Сын есім сөзжасамы

Презентация қосу

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ

ПРЕЗЕНТАЦИЯ
Тақырыбы: Сын есім сөзжасамы.Сын есімнің
синтетикалық тәсілмен жасалуы

Шымкент 2021ж
ЖОСПАРЫ:

I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім:
а)Сын есім сөзжасамының зерттелуі
ә)Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақтар
б)Етісіктен сын есім жасайтын жұрнақтар
в)Сын есімнің заттық мағынасы
III.Қорытынды бөлім
КІРІСПЕ

Зат есім,етістік сөзжасамынан кейінгі орында сын есім
сөзжасамы тұрады.Сын есім туындылар есім сөздерден
де,етістіктен де жасала береді.Мысалы,хабардар,мәдени,жолақ-
зат есімнен,жетілік,үштік-сан есімнен жақсылы-жаманды-сын
есімнен жасалған сын есім туындылары.Қазақ тіл білімінің қай
саласының болмасын қазақша баяндалуы А.Байтұрсынұлының
“Тіл құрал”еңбегінен басталады.А.Байтұрсынұлы:Түбір сын
есімдер заттың сындарын көрсетеді.Нәрсенің сыны қалыпты
күйінен қалыпты кұйінен тысқары болса,сын есімге һәм түрлі
жұрнақтар жалғанады.
СЫН ЕСІМ СӨЗЖАСАМЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Қазақ тіл білімінде сын есім сөзжасамын зерттеген ғалымдар:

Ғ.Мұсабаев

Ә.Қайдар Ф.Оразбаева

А.Ысқақов М.Томанов
Ә.ҚАЙДАР А.ЫСҚАҚОВ Ф.ОРАЗБАЕВА
Қ.Жұбанов
• Әртүрлі дәрежеде сын есімнің мағынасын ,
• Оның қатыстық түрі сөзжасам тәсілі арқылы
жасалатынына тоқталған.

С.Аманжолов,Ж.Шәкенов,А.Ысқақов
• Сын есімді өзіндік сөз тудыру жүйесі бар сөз
табы ретінде қарастырғаны анықталды.

Н.Оралбай,А.Анар Салқынбай
• Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақтарға
тоқталып,олардың мағыналық топ құрайтынын
көрсеткен.
СЫН ЕСІМНІҢ СИНТЕТИКАЛЫҚ ТӘСІЛ АРҚЫЛЫ
ЖАСАЛУЫ
Сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтарының бір тобы есім сөздерден
сындық туынды түбір атауларды жасайды. Сын есімнің сөзжасамдық
жұрнақтары сөзжасамдық қабілеті жағынан әртүрлі.

Есімдерден сын Етістіктен сын
есім жасайтын есім жасайтын
жұрнақтар жұрнақтар
Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақтар

1.Белгінің барлығын,молдығын білдіретін
жұрнақтар: -лы,-лі 2.Қабілеттілікті,қатыстық мәнді білдіретін
Қамысты көл,орманды тау,білімді жұрнақтар:-паз
адам,пайдалы жұмыс Өнерпаз,аспаз,білімпаз
Таулы жерде өскен адамның ойы да биік -и:тарихи,мәдени,әскери,әдеби
болады (С.Мұқанов)

3. Адам қасиеттерін білдіретін жұрнақтар
–ыр,-ір:сылбыр,болбыр
-ақ:жалтақ,бұлтақ;-ғақ-
4.Мезгіл мәндә жұрнақтар
гек:ұрысқақ,тоңғақ;-
тал;сезімтал,ұғымтал;-қой;әзілқой; -ғы,-гі:күзгі,көктемгі,түнгі;-лық-
лік:апталық,жылдық
-қор:мансапқор,бейнетқор;-шыл-
шіл:ұйымшыл,өзімшіл,турашыл;- Таудан соққан кұзгі салқын ызғар
лы,лі:арлы мінездердің ызғары.
-шаң,-шең:сөзшең,ашушаң
6.Белгінің жоқтығын
немесе салыстыру
5.Мекендік мәнді мәнді –сыз,-
жұрнақтар сіз:сусыз,білімсіз,ақы
-ғы- лсыз
гі:төменгі,төргі,түпкі; -дай-
дей:ауадай,күндей,сүт
тей

