ӨЛЕҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ШУМАҚ ҚАРА ӨЛЕҢ

Презентация қосу

Орхон-Енисей ескерткіштері. «Күлтегін»
жыры
Күлтегін Құтлық (Елтеріс) қағанның екінші ұлы, Білге
қағанның (Могилян) туған інісі. Шешесі Елбілге қатұн.
Жеті жасында әкесі Құтлық (680-692 жж. билік құрған)
қайтыс болады. Қаған тағына оның інісі Қапаған (692-
716 жж.) отырады. Күлтегін мен Білге, Қапағанның інісі
Бөгүні (716ж.) тақтан тайдырып, қағандық билікті Білге
қолына (716-734жж.) алады.
Тарихи деректерге қарағанда, Күлтегіннің он жасында
ер атанып, алғаш көзге түскен соғысы – 694 жылғы Жау
жыу және Дин жыу аймақтарында болған соғыс.
Қапаған осы соғыста 90 мың тұтқынды қолға түсірген.
Міне, осыдан былай Күлтегіннің ерлік жолы басталады.
Тарихи деректер сол кездегі ел тәуелсіздігін сақтап қалу
жолында болған қырғын соғыстардың бірде-біреуінің
Күлтегінсіз өтпегенін аңғартады.
Батыр 47 жасқа жетіп, қаза тапқанда, төрткүл
дүниеден түгел елшілер келіп, рухына тағзым етіпті.
Басына ел тарихын жазып, алып ескерткіш орнатыпты.
Сол ескерткіштің ғылыми көшірмесі бұл күнде тәуелсіз
Шығарманы өлең құрылысына
талдау
• Өлең – белгілі бір тақырыпқа арналған, 10 - 15 шумақтан
аспайтын, ырғағы мен ұйқасы бар шағын поэтикалық
шығарма.
Жалпы кез - келген шығармада ең алдымен тақырып
болады. Шығарманың иесі сан - алуан ойларының ішінен
біреуін ғана негізгі ойының қазығы етеді. Сол ой
шығарманың тақырыбы болып табылады. Тақырып әр
түрлі болады. Мысалы, туған жер, Отан, табиғат,
махаббат, т. б. болуы мүмкін.
ҮІ. Ұйқас түрлеріне талданады.
Ұйқастың сегіз түрі бар.
1.Қара өлең ұйқасы. Тармақтың буын саны
әр түрлі болуы мүмкін.
2. Шұбыртпалы ұйқас / а,а, а, а/
3. Ерікті ұйқас / а,а,б,а,в,г, а/
4. Кезекті ұйқас / а,б,а,в,а,г,а/
5. Шалыс ұйқас /а,б,а,б/
6. Егіз ұйқас /а,а/
7. Аралас ұйқас/ а,а,б,в,б,б,б,б,/
(8. Осы күнгі ерікті ұйқастар)
ӨЛЕҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

І. ШУМАҚ ҚАРА ӨЛЕҢ

ЕГІЗ ҰЙҚАС
ІІ. ТАРМАҚ
ШАЛЫС
ҰЙҚАС
ШҰБЫРТПАЛЫ
ІІІ. БУНАҚ
ҰЙҚАС

ЕРКІН ҰЙҚАС
ІV. БУЫН
КЕЗЕКТІ
ҰЙҚАС
АРАЛАС
V. ҰЙҚАС
ҰЙҚАС
ӨЛЕҢ ҚҰРЫЛЫСЫ 1 ШУМАҚ 2 БУНАҚ
Шумақ

Тәңірідей, // тәңірден жаралған,
Тәңірідей, тәңірден жаралған,
Түрік Білге, қаған
Түрік Білге, // қаған
Бұл шақта отырдым, Бұл шақта // отырдым,
Сөзімді түгел естіңдер: Сөзімді түгел // естіңдер:
Бүкіл жеткіншегім,үланым, Бүкіл жеткіншегім, // үланым,
Біріккен әулетім,халқым. Біріккен әулетім, // халқым.
Ойымда шад, апа, бектер
Солымда – тархан, бүйрық бектер,
Ойымда шад, // апа, бектер
Отыз. Солымда – тархан, // бүйрық бектер,
Отыз.

