Қазақ және орыс тілдерінің бөлінуі

Презентация қосу

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті

.А.
ова Р
Абақ

рыс Тақырып: Қазақ және орыс тілдерінің
е о
ақ жә н салыстырмалы грамматикасы
Қаз рінің
е
тілд ияс
ы
о г
ол
тип у құралы
Оқ

Орындағандар: Абдіқара Балнұр
Атажиева Диляра
Жуматаева Гаухар
Курбанов Бухарий
Тобы:1701-59
Қабылдаған: Арынбаева Дилдагүл
Жоспар:

Қазақ және орыс тілдерінің бөлінуі
Қазақ және орыс тілдерінің фонологиялық,синтаксистік
ерекшеліктері
Қазақ және орыс тілдерінде кездесетін терминдердің
айырмашылығы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ және орыс тілдерін генеалогиялық жакта
н алғанда, әр түрлі тілдік топтарға жатады: қаза
қ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына, орыс тіл
і индоеуропа тілдерініц шығыс славян тобына
жатады. Түркі тілдерінде сөйлейтін халықтар Д
унайга дейінгі Еуразия далаларын, Орталық, О
рта Азия, Сібір, Кавказ, Кіші Азия жерлерін ме
кен еткен.

Қазақ пен орыс халықтары қонысы ежелден
іргелес, көрші елдер. XVI — XVII қоныс
араласуысауда-саттықпен байланысты қарым-
қатынастар күшейсе, XVIII ғасырдың 30
жылдарынан бастап Қазақстанның Ресей
империясына бағынуы бұл
байланыстарды одан әрі нығайта түскен.
Қазақ жəне орыс тілдерін салыстыра зерттеу дамыған, жетілген,
теориялық негізі қалыптасқан, белгілі бір жүйеге келген ғылым саласы
екенін студенттерге түсіндіру. Қазақ жəне орыс тілдерінің негізгі
нысаны – қазақ жəне орыс тілдерінің грамматикалық құрылысы.
Қазақ жəне орыс тілдерінің жүйесіне тəн оларды Өз алдына жеке
топтастыру ретінде ерекшелейтін белгілер:

Фонологиялық

Морфологиял
Синтаксистік ық

Лексикалық
Революцияға дейінгі кезеңде ауысқан сөздер баспасөз
арқылы жазба түрде тарамаған, көбінесе ауызша сейлеу
тілі арқылы енген. Сондықтаң болса керек, бүл кезеңдегі
кірме сөздер түгелдей қазақ тілінің дыбыстық заңдарына
бағынған (ящик — жәіиік, кроватъ — кереует, чайник
— іәйнек, суд — сот т.б.)

Кейде орыс тілі арқылы кірген создерге балама іздестіруде
жөнсіз ауытқу да байкалады (галактика — ғаламшар,
рецепт — ішірткі, радио — үнжария, газет — үнқағаз).
Сондықтан кез келген кірме терминді міндетті түрде
қазақшалап колдану кажет деген пікірге байқап,
байыппен қараған жөн сияқты
Орыс тілінің төл сөздеріне индоеуропалық сөздер, яғни индоеуропалык тілдер
бірлестігі дәуірі кезінде, біздің дәуірге дейінгі Ү-ІҮ ғасырларда пайда болған
сәздер, жалпы славян создері, яғни барлық славян тілдерінің негізін құраған
сөздер, УІІ-ІХ ғасырларда Шығыс Еуропада пайда болған шығыс славян
лексикасы; XIV ғасырдан кейін қалыптасқан накты орыс пексикасы жатады.
Индоеуропалық тілдер бірлестігі дәуірі кезінен бастап пайда болған лексика,
ғалымдардың пікірі бойынша, Жайық пен Енисей аралығында, енді бір
деректер бойынша, Балкан-Дунай территориясында өмір сүрген тайпаларды
біріктірген индоеуропа өркениетінің тілі.
Кене славян және орыс тілі сөздерінің кейбір фонетикалық ерекшеліктері
төмендегідей:

Орыс тіліндегі -оро, -оло, -ере, -еле, -ело морфемаларына көне славян
тілінің -ра, -ла, -ре, -ле —морфемалары сәйкес келеді (неполногласие).
Яғни сөз басында екі дауыссыз дыбыс қатар келгенде, екеуінің арасына
дауысты дыбыс кірігіп айтылады (брада-борода, младость —
молодост чреда — череда, шлем — шелом, млеко — молоко).Орыс
тіліндегі -ро, -ло — морфемаларына көне славян тілінде сөздің
басында -ра, -ла сай келеді (раб, ладья — робить, лодка).