8.Жансыз заттар
7.Ортақ белгі немесе белгісін білдіретін
туыстық мәнді –лас,- жұрнақтар
лес,-дас,- -
дес:сырлас,пікірлес,ау тақ:солқылдақ,былқы
ылдас;-лық- лдақ;-ы,-
лік:інілік,туыстық,ата і:қазақы,арабы;-ақ,-
лық ек:жалпақ,бұрқақ;

9.Дерексіз мәнді
-лық,-
лік:азаматтық,дұниелік,
кісілік
-тек:жеңілтек;-қыр,-
кір:ұшқыр,өткір
ЕТІСТІКТЕН СЫН ЕСІМ
ЖАСАЙТЫН ЖҰРНАҚТАР

Сын есім атауларының
жасалымында етістік негіз сөздер
белсенді қызмет
аатқарады.Етістіктен сын атауларын
жасайтын жұрнақтар да
бірсыпыра.Олардың өнімділері
де,өнімсіздері де,құрам жағынан
жалаң да,құрандылары да бар.
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақтарының
мағыналары түрлі-түрлі.
Адам сынын білдіретін жұрнақтар
1. -ық,-ік:қорқақ,толық,ашық,бұзық,жасық,ширақ
2. -уық,-уік:жылауық,сыбырлауық,сөйлеуік
3. -қыш,-кіш:білгіш,тапқыш,сенгіш,байқағыш
4. -мды,-мді:ұстамды,жағымды,шыдамды
5. -қақ-кек:асқақ,тоңғақ,ұрысқақ
6. -қыр-гір:білгір,алғыр,өткір
7. -тал:сезімтал,ұғымтал,жұғымтал;
8. -қы,-кі:жинақы,күлдіргі;
9. -ғын:озғын-Әбіш орыс халқының озғын ойлы қауымына жақын
жүргендей.
10. -қалақ,гелек:ұшқалақ,сасқалақ,қозғалақ;
11. -аған,-еген:береген,көреген
12. -малы:айнымалы,елірмелі;
13. -ынды:жырынды-Жырынды жеңгелері үйреткен
(Ж.Аймауытов)
1. -анақ:сұғанақ;
2. -ғылықты:тұрғылықты,тыңғылықты
3. -мсақ,-мсек:сұрамсақ,тілемсек,жарамсақ
4. -паз:сезімпаз,жасампаз,келісімпаз
5. -ал:қатал
6. -дақ,-дек:жүрдек-Атты ауыстырып отыру үшін,қасына бес-алты салт
атты жүрдек жігіттер ерткен. (М.Әуезов)
7. -мыр:құймыр,қытымыр
8. -міт:жеміт
9. -пы:салпы-Салпы ауыз тағы сөйледі.
10. -көй,-гөй:қасгөй,ақылгөй
11. -улы:қатулы,сұраулы
ЖАНСЫЗ ЗАТТАРДЫҢ БЕЛГІСІН БІЛДІРЕТІН ЖҰРНАҚТАР

