АУДАРМА СӨЗДІК

Презентация қосу

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ

ПРЕЗЕНТАЦИЯ
Тақырыбы:Қазақ лексикографиясның
қалыптасуы мен зерттелу тарихы

Шымкент 2020ж
Жоспар:
I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім:
а)Қазақ лексикографиясының зерттелуі мен жариялануы
ә)Аударма сөздік
б)Абай тілінің сөздігі
в)Терминологиялық сөздік
г)Фразеологиялық сөздік
ғ)Диалектологиялық сөздік
д)Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі
е)Этимологиялық сөздік
ж)Орфографиялық және орфоэпиялық сөздік
III.Қорытынды бөлім
IV.Пайдаланылған әдебиет
Кіріспе
«Сөздік» термині тіл білімінде екі мағынада
қолданылады.1)белгілі бір тілдің ,диалектінің,әлеуметтік
топтың немесе жеке бір топтың немесе жеке бір жазушының
лексикасы,сөздік құрамы.2)сөздер мен морфемалардың,сөз
тіркестері мен идиомалардың әліпби тәртібімен
орналастырылып,түсінігі мен аудармасы берілетін
анықтамалық кітап.Сөздік жасаудың теориясымен және
практикасымен шұғылданатын тіл білімінің бір саласы
лексикография деп аталады.Сөзді халықтың мәдени,рухани
өміріне үлкен рөл атқарады,одан белгілі бір дәуірдегі
қоғамдық білім,таным көрінеді.
ҚАЗАҚ ЛЕКСИКОГРАФИЯСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН
ЖАРИЯЛАНУЫ
Қазақ тіліне тікелей болмағанымен, оған қатысты сөздіктер орта
ғасырлардан және XVIII –XIX ғасырлардан белгілі. Қазақ тіліне
тікелей қатысты сөздіктер (аударма сөздіктер) XIX ғасырдың II-ші
жартысы мен XX ғасырдың басында жасала бастаған. XX ғасырдың
соңғы жартысында лексикография дұрыс жолға қойылып, дами
бастады, әр түрлі сөздіктер пайда болды. Сөздік жасаудың XX
ғасырдың II жартысында қалыптасқан үлгілері XXI ғасырда да
жалғасып келеді.Қазақ тіліне қатысты сөздіктер (аударма сөздіктер)
XVIII ғасырдың II-ші жартысынан бері шыға бастады деп көрсеттік.
Олардың ішіндегі ең көрнектілері В.В. Радловтың «Опыт словаря
тюркских наречий», (1888-1911) атты төрт томдық сөздігі мен Л.З.
Будаговтың «Сравнительный словарь турецко-татарких наречий»
(1869, 1871) деп аталатын екі томдық сөздігі. Қазақ тілінің сөз
байлығын аударма түрде сөздік етіп шығару тәжірибесі XIX ғасырдың
II-ші жартысында Н.И. Ильминскийдің «Материалы к изучению
киргизского наречия» (1861) еңбегіндегі сөздіктен басталады.Бұдан
кейін И. Букиннің, Ы. Алтынсариннің, И. Лаптевтың т.б. аударма
сөздіктері шықты.
1.Линвистикалық сөздіктер
Бұларға түсіндірме сөздігі,аударма
сөздігі,терминологиялық сөздік,фразеологиялық
сөздік,диалектологиялық,синонимдер,антонимдер,ом
онимдер сөздіктері жатады.

2.Энциклопедиялық сөздіктер
Бұларға қазіргі ғылыми саладағы білім жайынан
қысқаша мағлұмат беретін сөздіктер жатады.
АУДАРМА СӨЗДІК

Қазақ халқының сөз байлығын ең алғаш жинап-теріп, жеке сөздік
етіп шығару тәжірибесі өткен ғасырдың екінші жартысынан кейін
ғана басталды. Қазақ тілінің сөз байлығы өзге тілдермен де
салыстырып аударылды. Мәселен, шағын түрде болса да
“Ағылшын-қазақ сөздігі” (1960), “Монғолша-қазақша сөздік”,
(Монғолия, 1954), Арабша-қазақша түсіндірме сөздік” (1969),
“Парсыша-қазақша тұсіндірме сөздік” (1974), “Қазақша-
арылшынша сөйлесу” (1966), “Қазақша-немісше сөйлесу” (1968)
шықты. Қазақ тілі-нің басқадай сөздіктерін мол тәжірибелері
бірден-бір негіз болды.
АУДАРМА СӨЗДІК ТҮРЛЕРІ
АБАЙ ТІЛІНІҢ СӨЗДІГІ

