Табу сөздер

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ

ПРЕЗЕНТАЦИЯ

Тақырыбы:Табу мен эвфемизмдердің зерттелу жайы, тілдік табиғаты

Шымкент 2020ж

I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім:

а) Табу сөздер

ә) Эвфемизм

б) Табу мен эвфемизмдердің тілдік табиғаты

в) Табу мен эвфемизмдердің зерттелуі

г) Табу мен эвфемизмдердің отандық тіл білімінде зерттелуі

III. Қорытынды бөлім

IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Жоспар:

Табу мен эвфемизмдердің қазақ тілі лексикологиясының сөздік қорынан алатын орны ерекше. Бұл сөздер тілімізде өте ертеден өмір сүріп келе жатқан, қолданыстағы өте маңызды сөздер тобына жатады. Олар адамдар бір-бірімен тілдік қарым-қатынасқа түскенде этиканы, эсыпайгершілікті, моральдық нормаларды сақтауға септігін тигізеді. Табу мен эвфемизмдер адамның ойының дамуына, тереңдеуіне, жандануына көмектеседі. Табу мен эвфемизмдер тіл білімінің ұзақ зерттелген бөлігі болып табылады. Көптегензерттеушілер:Д. К. Зеленин, Б. А. Ларин, Р. А. Будагов, В. Хаверс, С. Ульман, Ә. Хасенов, Т. Жанұзақ, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, Б. Сағындықұлы сынды ғалымдар зерттеді.

Кіріспе

Табу индонезия тілінен алынған термин:тыйым салу деген сөз. Меланезия мен Паленезияда бұл сөздің капу, тапу. тамбу деген синонимдері бар. Мифтік ескі наным бойынша атын тура айтуға тыйым салынған сөздер тіл білімінде табу деп аталады. Өткен адамдар арасында өмірді жете танып танып білмеу салдарынан, зат пен оның атауының арасында табиғи байланыс бар деп қате түсінушілік болған. Адамзат өзі тудырған кейбір сөздерді күнделікті тұрмыста өз атымен атамай, басқаша атауға мәжбүр болған. Мұндай тыйым салынған сөздер дүние жүзіндегі халықтардың көпшілігінде кездеседі

Табу сөздер

Эвфемизм термині алғаш рет антикалық авторлармен қолданылған. Оның шығу тегі жалпыға мәлім:термин гректің «жақсы сөз», «сөйлеу»дегеннен шыққан. Алғашқысында ол жақсы жақсылыққа бастайтын сөздрді айтумен, жамандық шақыратын сөздерден бас тарту ретінде қабылданған. Қазір де сөздің ұғымы дөрекілеу, қолайсыздау, көңілге тиетіндей болып келген жағдайда да тілде бір сөз бір сөзбен алмастырыла береді. Мұндай жағдайда мағынасы тұрпайы сөздің орнына сол ұғымды жұмсартып, жеңілдетіп жеткізетін сыпайы, жұмсақ сөздер айтылады.

Эвфемизм

Табу мен эвфемизмдер қай тілде болмасын сөздік құрамның өзгеріске ең жиі ұшырайтын әрі үнемі қолданыста болатын жылжымалы тобын құрайды және кез келген тілде неологизм тудырудың ең өнімді көздері болып табылады.

Табу мен эвфемизмдердің тілдік табиғаты

Эвфмизмдердің жоғарыда аталған жасалу жолдарымен қатар басқа да тәсілдері бар:

Табу мен эвфемизмдердің зерттелуі

Тыйым, табу мен эвфемизмдерді зерттеу үрдісі алғаш рет 1247-1318жылдар арасында өмір сүрген Рашид-Ад-Диннің “Джами ат-таврих ”атты еңбегінен басталып, С. П. Толстов, Н. А. Алексеев, Г. Н. Потанин сияқты ғалымдардың еңбегінен кездестіруге болады. Қазақ тіл білімінде де табу, эвфемистік, дисфемистік құбылыстар бірқатар еңбектерің зерттеу өзегіне айналған.

Табу мен эвфемизмдерді қазақ тіл біліміне өзіндік үлес қосқандар:

Жалпы тіл білімінде түркі тілдеріндегі эвфемизм мен табуды, соның ішінде эвфемия құбылысн ғалым Ә. Ахметов алғаш жан-жақты ғылыми зерттеудің нысанына алып, қарастырған. табу мен эвфемизмді этнографиялық лексикаға жатқызады: «Кез келген этнографиялық лексиканың сыртында белгілі бір этнографиялық ұғымдардың тұратыны сияқты табу мен эвфемизмнің сыртында да олармен ұштасып, астарласып жататын этнографиялық ұғымдар, атап айтқанда, дәстүрлі наным-сенімдер, мифтер, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, қоғамда қалыптасқан тіл мәдениетімен байланысты этикалық нормалар тұрады»Ғалым бұл сөздердің қыр-сырын ашуда этнография мен лингвистика ғылымдарының біртұтас нысаны ретінде зерттелінуінің тиімділігін айтып, эвфемизмдердің этнолингвистикалық бағытта айқындалуына жол ашады

Ә. Ахметов

Ә. Хасенов «Тіл білімі» деген еңбегінде «Эвфемизм - бір затты не құбылысты я болмаса бір оқиғаны сыпайылап айтып жеткізу амалы; адамның көңіліне келмейтіндей, жұқалап, жайдарылап, майдалап, іштей ренжіп тұрса да, рахаттана баяндағандай айта білу тәсілі», деп түсіндіреді. Адамзат, табиғат т. б. болсын жалпы тіршілік иелері дейтін болсақ (жанды, жансыз) қарама-қарсы екі құбылыстан тұрады түн және күн бар дегендей. Тіл де осы заңдылыққа бағынады, әрі оның көрінісі. Ғалымдардың табу мен эвфемизмдер бірін-бірі толықтыратын тілдік амалдар дегенде, олардың сан не сапа жағынан өсуі бұларға қарсы мәндес дисфемизмдердің әсерін естен шығарму керек. Кез келген эвфемизмдердің дисфемистік қолданысы (тіпті контекстік мағынада болсын) болуы - осының айғағы. Айталық, «оттама» деген қарапайым дисфемизмнің «көп сөйлеу», «сөзіне ие болу» т. б. толып жатқан эвфемизмдік қолданыстары бар.

Ә. Хасенов