АУДАРМА СӨЗДІК

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ

ПРЕЗЕНТАЦИЯ

Тақырыбы:Қазақ лексикографиясның қалыптасуы мен зерттелу тарихы

Шымкент 2020ж

I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім:

а) Қазақ лексикографиясының зерттелуі мен жариялануы

ә) Аударма сөздік

б) Абай тілінің сөздігі

в) Терминологиялық сөздік

г) Фразеологиялық сөздік

ғ) Диалектологиялық сөздік

д) Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

е) Этимологиялық сөздік

ж) Орфографиялық және орфоэпиялық сөздік

III. Қорытынды бөлім

IV. Пайдаланылған әдебиет

Жоспар:

«Сөздік» термині тіл білімінде екі мағынада қолданылады. 1) белгілі бір тілдің, диалектінің, әлеуметтік топтың немесе жеке бір топтың немесе жеке бір жазушының лексикасы, сөздік құрамы. 2) сөздер мен морфемалардың, сөз тіркестері мен идиомалардың әліпби тәртібімен орналастырылып, түсінігі мен аудармасы берілетін анықтамалық кітап. Сөздік жасаудың теориясымен және практикасымен шұғылданатын тіл білімінің бір саласы лексикография деп аталады. Сөзді халықтың мәдени, рухани өміріне үлкен рөл атқарады, одан белгілі бір дәуірдегі қоғамдық білім, таным көрінеді.

Кіріспе

Қазақ тіліне тікелей болмағанымен, оған қатысты сөздіктер орта ғасырлардан және XVIII -XIX ғасырлардан белгілі. Қазақ тіліне тікелей қатысты сөздіктер (аударма сөздіктер) XIX ғасырдың II-ші жартысы мен XX ғасырдың басында жасала бастаған. XX ғасырдың соңғы жартысында лексикография дұрыс жолға қойылып, дами бастады, әр түрлі сөздіктер пайда болды. Сөздік жасаудың XX ғасырдың II жартысында қалыптасқан үлгілері XXI ғасырда да жалғасып келеді. Қазақ тіліне қатысты сөздіктер (аударма сөздіктер) XVIII ғасырдың II-ші жартысынан бері шыға бастады деп көрсеттік. Олардың ішіндегі ең көрнектілері В. В. Радловтың «Опыт словаря тюркских наречий», (1888-1911) атты төрт томдық сөздігі мен Л. З. Будаговтың «Сравнительный словарь турецко-татарких наречий» (1869, 1871) деп аталатын екі томдық сөздігі. Қазақ тілінің сөз байлығын аударма түрде сөздік етіп шығару тәжірибесі XIX ғасырдың II-ші жартысында Н. И. Ильминскийдің «Материалы к изучению киргизского наречия» (1861) еңбегіндегі сөздіктен басталады. Бұдан кейін И. Букиннің, Ы. Алтынсариннің, И. Лаптевтың т. б. аударма сөздіктері шықты.

Қазақ лексикографиясының зерттелуі мен жариялануы

Қазақ халқының сөз байлығын ең алғаш жинап-теріп, жеке сөздік етіп шығару тәжірибесі өткен ғасырдың екінші жартысынан кейін ғана басталды. Қазақ тілінің сөз байлығы өзге тілдермен де салыстырып аударылды. Мәселен, шағын түрде болса да “Ағылшын-қазақ сөздігі” (1960), “Монғолша-қазақша сөздік”, (Монғолия, 1954), Арабша-қазақша түсіндірме сөздік” (1969), “Парсыша-қазақша тұсіндірме сөздік” (1974), “Қазақша-арылшынша сөйлесу” (1966), “Қазақша-немісше сөйлесу” (1968) шықты. Қазақ тілі-нің басқадай сөздіктерін мол тәжірибелері бірден-бір негіз болды.

