Табу сөздер

Презентация қосу

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ

ПРЕЗЕНТАЦИЯ
Тақырыбы:Табу мен эвфемизмдердің зерттелу
жайы,тілдік табиғаты

Шымкент 2020ж
Жоспар:
I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім:
а)Табу сөздер
ә)Эвфемизм
б)Табу мен эвфемизмдердің тілдік табиғаты
в)Табу мен эвфемизмдердің зерттелуі
г)Табу мен эвфемизмдердің отандық тіл білімінде
зерттелуі
III.Қорытынды бөлім
IV.Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе

Табу мен эвфемизмдердің қазақ тілі лексикологиясының сөздік
қорынан алатын орны ерекше.Бұл сөздер тілімізде өте ертеден
өмір сүріп келе жатқан,қолданыстағы өте маңызды сөздер тобына
жатады.Олар адамдар бір-бірімен тілдік қарым-қатынасқа
түскенде этиканы,эсыпайгершілікті,моральдық нормаларды
сақтауға септігін тигізеді.Табу мен эвфемизмдер адамның
ойының дамуына,тереңдеуіне,жандануына көмектеседі.Табу мен
эвфемизмдер тіл білімінің ұзақ зерттелген бөлігі болып
табылады.Көптегензерттеушілер:Д.К.Зеленин,Б.А.Ларин,Р.А.Буда
гов,В.Хаверс,С.Ульман,Ә.Хасенов,Т.Жанұзақ,Ә.Болғанбаев,Ғ.Қал
иев,Б.Сағындықұлы сынды ғалымдар зерттеді.
Табу сөздер

Табу индонезия тілінен алынған термин:тыйым салу
деген сөз.Меланезия мен Паленезияда бұл сөздің
капу,тапу.тамбу деген синонимдері бар. Мифтік ескі
наным бойынша атын тура айтуға тыйым салынған
сөздер тіл білімінде табу деп аталады.Өткен адамдар
арасында өмірді жете танып танып білмеу
салдарынан,зат пен оның атауының арасында табиғи
байланыс бар деп қате түсінушілік болған.Адамзат
өзі тудырған кейбір сөздерді күнделікті тұрмыста өз
атымен атамай,басқаша атауға мәжбүр болған.
Мұндай тыйым салынған сөздер дүние жүзіндегі
халықтардың көпшілігінде кездеседі
1.Әдет-ғұрып бойынша келін болып түскен қыз күйеуінің
туыстарының атын айтпайтын болған.Мысалы:қызға-
қарагөз,бикеш,шырайлым,еркежан;ұлға-
кекілдім,тұлымдым,шырақ,мырза жігіт,төре жігіт;Егер аты
дөрекі болса аттеріс деп атаған.
4.Адам өміріне қауіп-қатер 2.Жасы үлкен
3.Табиғаттың дүлей төндіретін жыртқыш аңдар адамдардың аттары
күштеріне Байланысты мен жәндіктердің атын басқа зат атауларымен
Мысалы, жай түсті десе, атамай басқа сөзбен
аттас болып келсе,онда
адамға қырсығы тиеді ауыстырып қолданған.
Мысалы, қасқырдың атын басқаша атайтын
деген сеніммен жай
тура атаса, малға шабады болған:Жылқыбай-
сөзін жасыл сөзімен
деген қорқыныштан қасқыр мінгіш,Тышқанбай-
алмастырып қолданған;
сөзін ит-құс, ұлыма қаптесер,т.б.

5.Адамды опат қылатын
ауру аттарын да атауға
тыйым салынған.
Мысалы, шешек
ауруының атын атамай,
оны қорасан деген
Эвфемизм

Эвфемизм термині алғаш рет антикалық
авторлармен қолданылған.Оның шығу тегі
жалпыға мәлім:термин гректің «жақсы
сөз»,«сөйлеу»дегеннен
шыққан.Алғашқысында ол жақсы
жақсылыққа бастайтын сөздрді айтумен,
жамандық шақыратын сөздерден бас тарту
ретінде қабылданған.Қазір де сөздің ұғымы
дөрекілеу,қолайсыздау,көңілге тиетіндей
болып келген жағдайда да тілде бір сөз бір
сөзбен алмастырыла береді.Мұндай жағдайда
мағынасы тұрпайы сөздің орнына сол ұғымды
жұмсартып,жеңілдетіп жеткізетін
сыпайы,жұмсақ сөздер айтылады.
1.Ауру аттары
алмастырылады.Мысалы,туб
еркулез-өкпе
ауруы,қылтамақ-жаман ауру