Жалпы славян тіліндегі ж -ның орнына орыс тілінде з/сд-аффрикаты
қолданылады (одежда, надежда, между);
• Орыс тіліндегі огё)-ныц орнына жуан
дауыссыздьщ алдында екпін түсіп түрған е_
*
дауыстысы келеді (крест, небо -крёстный,
нёбо).
• Орыс тіліндегі о= ньщ орнына сөздің басында е *
дауыстысы келеді (елень — олень, один —
един).
• Орыс тіліндегі чі ның орнына щ дауыссызы *
келеді (ночъ — нощь, дщерь — дочъ).
• Біріккен түбірлер: богобоязненный, благонравие,
*
злоумышление, суеверие, чревоугоқш.
• стви(е), -ени(е), -ани(е), -знь, -тв(а), -ч(шт),-ущ, —ющ, - *
ащ, -ящ (пришествие, моление, терзание, казнь,
молитва, кормчий, ведущий, знающий, кричащий,
разящий т.б.)
• боз, -из, -низ, -чрез, -пре, -пред — сөз алды *
қосымшалары (воспетъ, изгнание, чрезвычайный,
предсказатъ, преступитъ т.б.)
сөз алды қосымшалары мен жұрнақтар, күрделі түбірлер сақталған:
Көне славян тілінен енген кейбір сөздерде көне славян сөзжасамына тән
Орыс тілі өзінің сөздік қорын тек түбірі бір славян тілдерінен енген кірме
сөздер арқылы ғана емес, баска елдермен саяси, мәдени, экономикалық
байланыстар арқылы да толыктырып, жетілдіріп отырған. Атап айтсақ,
VIII — XII ғасырларда скандинав тілдерінен (швед, норвег) теңізге
байланысты сөздер енген: шхеры, якоръ, крюк, багор т.б..

Финн-угор тілінен балық атаулары енген: сиг,
навага, семга, салака, акула, корюшка, сельдь
т.б.

Солтүстік халықтарының өмірімен байланысты
сөздер де кірген: тундра, пурга, нарты, т.б.

Герман тілдерінен мынадай сөздер енген: броня,
меч, панциръ, котел, холм, бук, князъ, бор,
свинъя т.б
Екі тілдің морфологиясында, негізінен алғанда, ұқсастықтар болуымен
қатар, айырмашылықтар да жоқ емес. Қазақ тілінде тоғыз сөз табы бар,
ал орыс тілінде-жетеу. Екі тілде де сөз таптары негізгі (самостоятельные
части речи-сущ.,прил.,числит.,местоим.,глагол,наречие) және көмекші
сөздер (служебные части речи-предлог, союзы, частицы, междометия)
болып бөлінеді. Мысалы, зат есім категориясын өткенде орыс тілінде де,
қазақ тілінде де кім? (кто?), не? (что?) деген сұрақтарға жауап беретін
сөздер зат есім болады.Айырмашылығы, қазақ тілінде кім? (кто?) сұрағы
тек адамға және оның мамандығына байланысты қойылады. Ал не? (что?)
сұрағы қалған барлықтарына жанды және жансыз заттарға қойылады.

Мысалы: Айман (кім?), мұғалім (учитель) (кім?), торғай
(воробей) (не?), ағаш (дерево) (не?). қазақ тілінде бұл
сұрақтармен қатар кімдер? Нелер? деген сұрақтары бар, олар
заттың көпше түріне қойылады. Мысалы, кім? оқушы -ученик
кімдер? Оқушылар (ученики). Мұндай көпше түрдің
сұрақтары орыс тілінде жоқ. Мысалы: ученик (кто?), ученики
(кто?).
Орыс тіліндегі терминдерге қазақтың төл сөздері
және олардың балама етіп қалыптастырған сөздері
жатады: ұшқыш-летчик, сөндіргіш-надстройка.

Орыс тіліндегі сөздерге лайықты балама іздеп табу
барысында кейбір дублет сөздерге дербес мағына
беріліп,бір-бірінен сараланып отырған.
Мысалы: білім-знанае, ілім-учение
Қорытынды

Салыстырылып отырған тілдердің қалыптасуында да, бүгінгі
жағдайында да ортақ құбылыстардан басқа өзгешеліктер мен
ерекшеліктер жетерлік. Тіл дамуына себепші болатын сыртқы
факторлардың бірі – тілдердің бір-бірімен байланысы, қарым-
қатынасы. Тілдер қарым-қатынасының тіл дамуына елеулі т
үрде әсер ететіндігі тіл білімінде бұрыннан мәлім. Бұл әсер т
ілдер арасындағы қарым-қатынастың сипатына қарай әртүрлі б
олады.
Пайдаланған әдебиеттер:
Назарларыңыз үшін
рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Қазақ және орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы

Миссионерлік бағыттағы қазақ фонетикасының зерттелуі

Қазіргі түркі тілдері бойынша қысқаша мәлімет

Тіл алды дауыссыздары

Қазіргі қазақ тілі фонетикасының зерттелу жайы

ЖЫЛЫ ШЫҒЫС ТҮРКІ БАТЫС ТҮРКІ

Олжас Омарұлы Сүлейменов

Фонетиканың зерттелу тарихы

Фонетика және оның салалары

Медицина тақырыбындағы мәтіндерді аудару ерекшеліктері

Пәндер