Тіл білімі институты 1968 жылы Абай Құнанбаев
шығармаларының сөздігін (редакциясын басқарған
А.Ысқақов)жасап,бастырып шығарды.Абай сөздігін
жасау мақсаты-ұлы ақын өз шығармаларын жазуда
қазақ тілінің сөз байлығын қалай пайдаланды,қанша
сөз және оларды қандай мағынада
қолданғандығының бетін ашу.Абай шығармаларында
алты мыңға жуық жеке-дара сөз қолданылғандығы
анықталады.Абай сөздігі қазақ тілінің өткені мен
қазіргісін салыстыра отырып тексерген жеке зерттеу
еңбек болмағанымен,бір дәуірдің белгілі жүйеге
түскен дайын материалы деп есептеледі.\
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК

Терминологиялық
сөздік, терминологическийсловарь —
белгілібіртілдегі ғылым мен техника, өн
ер, білім саласындағы арнаулы
атаулардын сөздігі. Қазақ тіліндегі 1950
жылда дейінгі Терминологиялық
сөздіктер жеке бірсалаға арналмай,
жалпы терминдерге арналып келді.
Мысалы: "Атаулар сөздігі" (1931 ж.)
"Қазақ тіліндегі терминдер" (1936 ж.),
"Терминология сөздігі" (1948, 1950 ж.).
Бұларда Қазан революциясынан бергі
уақытта қалыптасқан термин сөздерді
жинақтап, жұртшылыққа ұсыну мақсаты
көзделген.
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК

ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК — тілдегі
сан алуан тұрақты тіркестерді жинап,
мағыналық жағынан бір жүйеге түсіретін
лексикологиялық еңбек. Фразеологиялық
сөздіктің басқа (түсіндірме, терминологиялық,
диалектологиялық, аударма, арнаулы, т.б.)
сөздіктерге қарағанда өзіндік ерекшеліктері
бар. Түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тіл
білімінде алғаш рет 11 мыңға жуық
фразеологиялық тіркесті қамтитын
Фразеологиялық сөздік 1977 ж. акададемик
Қ.Кеңесбаевтың авторлығымен жарық көрген.
Сөздікке қазақ халқының сан ғасырлық
тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін бейнелейтін
образды тұрақты тіркестер, жазба әдебиет
шығармаларында кездесетін өрнекті сөз
орамдары, сондай-ақ ауызекі тілде және
мерзімді баспасөз беттерінде кездесетін
тиянақты тіркестер тобы енгізілген.
ДИАЛЕКТОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК

«Диалектологиялық сөздік» (кітап) – қазақ тілі
диалектілерінің, оның ішінде жеке
сөйленістерінің лексикалық ерекшеліктері мен
құрамында сирек кездесетін фонетикалық,
грамматикалық құбылыстарынан мәлімет беретін
сөздер қамтылған сөздік.Қолымыздағы
сөздікте қазақ тілі диалектілерінің, оның iшінде
жекесөйленістерінің лексикалық ерекшеліктеріне
н және құрамында сирек кездесетін фонетикалық,
грамматикалық құбылыстарынан мәлімет беретін
сөздер қамтылып, оларға түсініктеме
берілді. Сондай-ақ сөздікке Қазақстан аумағында
жиналған материалдармен қатар Қытай,
Моңғолия, Ауған, Иран, Ресей, т.б.
шетелдердегі қазақ диаспорасының тілінен
деректер де пайдаланылды.
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі – қазақ
тіліндегі сөздердің мәнін ұғындыратын
лұғаттық, анықтамалық құрал.Тіліміздің
лексика-граммататикалық, мағыналық,
стильдік үлгілерін көрсетеді. Сөздік екі рет
жарық көрген: 1) екі томдық түсіндірме
сөздік (1959-61, жалпы редакциясын
басқарған-академикІ. Кеңесбаев). Мұнда
18135 сөз, 3371 фразеологиялық тіркес
қамтылған; 2) он томдық академиялық
сөздік (1974 – 86, жалпы редакциясын
басқарған-А. Ысқақов). Мұнда 66 мың 994
атау сөз, 24 мың 508 фраезологиялық тіркес
қамтылған, барлығы 91 мың 502 лексикалық
бірлік алынып, оларға 103 мың 708
мағыналық сипаттама берілген.
СИНОНИМДІК,АНТОНИМДІК,ОМОНИМДІК СӨЗДІКТЕР

Синоним (мағыналастық) сөздік - сөздіктерді
негізгі мәнінде сай келетін, немесе стилистикалық
әрінде айырымдалатын морфемалары синтаксистік
конструкциялық сөздері, фразеологиялық
бірліктері бар лингвистикалық сөздік.