Тармақ Тә—ңі—рі--дей, // тә—ңір--ден жа—рал--ған,
Тү--рік Біл--ге, // қа--ған
Бұл шақ--та // о--тыр--дым,
Сө—зім--ді тү--гел // ес---тің---дер: 6-7-8-9-10
Бү--кіл жет—кін—ше--гім, // ү—ла--ным,
2 3 4 БУЫНДЫ
Бі—рік--кен әу—ле--тім, // хал--қым.
О—йым--да шад, // а--па, бек--тер
Со—лым---да – тар---хан, // бүй--рық бек--тер,
6 7 8 О--тыз.
Өлең - көптеген компоненттерден құралатын біртұтас шығарма.
Сол көптеген бөлшектердің бірі – шумақ.
Шумақ – кемінде төрт жолдан (кей жағдайда екі немесе алты) құралып,
аяқталған синтаксистік біртұтас ойды білдіретін өлең бөлшегі.
Мысалы:
Тәңірідей, тәңірден жаралған, -- А
Түрік Білге, қаған-- А
Бұл шақта отырдым,-- Б
Сөзімді түгел естіңдер:-- В
Бүкіл жеткіншегім,үланым,---Г
Біріккен әулетім,халқым.-- Г
Ойымда шад, апа, бектер--Ғ
Солымда – тархан, бұйрық бектер,-- Отыз.– Д
(Аралас ұйқас)
«Күлтегін» жыры
І Әдебиет түрі: Ежелгі дәуір әдебиеті
ІІ Шығарманың жанрлық сипаты: саяси азаматтық лирика
ІІІ Тақырыбы: Елдік пен бірлікке шақыру
ІҮ Идеясы: Ерлікті,елдікті үлгі ету.
Ү Көркемдік ерекшелігі: Троп
1. Эпитет: тәтті сөз, асыл қазына, темір қақпа
2. Метонимия: алтынды, күмісті, дақылды, жібекті
3.Ассонанс: айжайыққа.. Айдың... Айқараңғы
Аллитерация:Теңізге... Түстікте... Тибетке
Фигура:
1.Арнау, жарлай арнау
ҮІ Өлең құрылысы
•10 шумақты, себебі 10 синтаксистік тұтас ой бар.
8-11 тармақты, себебі әр шумақта 8-11 өлең жолы бар.
•2 бунақты, себебі әр тармақта 2 дауыс ырғағымен бөліну бар.
•7-8-9-10 буынды, себебі әр тармақ 7-8-9-10 буыннан тұр
•5 Аралас ұйқас (а,б,а,б, в,б,в,б, г,ғ)
Күлтегіннің әкесі. Көк тәңірінің бұйрығымен Елбілге
Елтеріс анадан туған. Әйелі-Ұмай ана. Олардан Күлтегін
қаған дүниеге келеді.

Қапаған хан өлген соң, билікке Білге қаған келеді. Ол-
Білге Күлтегіннің екінші ағасы. Жырда асқан ақыл иесі,
қаған батыр ретінде суреттеледі.

Жырдың бас кейіпкері. Әкесі Елтеріс қаған.Күлтегін
Күлтегін ағасы Қапаған ханмен бірге әке ісін жалғастырады.Он
батыр Алты жасынан бастап 23 рет соғысып, өз елін тауғаш-
тардың езгісінен құтқарады.

Білге қағанның кезінде төбе би болған. Оның қайын
атасы. Елтеріс, Қапаған, Білге-үш ханның ақылшысы
Тонұқұқ
болған,жырау. Тасқа ойып жаздырған да Тонұқұқ, кей
деректерде Иолығ тегін деп айтылады.

Ұқсас жұмыстар

Өлең құрылысы

Қасым Аманжолов (1911-1955)

Символдың табиғаты

Шәкәрім Құдайбердіұлы "Қалқаман - Мамыр" поэмасы

Абай поэмаларының тілі

Өлеңнен үзіндіні жатқа оқу

Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығы

Ғылым таппай мақтанба”

Шоқан, Ыбырай, Абай Ақан сері, Біржан сал, Сегіз сері

Абай поэмалары

Пәндер