Аударма сөздік

Аударма сөздік түрлері

Тіл білімі институты 1968 жылы Абай Құнанбаев шығармаларының сөздігін (редакциясын басқарған А. Ысқақов) жасап, бастырып шығарды. Абай сөздігін жасау мақсаты-ұлы ақын өз шығармаларын жазуда қазақ тілінің сөз байлығын қалай пайдаланды, қанша сөз және оларды қандай мағынада қолданғандығының бетін ашу. Абай шығармаларында алты мыңға жуық жеке-дара сөз қолданылғандығы анықталады. Абай сөздігі қазақ тілінің өткені мен қазіргісін салыстыра отырып тексерген жеке зерттеу еңбек болмағанымен, бір дәуірдің белгілі жүйеге түскен дайын материалы деп есептеледі. \

Абай тілінің сөздігі

Терминологиялық сөздік, - белгілібіртілдегі ғылым мен техника, өнер, білім саласындағы арнаулы атаулардын сөздігі. Қазақ тіліндегі 1950 жылда дейінгі Терминологиялық сөздіктер жеке бірсалаға арналмай, жалпы терминдерге арналып келді. Мысалы: "Атаулар сөздігі" (1931 ж. ) "Қазақ тіліндегі терминдер" (1936 ж. ), "Терминология сөздігі" (1948, 1950 ж. ) . Бұларда Қазан революциясынан бергі уақытта қалыптасқан термин сөздерді жинақтап, жұртшылыққа ұсыну мақсаты көзделген.

Терминологиялық сөздік

ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК - тілдегі сан алуан тұрақты тіркестерді жинап, мағыналық жағынан бір жүйеге түсіретін лексикологиялық еңбек. Фразеологиялық сөздіктің басқа (түсіндірме, терминологиялық, диалектологиялық, аударма, арнаулы, т. б. ) сөздіктерге қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар. Түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде алғаш рет 11 мыңға жуық фразеологиялық тіркесті қамтитын Фразеологиялық сөздік 1977 ж. акададемик Қ. Кеңесбаевтың авторлығымен жарық көрген. Сөздікке қазақ халқының сан ғасырлық тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін бейнелейтін образды тұрақты тіркестер, жазба әдебиет шығармаларында кездесетін өрнекті сөз орамдары, сондай-ақ ауызекі тілде және мерзімді баспасөз беттерінде кездесетін тиянақты тіркестер тобы енгізілген.

ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК

«Диалектологиялық сөздік» (кітап) - қазақ тілі диалектілерінің, оның ішінде жеке сөйленістерінің лексикалық ерекшеліктері мен құрамында сирек кездесетін фонетикалық, грамматикалық құбылыстарынан мәлімет беретін сөздер қамтылған сөздік. Қолымыздағы сөздікте қазақ тілі диалектілерінің, оның iшінде жекесөйленістерінің лексикалық ерекшеліктерінен және құрамында сирек кездесетін фонетикалық, грамматикалық құбылыстарынан мәлімет беретін сөздер қамтылып, оларға түсініктеме берілді. Сондай-ақ сөздікке Қазақстан аумағында жиналған материалдармен қатар Қытай, Моңғолия, Ауған, Иран, Ресей, т. б. шетелдердегі қазақ диаспорасының тілінен деректер де пайдаланылды.

Диалектологиялық сөздік

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі - қазақ тіліндегі сөздердің мәнін ұғындыратын лұғаттық, анықтамалық құрал. Тіліміздің лексика-граммататикалық, мағыналық, стильдік үлгілерін көрсетеді. Сөздік екі рет жарық көрген: 1) екі томдық түсіндірме сөздік (1959-61, жалпы редакциясын басқарған-академикІ. Кеңесбаев) . Мұнда 18135 сөз, 3371 фразеологиялық тіркес қамтылған; 2) он томдық академиялық сөздік (1974 - 86, жалпы редакциясын басқарған-А. Ысқақов) . Мұнда 66 мың 994 атау сөз, 24 мың 508 фраезологиялық тіркес қамтылған, барлығы 91 мың 502 лексикалық бірлік алынып, оларға 103 мың 708 мағыналық сипаттама берілген.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі