Тамырлық әдет - ғұрпы

Презентация қосу

Қазақ халқының
салт-дәстүрлері

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Қазақ халқының салт-
дәстүрлері
Көптеген ғасырлардың
барысында қазақтардың
өзіндік бірегей әдет-ғұрыптары
мен салт-дәстүрлері
қалыптасты. XVIII ғасыр мен
XX ғасырдың бас кезінде оның
бірқатарын Ресей әкімшілігінің
өкілдері, орыс және шетел
ғалымдары, саяхатшылар
айқын байқап, жазып
қалдырды. Қазақтардың әдет-
ғұрыптары мен салт-дәстүрлері
үй ішіндегі отбасылық және
адамдардың өзге де топтары
арасындагы өзара қарым-
қатынастарды қалыптастыруда
үлкен рөл атқарды.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Қазақтардың қонақжайлылық
қасиеті

Қазақтарға дәстүрлі
қонақжайлылық қасиет ежелден
тән. Олардың бұл қасиеті
көптеген ғасырлар барысында
қалыптасқан. Бұл жөнінде XIX
ғасырдың аяқ кезінде Ресей
зерттеушісі Виктор фон Герн
былай деп жазған болатын:
«Жалпы алғанда, қазақтар осы
уақытқа дейін жылы
жүзділігімен, қайырымды
ақкөңілділігімен және
қонақжайяылық қасиетімен
таңғалдырады. Мұның өзі
олардың сүйегіне ежелден сіңіп
кеткен керемет асыл қасиет».
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Үйге келген қонақ оларда әрқашан үй
иесінің қамқорлығы мен қорғауында
болады. XIX ғасырда Қазақстанда болып,
оны зерттеген неміс зерттеушілерінің бірі
Ф. фон Хелльвальд та былай деп жазды:
«Қырғыз-қайсақтар барынша қонақжай
мейірімді болып келеді. Олардың киіз үйіне
кіріп жайғасқан кез келген жатжерлік
адамның өзімді біреулер тонап немесе
өлтіріп кетеді-ау деп қауіптенбей, алаңсыз
уйықтай беруіне әбден болады».
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Қазақтарда үйіне келген кез келген адамға
міндетті түрде тегін қонақасы беру, оған жайлы
төсек-орын салып, қондырып жіберу әдет-ғұрпы
ежелден орын алды. Егер үй иесі қонаққа ондай
құрмет көрсетудің дәстүрлі әдет-ғұрпынан бас
тартса, әлгі бейтаныс жолаушы үй иесінің
үстінен биге барып, шағым айтуға құқықты
болған. Ал би қонақжайлылық әдет-ғұрыпты
бұзған үй иесіне ат-тон айып салатын. Әдетте
мұндай келеңсіз оқиға қазақ арасында өте
сирек ұшырасқан.
Қазақтарда ежелден келе жатқан әдет-
ғұрыптың бірі - дәм ауыз тию. Үйге бас сұққан
кез келген адамды дәмнен ауыз тигізбейінше
жібермейтін — «Қуыс үйден құр шығармайтын».
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Әдептілік пен сыпайылық әдет-
ғұрпы

Екі қазақ кездесе қалғанда
жасы кішісі жасы үлкеніне
«Ассаламағалейқұм!» деп
бірінші болып сәлем
береді. Жасы үлкен кісі
оған
«Уағалайқұмассалам!» деп
жауап қатады. Тек содан
кейін ғана егжей-тегжейлі
аман-саулық сұрасады.
Бұлай сәлемдесу бірін-бірі
тіпті танымайтын адамдар
үшін де міндетті болып
саналады.

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Дала тұрғындарына тән әдептілік пен сыпайылық,
кішіпейілділіктің бір көрінісі — үлкен кісінің есіміне әке
(еке) сияқты жұрнақ сөз қосып айту. Мәселен, Қазбек —
Қазеке, Диқан — Дәке, Бауыржан — Бауке сияқты
айтылады. Мұны XX ғасырдың бас кезінде белгілі орыс
ғалымдарының бірі Л. Баллюзек те байқаған:
«Қырғыздардың сыпайылығы, кішіпейілділігі мен
әдептілігінің бір көрінісі — жасы үлкен кісілердің есіміне
еке (әке) сөзін қосып айтуы».
Жас келіндер ер азаматты ерекше құрметтеудің белгісі
ретінде күйеуінің жақын туысының атын атамаған.
Күйеуінің әкесі мен шешесін ата, ене деп атаған.
Күйеуінің іні-қарындастарын шырақ, жарқын, айнаш,
гүлім, бауырым деп еркелете ат қоятын. Өзге
туысқандарына да жаңа әрі жарасымды ат ойлап табатын.