2.Адамның дене мүшелерінің 3.Мағынасы айтушы мен
кем-кетік атауларымен тыңдаушыға бірдей жағымсыз
алмастырылады.Мысалы,саңыра дөрекі сөздермен
у-құлағының мүкісі бар,құлағы алмастырылады.Мысалы,үлкен
тосаң дәрет,нәжіс

4.Үйлену мен тұрмыс
5.Жағымсыз қарым-
құруға
қатынасына:аузы
байланысты:тұрмыс
жеңіл,қосып айтады,т.б.
құру,құтты орнына қону
Табу мен эвфемизмдердің тілдік табиғаты
Табу мен эвфемизмдер қай тілде болмасын сөздік құрамның өзгеріске ең
жиі ұшырайтын әрі үнемі қолданыста болатын жылжымалы тобын құрайды
және кез келген тілде неологизм тудырудың ең өнімді көздері болып
табылады.

Эвфемистік Эвфемистік
метафоралар метонимиялар

Эвфемистік Эвфемистік
синекдоха символ

Фразалық
Эвфемистік тіркестен
ирония жасалған
эвфемизмдер
Эвфмизмдердің жоғарыда аталған жасалу жолдарымен қатар басқа да
тәсілдері бар:

1.Деформация-табу сөздерді
эвфемизмдермен ауыстырмай ақ
аздаған өзгеріс енгізу:
Мәмбет-Сәмбет,Әли-Сәли,Асан-Асеке

2.Эллипсис-кейбір дөрекі немесе
айтуға ерсі сөздерді әдейі түсіріп
тастау:Ене,қызыңды...

3.Кірме сөздер-басқа тілден енген
сөздерді ана тіліндегі сөздермен
ауыстыру:дәрет,сүндет,кейуана
Табу мен эвфемизмдердің зерттелуі

Тыйым,табу мен эвфемизмдерді зерттеу үрдісі алғаш рет 1247-
1318жылдар арасында өмір сүрген Рашид-Ад-Диннің “Джами
ат-таврих ”атты еңбегінен
басталып,С.П.Толстов,Н.А.Алексеев,Г.Н.Потанин сияқты
ғалымдардың еңбегінен кездестіруге болады.Қазақ тіл білімінде
де табу,эвфемистік,дисфемистік құбылыстар бірқатар еңбектерің
зерттеу өзегіне айналған.
Табу мен эвфемизмдерді қазақ тіл біліміне өзіндік үлес қосқандар:

Ә.Болғанбаев Ә.Ахметов

Ә.Хасенов Ғ.Қалиев

Б.Сағындықұл
ы
Ә.Ахметов

Жалпы тіл білімінде түркі тілдеріндегі
эвфемизм мен табуды,соның ішінде эвфемия
құбылысн ғалым Ә.Ахметов алғаш жан-
жақты ғылыми зерттеудің нысанына
алып,қарастырған. табу мен эвфемизмді
этнографиялық лексикаға жатқызады: «Кез
келген этнографиялық лексиканың сыртында
белгілі бір этнографиялық ұғымдардың
тұратыны сияқты табу мен эвфемизмнің
сыртында да олармен ұштасып, астарласып
жататын этнографиялық ұғымдар, атап
айтқанда, дәстүрлі наным-сенімдер, мифтер,
әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, қоғамда
қалыптасқан тіл мәдениетімен байланысты
этикалық нормалар тұрады»Ғалым бұл
сөздердің қыр-сырын ашуда этнография мен
лингвистика ғылымдарының біртұтас нысаны
ретінде зерттелінуінің тиімділігін айтып,
эвфемизмдердің этнолингвистикалық бағытта
айқындалуына жол ашады
Ә.Хасенов
Ә.Хасенов «Тіл білімі» деген еңбегінде
«Эвфемизм – бір затты не құбылысты я болмаса
бір оқиғаны сыпайылап айтып жеткізу амалы;
адамның көңіліне келмейтіндей, жұқалап,
жайдарылап, майдалап, іштей ренжіп тұрса да,
рахаттана баяндағандай айта білу тәсілі», деп
түсіндіреді. Адамзат, табиғат т.б. болсын жалпы
тіршілік иелері дейтін болсақ (жанды, жансыз)
қарама-қарсы екі құбылыстан тұрады түн және
күн бар дегендей.Тіл де осы заңдылыққа
бағынады, әрі оның көрінісі. Ғалымдардың табу
мен эвфемизмдер бірін-бірі толықтыратын тілдік
амалдар дегенде, олардың сан не сапа жағынан
өсуі бұларға қарсы мәндес дисфемизмдердің
әсерін естен шығарму керек. Кез келген
эвфемизмдердің дисфемистік қолданысы (тіпті
контекстік мағынада болсын) болуы – осының
айғағы. Айталық, «оттама» деген қарапайым
дисфемизмнің «көп сөйлеу», «сөзіне ие болу»
т.б. толып жатқан эвфемизмдік қолданыстары
бар.
Б.Сағындықұлы

Б.Сағындықұлы «...табу мен эвфемизмдерді
бір-бірімен шатастыруға болмайды. Екеуі екі
түрлі мақсаттан шыққан. Эвфемизм табу
сияқты қорқыныштан, үрейленуден туған
сенімге емес, сыпайыгершілік пен әдептілікке
негізделеді» – деген пікірді негізге ала
отырып, «...ауыстыра алатын қасиеті үшін
ғана эвфемизмдерді табуға телудің реті жоқ.
Әлеуметтік саладағы құбылыс – жаргондар
мен арголар да бір сөзді екінші сөзбен
алмастыра алады. Эвфемизмнің семантикалық
табиғаты табумен үйлеспейді» деп, эвфемизм
құбылысының семантикалық табиғатына баса
назар аударады. Бұл айтылғандар эвфемизм
мен табудың ара жігін ажыратудағы негізгі
тұжырым екенін байқаймыз.
И.В.Шамшиннің табу сөзді зерттеуі

Белгілі зерттеуші И.В.Шамшиннің айтуы бойынша,табу-
әлеуметтік өмір саласындағы адам дамуының әртүрлі саласында
пайда болатын тыйымды білдіреді.Табу көптеген халықтарда
мифологиялық сенім негізінде пайда болған.Осылайша,ерте
замандарда қайтыс болған тайпа көсемінің денесіне қол тигізуге
болмаған,тіпті оның үйіне кіріп заттарына қол тигізуге де тыйым
салынғаг.Адамдардың сенімі бойынша кейбір сөздерді айту
арқылы қиындыққа тап боламыз-аруақтардың қаһарына
ұшыраймыз деп сенген.
Қорытынды

Сонымен, қазақ тіліндегі эвфемизмдер сыпайыгершілікке,
әдептілікке негізделген лексикалық қабат. Қазіргі
қолданылып жүрген эвфемизмдер жайлы тіл ғылымында
өскелең халқымыздың қалыптасқан этикалық және
эстетикалық нормаларының күнделікті нақ көріністері деп
есептелінеді. Қазақ тіліндегі эвфемизмдер де басқа тілдердегі
сияқты сөз мағынасын және сөздік құрамды байытудың
бірден-бір амалы болып табылады. Эвфемизмдердің қолдану
аясы кең, біз соның кейбір тұстарын ғана көрсетуді мақсат
еттік.
Пайдаланылған әдебиеттер

Хасенов Ә. Тіл білімі. – Алматы, 2003ж
Қалиев.Ғ,Болғанбаев.Ә.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы-Алматы,2006ж

Ұқсас жұмыстар

ДИАЛЕКТ СӨЗ КІРМЕ СӨЗ

Кірме сөздер туралы жалпы түсінік

Ақпарат іздеу

Бірігу арқылы жасалған туынды сөздер

Біріккен сөз

Сөз мағына

Қазақ тілі пәнінен факультатив сабақтарына арналған оқу -әдістемелік кешен

Көнерген сөз

Оқшау сөздерді

Зияткерлік олимпиада

Пәндер