Антонимдер сөздігі — қолданылатын
мысалдар мен мағынасы жағынан өздері
қарама-қарсы немесе қайсыбір қатыста қарама-
қарсы қойылатын сөз қосақтары бар тіл
білімі сөздігі.

Омонимдер (әрмағыналық) сөздігі — бірдей
дыбысталатын, бірақ мәні жағынан әркилы үш-
төрт сөзден тұратын қосарланған немесе
топтасқан лингвистикалық сөздік.
ЭТИМОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК

Этимологиялық сөздік белгілі бір
тілдегі сөздердің шығу төр кінін,
олардың бастапқы дыбысталу түрі мен
мағынасын анық тайды. Тілдің даму
барысында сөздер тұр-тұрпаты мен мән
мағынасы жағынан қандайлық
өзгерістерге ұшыр-ағандығы ай
қындалады. Яғни сөздің о бастағы түрі
мен мәнін туыстас тілдердің,
материалдарымен салыстыра отырып
ашып, қазіргі қалпына жету үшін
қандай даму процестерін өткендігі
көрсетіледі. “Қазақ тілінің қысқаша
этимологиялық сөздігі” 1966 жылы
жарық көрді. Мұнда 333 сөздің арғы
түп-төркіні, ең алғашқы мағынасы
түсіндірілген.
ОРФОГРАФИЯЛЫҚ СӨЗДІК

Орфографиялық сөздік (емле сөздік) —
тілдегі сөздердің жазылу нормасын
көрсететін сөздік. Қазақ тілінің тұңғыш
орфографиялық сөздігі қазақ жазуының
орыс графикасына көшуіне байланысты
қабылданған емле ережелеріне сәйкес
1941 жылы түзілді. М. Балақаев 1948 ж.
оқушыларына арналған қысқаша "Емле
сөздігін" құрастырды. 1995 ж. мектеп
мұғалімдері мен баспа қызметкерлеріне
арналған "Қазақ орфографиясы жайында
анықтағыш" (Р. Сыздықова) жарыққа
шықты.
ОРФОЭПИЯЛЫҚ СӨЗДІК

Орфоэпиялық сөздік- сөздің орфоэпиялық
түрін, яғни оның қазіргі әдеби айтылуын
және екпінін қамтып көрсететін сөздік.
Қазақ әдеби тілінің орфоэпиялық
нормасының қалыптасуына негіз болған
онын бай ауыз әдебиеті.
Қазақ тілінде сөздер қалай жазылса, солай
оқыла бермейді. Көп ретте оларды
қалыптасқап орфоэпиялық жүйеге келтіріп
сөйлеуді талап етеді. Бүгінгі әдеби тілдің
айтылу нормасы сахна өнерінде,
мектептерде, біреумен біреу ауызекі
сөйлеген сөзде, күнделікті радио мен
хабарларында, сонымен қатар көпшілікке
оқылатын лекцияларда айқын байқалады.
Қорытынды
Лексикография гр. lexikos сөзге қатысты (сөздік)
+ grapho жазамын терминіне лингвистикалық сөздікте:
тіл біліміндегі сөздіктерді түзудің теориясы және
практикасымен айналысатын ғылым саласы ретінде
анықтама берілген.
Лексикографияға еуропалық тіл білімінде, сондай-ақ
Кеңестер Одағы тіл білімінде берілген анықтама:
ғылымның сөздік түзу принциптерін зерттеумен
айналысатын саласы, сөздік жасаудың теориясы;
сөздік түзу ісі;
тілдегі сөздіктердің жиынтығы;
елдегі сөздіктердің жиынтығы .
Пайдаланылған әдебиеттер:

Ұқсас жұмыстар

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ - қазақ тіліндегі сөздердің мәнін ұғындыратын лұғаттық, анықтамалық құрал

Терминологиялық сөздіктердің түрлері

Лексикография туралы түсінік

Аудармашыға нұсқау

АУДАРМА КӘСІБІНІҢ ЛИГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аударманың психологиялық ерекшелігі

Роза Мұқанова

АУДАРМА КӘСІБІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аударма сапасына қойылатын талаптар

Интернационал және псевдоинтернационал лексиканы аудару ерекшеліктері

Пәндер