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Қазақтар екіқабат әйел мен жасы үлкен адамның
алдын кесіп өтуді әдепсіздік санаған. Келіндер
атасының, қайын ағаларының көзіне түспеуге
тырысқан.
Отағасы үйде жоқ кезде ересек ер адамның үйге
түсуіне рұқсат етілмеген. Қазақ даласының мызғымас
заңы, міне, осындай еді. Қазақтар үйге бас сұғар
алдында қару-жарағын әрқашан тыста қалдыратын.
Ал ханның алдына қамшы ұстап кіруге де болмайтын.
Алыс сапардан немесе жәрмеңкеден қайтып оралған
адам өзінің жақын туыстары мен көршілеріне әр
түрлі сыйлықтар - базарлық ала келетін. Ауыл
ақсақалдары тамақ үстінде үлкен табақтан жасы
кішілерге асату жасайтын. Егер кімде-кім әлдебір
жаңа киім кие қалса, бағалы затқа ие болса, оған
жақын туыстарының, дос-жарандарының байғазы
беру әдет-ғұрпы болған.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Жасы үлкендерге құрмет
көрсету

Дәстүрлі қазақ қоғамында
жасы үлкен адамдарды
құрметтеу рәсімі ежелден бар
болатын. Ондай құрмет жасы
үлкен кісінің қай рудан, қай
жүзден, қай ұлттан екендігіне
қарамай көрсетілетін. XIX
ғасырдың аяқ кезінде неміс
ғалымдарының бірі Ф. фон
Шварц былай деп жазған
болатын: «Қырғыз-
қайсақтарда сұлтан,
батырлармен қатар барлық
жасы үлкен, қартайған ер
азаматтардың бәрі де кім
екеніне, қандай тектен
шыққанына қарамай, ерекше
сый-құрметке бөленеді».
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Олар барлық мерекелерде, жиын-тойларда
құрметті орындарға, төрге шығарылады.
Жиналыстарда олар елеулі рөл атқарады. Жастар
олардың айтқан сөзін жерге тастамай, мүлтіксіз
орындайтын. Жас жігіт үшін үлкен табақтан
ақсақалдың өз қолынан ет асау ең жоғары
марапаттың белгісі саналатын. Кіші іні үлкен
ағаның рұқсатынсыз дастарқан басына өз бетінше
ешқашан отырмайтын.
Жас адамның үлкен кісінің алдын кесіп өтуі
көргенсіздік деп есептелінетін. Бұл ереже әйел
адамның ер азаматтың алдын кесіп өтпеуіне де
қатысты болатын. Жасы кішілердің жасы
үлкендерге дауыс көтеруіне барып тұрған
әдепсіздік ретінде үзілді-кесілді тыйым салынатын.
Әңгіме үстінде жасы үлкен кісінің сөзін бөлуге
ешқашан рұқсат етілмейтін.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Тамырлық әдет-ғұрпы

Қазақтардың арасында достасып-бауырласу
немесе тамыр болу әдет-ғұрпы да кеңінен
тараған. Бұл рәсім куәлардың көзінше
салтанатты жағдайда өткізіліп, нығайтыла
түсетін. Рәсім кезінде екі дос қылыштың не
қанжардың жүзін сүйіп, мәңгі адал дос
болуға серттесіп, ант ішісетін. Олар бір-
біріне мәңгі достықтың белгісі болсын деп
қымбат бағалы бұйымдар ұсынатын. Дос-
жаран, тамырдың үйінде қашан болса да
қонуға болатын, ал үй иесі оған қолдау
көрсетіп, қамқорлық жасайтын.

