кезеңді алсақ, темір адамзаттың заттық мәдениетінің негізі болып келді. Өндірістік технология саласындагы барлық мәнді ашылымдар аталмыш металмен байланысты болды.

Тарихы

Темір дәуірі - адамзат тарихында қола дәуірін алмастырған, аса маңызды әлеуметтік-экономикалық, саяси, демографиялық, технологиялық өзгерiстердi дүниеге әкелген жаңа кезең Қазақстандағы ерте темір дәуірінің басы б. з. д. VIII - VII ғасырларына жатады.

Мәдениеті

Тұрғындардың негiзгi бөлiгi таулы өңірлерде шоғырланды. Тасмола тайпалары мекендеген ерте темір дәуірінде шаруашылықтың жаңа прогрессивті түрі кеңінен тараған. Көшпелілер өзiнiң күштi көшпелi орталықтарын құрды, олар келешек империялардын бастамалары болды.

Шаруашылығы

Егiншiлiк, көшпелі, жартылай көшпелі мал шаруашылығы болған. Малшылықтын жылжымалы түрiне ауысуына даланың құрғақтануы ықпал етті.

Қоғам

Тарихи сахнада скифтер, сақтар, савроматтар, үйсіндер, қаңлылар, ғұндар деп атаған тайпалар пайда болды. Ерте темір дәуiрiнде металл өндiрiсi, сауда айырбасы гүлденді.

Ерекшеліктері

Әлеуметтік-экономикалық саяси, демографиялық, технологиялық өзгерістерді дүнеге әкелген жаңа кезең ірі тайпалық бірлестіктер қалыпасты. Ірі обалар тұрғызылды, темір кеңінен қолданылды.

Темір дәуірінің ескерткіштері

Сақтар

Сақтар - б. з. б. 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс Түркістан аумағын мекен еткен ежелгі тайпа. Олар қуатты тайпалық одақтары массагеттер, исседондар, аландар, каспийлер, сарматтардан тұрған.

Кәсіпшілігі

Мәдениеті

Саудасы

Ауыл шаруашылығы

Соғыстары

Қоғамы

Ахемен әулетінің патшалары Кир ІІ, Дарий І Сақтардың әр түрлі тайпаларымен жауласып, бірде жеңіп, бірде жеңіліп отырған. Сақтар парсы әскерінің құрамында грек-парсы соғыстарына қатысты. Александр Македонский, кейіннен Селевкилер де Сақтарға қарсы соғысты.

Мал шаруашылығымен де егін өсірумен де айналысқан.

Жылқы өсірген. . Қой бағумен де айналысқан. Түйе шаруашылығы да кең дамыды. Егіншілік пен суару.

жауынгерлер - сүңгі мен оқ

(«ратайштар-арбада тұрғандар»),

абыздар - құрбандық табағы

және айрықша бас киімі бар,

қауымшыл сақтар, яғни

«сегізаяқтар» (соқаға жегетін екі

өгізі барлар) .

Сақтар аң стилін Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезінде қабылдаған. Бұл өнер б. д, д. 7-6 ғасырда қалыптасқан. Аң стилі дегеніміз түрлі жануарлардың бейнелерін дыс-аяққа, киімге, тұрмыс заттарына, түрлі әшекейлерге, қару-жараққа салған.

Темір мен мыс, қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары дәрежеде дамыған. Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың қайыс әбзелдерін, құрбандық ыдыстарын жасаған.

Еуразия далаларын сақтар билеген кезде Батыс пен шығысты, Жерорта теңізі мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады. Б. з. д. 1 мыңжылдықтта дала жолы п. б.

Сақтар

Сақ тайпасына сиппаттама

Діни наным сенімдер

Басты құдайы - күн.

Жерлеу рәсімі:

Мәйітті жерлеу кезінде қабір басына лаулатып от жаққан;

От пен күннің ишарасы ретінде қабірлерге қызыл бояу жаққан;

Үйсін

Үйсін мемлекеті - Б. д. д. 3 ғасырда Қазақстанды мекендеген тайпаларда мемлекеттіктің алғашқы белгілері болды. Бұлар сақтардың этномәдени мұрагерлері үйсіндер болатын.

Үйсін- қазақ халқының қалыптасуына негіз болған ежелгі түркі тайпаларының бірі. Ежелгі қытай жазбаларында Үйсін атауы б. з. б. 2 ғасырдан бастап кездеседі. Ғұндардың күшеюінен қорыққан Қытай үкіметі өзіне одақтас іздеп, батыс елдеріне елшілік жіберді. Қытай елшісі келген кезде Үйсіндер Қытаймен және ғұндармен терезесі тең қуатты мемлекет болды.

Қаңлы мемлекеті

Қаңлы мемлекеті - Қытай жазба деректерінде канцзюй деген атпен, б. з. д. 2 ғ. айтылады.

Сырдария, Талас өзендері бойында орналасты. Саны 600 мың адам, 120 мың әскерімен Орталық Азиядан келген. Астанасы Битян қаласы. Б. з. б. II ғасырдың екінші жартысындағы «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» деп аталмыш кеткен тарихи оқиғалардың нәтижесіңде Орталық Азияда жаңа мемлекеттік бірлестіктер, соның ішінде Үйсін, Янцай, Қаңлы мемлекеттері қалыптасады. Соңғысы Қазақстан тарихында елеулі рөл атқарды.

Ғұндар

Ғұндар - көшпенді халық. Ғұндар тәңірілік дінді ұстанып, түркі жазуын тұтынған. Сөйлеу тілі де түркі тілі болған. Шығыста Мөде «шыгыс ху» тайпаларын бағындырды, ал оның құрамөна, шамамен алғанда, Керулен және Онон алқаптарында мекендеген сянби және ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде батыста юеди (юечжи) тайпаларына қарсы жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан аумақ ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті, ал солтүстікте ғұн конфедерациясына біріккен тайпалар Байкалдан арғы оңтүстік аудандарға дейінгі аумақты алып жатты.

Сарматтар

Сарматтар - б. з. д 8 ғ. - б. з. 8 ғ. Қазақстанның батыс өлкелерін, оңтүстік Орал алқаптарын мекендеген, үлкен тобы Еділден батысқа қарай өтіп, солтүстік Қара теңіз өңірлерін жайлаған тайпалардың шартты атауы. “Сарматтар”, “Сарматия” сияқты атаулар антик дәуірінің жазба деректерінен келген және көптеген тайпалар мен олардың одақтарына таңылатын жалпылама ұғым болып табылады.

Археологиялық ескерткіштері

Б. з. б. 4 ғ. басында савроматтар Доннан Ембіге дейінгі территорияны алып жатты. Осы кезде олардың екі мәдениеті қалыптасты. Олар: Батыс Болғар-Дон мәдениеті, және Шығыс-Орал мәдениеті. Сармат тайпалары (ерте -Прохоров мәдениеті) өлген адамның қабырын балшықпен сылап не таптап, өлген адамды басын түскейге қаратып, шалқасынан жатқызып қоятын болған.

Екінші кезеңде (орта - Суслов мәдениеті) б. з. д. 2-ғ. соңынан б. з. 1-ғ. басына дейін қабыр құрылысының түрлері өзгермейді. Бірақ іші көмкермелі молалар саны кемиді. Жасанды үңгірлер жоғалады.

Кейінгі сарматтар Орал, Еділ, Дон өңірін, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа тараған. Бұл б. з. 2-4 ғғ.

Өлген адамдары іші көмкерілетін тар қабырларға жерленген.

Шаруашылығы

Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Жылқы мен қой өсірген. Иран тілдес болған.

Зергерлік өнер

Ұқсас жұмыстар

Қазақстан территориясындағы палеолит ескерткіштері

Қазақстан тарихын оқытудың мақсаты мен міндеттері және оның басты кезеңдері мен тарихнамасы

Қазақстан тарихының кезеңдері

Қазақстан аумағындағы қола дәуірі

Соңғы палеолит құралдары

ТАС ҒАСЫРЫ