• Қашық,шірік,жарық
• Ашық,тұнық,суық,жабық,құрғақ
-ық,-ік

• Жатыңқы,салбыраңқы,шығыңқы,басыңқы
• Бытыраңқы,түсіңкі
-ыңқы,-іңкі

• Құранды,ағынды,жаттанды
-ынды,інді
1. -улы,улі:оюлы,жинаулы,өлшеулі,санаулы,құюлы
2. -
малы,мелі:суырмалы,ашпалы,жаппалы,таңдамалы,қ
ұбылмалы
3. -ымды,-імді:ұтымды,ұнамды,жарасымды
4. -ма,-ме:бояма,жалдама,жайылма,құрама,сырма,аспа
5. -ыс,іс:ұқсас,тіркес,алыс,беріс
6. -кір:өткір пышақ
7. -мыш:жазылмыш
8. -ғын:тұрғын
9. -кілікті:Жеткілікті
10. -пек:өкпек
11. -ын,-ін:жатын,жегін
• -аған,-еген
3.Жан-жануарға • Қабаған,тебеген,қашаған
қатысты белгілерді • -у:жарау ат
білдіретін • -қы:бұралқы ит
жұрнақтар

• -ыл,-іл:батыл,жеңіл
• -у:қызу,тақау,бітеу,көлбеу
Сындық мәнді
қимыл атауының
жұрнақтары
«Жолда жүру ережелерінің білгірлері»
СЫН ЕСІМНІҢ ЗАТТАНУЫ

Сын есімге көптік,септік,тәуелдік жалғаулары
жалғанса,сын есім зат есімнің орнына жүреді.Сын
есімнің зат есім орнына жұмсалуы сын есімнің
заттануы деп аталады.Мысалы,Ақылды (кім?)
байқап сөйлейді,ақымақ (кім?) шайқап сөйлейді.
Ақылды,ақымақ (адам)-бастауыш.Еріншектің
(кімнің?)ертеңі бітпес,Еріншектің
(адамның)-анықтауыш.
Кері байланыс
«3Қ» әдісі арқылы қорытындылау.

Қызық Құнды Қиын
Сын есім барыс,табыс,жатыс,шығыс,көмектес
септіктердің жалғауын жалғауын
жалғап,заттанады.Мысалы,Жақсы+мен
(кіммен?)жолдас,жетерсің мұратқа.Жаман+мен
(кіммен?)жолдас болсаң,қаларсың ұятқа.
Ілік,барыс,табыс
септігі жалғауы
Тәуелдік жалғауы жалғанса:
жалғанса:
Биік+тің өлшемі еді.
Жердің көг+і көтеріліп
қалыпты. Ақ+қа құдай жақ.
Сын Үлкен+ді сыйла.
есімнің
заттануы
Жатыс,шығыс,көмектес
Көптік жалғауы септікжалғанса:
жалғанғанда: Жақсы+да жаттық жоқ.
Жарыста ақ+тар жағы Білімді+ден шыққан сөз.
басым түсті.
Жақсы+мен сыйлас.
ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ

Қорыта айтқанда, сын есім сөзжасамы өте кең әрі жиі
талқыланатын тақырыптардың бірі.Сын есім сөзжасамының
жасалуы уақыт өте келе бір жерде тоқтап қалмай,дамып,байып
келеді.Тілімізге басқа тілден енген сөздер арқасында осы сын
есім сөзжасамы атты сала жақсы әрі қарқынды дамып
келеді.Сын есім сөзжасамы-тілдің басқа салаларының
ешқайсысы атқара алмайтын қызметті жүзеге асырады.Ол-
сөзжасамның туынды сө,жаңа сөз қызметін жасау.Сондықтан
сөзжасам жүйесінің күрделілігі,баюы,толығуы көбіне
сөзжасамдық жұрнақтың мағыналық құрамының кеңеюі
арқылы болады.
Пайдаланылған әдебиет:
Қазақ грамматикасы.Алматы 2002жыл

Ұқсас жұмыстар

Сын есімнің сөзжасамы

Етістік тұлғалы топонимдер

Атаудың жасалу, қалыптасу процесі - сөзжасамның негізгі зерттеу нысаны

Көптік жалғау жалғанбайтын зат есімдер

Түбір морфема

Етістіктің сұрақтары

Сын есім туралы ақпарат

Заттың атын білдіретін сөз табы

Бастауыш сыныптарда сын есімнің шырай түрін окытудын жолдары

Сын есім туралы түсініктерін қалыптастыру

Пәндер