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Қоныс таңдау әдет-ғұрпы
Қазақтарда қыстаудан өзге жер меншігінің толық
дерлік жоқ болуы себепті көшіп-қонып жүруі үшін
уақытша қоныс таңдау әдет-ғұрпы кеңінен таралған
болатын. Ал жайылымның негізгі бөлігі қоғамдық
меншік негізінде пайдаланылатын. Мұндай ереже
1867—1891 жылдардағы әкімшілік реформаларының
қолданылу барысында да сақталып, бекітілген еді.
Алайда көші- қон үшін кейде жер дауы да туындап
отырды. Бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша,
ауылдар мен ру ақсақалдары өздерінің бірінші жетіп
қоныс тандаған жерлеріне арнайы белгілер қоюы тиіс
саналатын. Ондай белгілер жерге найзаның сабын
немесе құрық қадап кету арқылы қойылатын. Құмның
бетіне немесе сазды жерге сол ру таңбасының суреті
салынатын. Немесе биік өскен шөптің басын буып,
белгі салып кетуге де болатын. Мұндай белгілері бар
жерлерге өзге ешкімнің қоныстануына рұқсат
етілмейтін.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Отбасы және неке саласындағы
салт-дәстүрлер
Сөз болып отырған кезеңде қазақтарда отбасы мен некеге
қатысты сонау ежелден ккеле жатқан бірегей әдет-
ғұрыптары мен салт-дәстүрлері болатын. Дүниеге келген
жас нәрестеге оның құлағына азан шақырып ат
қойылатын. Жасы үлкен туысқандардың бірі Құраннан аят
оқып, нәрестенің атын оның құлағына үш рет қайталап
дауыстайтын.
Ер бала 3,5 және 7 жасқа толғанда оны сүндетке отырғызу
рәсімі өткізілетін. Сүндет тойына қонақтар шақырылатын,
ат шаптырылып, спорт жарыстары өткізілетін.
Ата-ана өздерінің ұлын үйлендіру қамын әрқашан
ойластырып жүретін. Болашақ келінді бала кезінен
іздестіре бастайтын. Тіпті балалар дүниеге келмей жатып-
ақ атастыру рәсімі болатын. Құдаларды өнегелі, құрметті,
текті жерден іздестіретін. Құда түсудің салт-дәстүрлері
бойынша арнайы рәсім өткізілетін. Қазақтарда жеті атаға
толмаған туыстар арасында неке қиюға қатаң тыйым
салынатын.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Бата беру
Қазақтарда бата беру әдет-
ғұрпы кеңінен етек алды. Ол
әрбір іске кірісер алдында
міндетті саналатын. Бата
поэтикалық тілмен жалпы
жұртқа қарап тұрып
беріледі. Онда бата беруші
адам езгелерге ізгі
жақсылық, табыс тілейді
Батаны жасы үлкен адам
немесе жолы үлкен қонақ
беруі тиіс. Бата беруші
Жаратушы Алладан бақытты
өмір, материалдық байлық,
әрбір істе табысты болуын
тілейді.

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Бала тәрбиесі
Қазақтар бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Қазақтың
дәстүрлі тәрбиелік үлгі-өнегелері ұрпақтан ұрпаққа ауысып
отырады.
Жиналып тұрған топқа жақын келген адам оларға бірінші
болып сәлем беруге міндетті. Атты адам жаяу кісіге, жасы
кіші үлкендерге бірінші болып сәлем береді. Алға келген
астан алдымен жасы үлкен адам дәм татады. Тамақ ішіп
отырған кезде көп сөйлеуге болмайды. Балаларға жақсы
тәрбие, үлгі-өнеге беруде мақал-мәтелдердің атқаратын рөлі
зор. Халық даналығы балаларды еңбексүйгіштікке, алды-
артын аңдап сөйлейтін сақтыққа, адамгершілік асыл
қасиеттерге баулиды. Мәселен, «Аққа Құдай жақ»,
«Батырдың күші - айласында», «Асықпаған арбамен қоян
алады», «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей»,
«Бірлік бар жерде тірлік бар», «Қолы қимылдағанның аузы
қимылдайды», «Жаздың бір күні жылға азық», «Жақсыда
жаттық жоқ», «Жаман үйді қонағы билейді», «Жақсы
жігітке жеті өнер де аз» сияқты мақалдардың тәрбиелік
маңызы зор.
IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы
Назарларыңызға
рахмет!!!

IKAZ.KZ - ашық мәліметтер порталы

Ұқсас жұмыстар

Бата беру

Әдет - ғұрып

Қазақтардың қонақжайлылық қасиеті

Мұның өзі олардың сүйегіне ежелден сіңіп кеткен керемет асыл қасиет

Қазақ этнопедогогикасының зерттеу әдістер

Салт - дәстүр түрлері

Қазақ халқы әйелдерінің ұлттық бас киімдері

Ұлттық тағамдар

Отбасы

Қазіргі кездегі ислам діні

Пәндер