Қазақ және орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы

Презентация қосу

Қазақ және орыс тілдерінің
салыстырмалы грамматикасы

Қабылдаған: Арынбаева Ділдагүл
Орындағандар: Сұлтан Нұрай
Оразымбет Балнұр
Оқу тобы: 1701-59
Қазақ жəне орыс тілдерін салыстыра зерттеу дамыған,
жетілген, теориялық негізі қалыптасқан, белгілі бір
жүйеге келген ғылым саласы екенін студенттерге
түсіндіру. Қазақ жəне орыс тілдерінің негізгі нысаны –
қазақ жəне орыс тілдерінің грамматикалық құрылысы.
Қазақ жəне орыс тілдерінің жүйесіне тəн оларды
Өз алдына жеке топтастыру ретінде ерекшелейтін
белгілер:

1. Фонологиялық ерекшеліктері.
2. Морфологиялық құрылысы.
3. Лексикалық қабаты.
4. Синтаксистік құрылысы.
Қазақ жəне орыс тілдерінің зерттелуі.
Қазақ жəне орыс тілдерінің дамуы мен қалыптасу кезеңдері.
Түркі тілдерінің қалыптасуындағы
а) Алтай дəуірі;
ə) Хун дəуірі;
б) Түркі тілдерінің дамуындағы кӨне түркі дəуірі (Y-Х ғғ.);
в) Түркі тілдерінің дамуындағы орта ғасыр дəуірі (Х-ХYғғ):
г) Жаңа дəуір, жеке түркі тілдерінің қалыптасуы (ХY-ХХғғ)
Қазақ жəне орыс тілдері
арасындағы байланыс пен
ұқсастықтарды анықтау,
классификация жасау тек
линвгистер үшін ғана емес,
сондай – ақ əдебиетшілер,
тарихшылар, этногрофтар
үшін де өте маңызды
мəселе.
Классификация - тілдерді ортақ белгілері бойынша топтастыру.
Тілдерді классификациялау – шешімі қиын, Өте күрделі
мəселелердің бірі. Әсіресе түркі халықтарының қалыптасу жəне
даму тарихы Өте күрделі сипатта. Сондықтан да түркі
тілдерінің классификациялау осы түркі тілдерінің тарихымен
тығыз байланысты.
А. Н. Самойлович – белгілі орыс кеңес
түркітанушысы. 1922 жылы Петроградтағы
Шығыс тілдері институтын бітірген. 1925
жылдан КСРО Ғылым академиясының
корреспондент-мүшесі, 1929 жылдан
академигі, 1934 жылдан КСРО Ғылым
академиясы жанындағы Шығыстану
институтының директоры. А. Н.
Самойлович Өз дəуірінің талантты, білгір
түркітанушыларының бірі болып
есептеледі. Ол түркі тілдері бойынша 300-
ге жуық ғылыми мақала жазған адам.
Ол түркі тілдерін 6-топқа бөліп
қарастырды.
1.Бұлғар не чуваш тобы
2.Ұйғыр не солтүстік-шығыс тобы
3.Қыпшақ не солтүстік-батыс тобы
4.Шағатай не оңтүстік-шығыс тобы.
5.Қыпшақ-түркімен не орта тобы.
6.Түркімен не оңтүстік-батыс тобы.
А.М.Шербак «сына» ретінде
қолданылатын дауыссыздар деп
мыналарды көрсетеді. р, ш, с, й
не сына дыбыстардың
қолданылуы кӨне түркі
тілдерінде кездеседі. Осы тілде
жіңішке дауыстыдан басталған
сӨздердің құрамында жіңішке
дауыстыдан бұрын й сына
дауыссызы айтылған.
Қазіргі тілдердің ішінде бұл жүйені
одан гӨрі дамытқан тіл – қарашай
тілі. КӨне түркі тілінде й
дыбысының қолданылуын мына
сӨздерден кӨреміз: йумуртқа
(бірсыпыра алтай тілінде умутқа,
умуқта), йыра (қашу, ыра қашу).
қарашай тілінде: йешік (елік), йер
(əр). қарашай тілінде й дыбысының
айтылатын орны тек сӨздің
абсолют басы ғана емес, сӨздің орта
шенінде ерін дауыстылардың
алдында да айтылады:
сйоз; гагауз тілінде : йем (ем, емшек ем), йеy ( еy, еy
алды), қарақалпақ тілінде (қазақ тілінде де) й
дыбысы е, о, Ө дыбысының алдынан естіледі. И
дыбысы басқа түркі тілдерде кездеседі. Бұл
ыңғайда оғыз тіліндегі сӨз ішінде й
дыбысының қолданылуын айту керек. Мысалы:
түркі тілінде йазмайыныз (жазбаңыз) йаз – ма- й-
ының, бабайы ( əкесі –баба-й-ы ) т.б. Бұған қоса,
осы тілдерде осы шақ есімше тұлғасы – йор түрінде
й– мен О айтылатындығын қосу керек. Осындай із
ескі түркі (орта ғасыр) тілінде болған. (сайрайур)
(саиранды) – сайра – й – ур, сӨйлейур (сӨйлейді) –
сӨйлей- үр т.б. р, ш, дыбыстарының сына ретінде
қолданылуы.
КӨбіне топтау сан есімнің құрамында, түбір мен қосымша шегінде екі дауыстының
арасында (дауыстыға аяқталған түбір мен дауыстыдан байланысатын қосымша
арасында) болады: орта түркі тілдерде іккірер (екеуден), алтырар (алтаудан), татар тілінде
– ікішер (екеуден) Ұйғыр тілінде –р дыбысы дауыстыға аяқталған сӨзге тəуелдік жалғау
жағынан айтылады: тихо –р – ум (тауығым), дүниуы (дүниесі). С дыбысының сына ретінде
қолданылуы түбір мен жалғаудың арасы. Бұл кӨбінесе, қазақ тіліндегі сияқты,
тəуелдіктің III жағынан кездеседі.
Қазақ және орыс тілдерін генеалогиялық жақтан алғанда, әр
түрлі тілдік топтарға жатады: қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ
тобына, орыс тілі индоеуропа тілдерінің шығыс славян тобына
жатады. Түркі тілдерінде сөйлейтін халықтар Дунайга дейінгі
Еуразия далаларын, Орталық, Орта Азия, Сібір, Кавказ, Кіші Азия
жерлерін мекен еткен.
Қазақ жəне орыс тілдері, олардың жалпы сипаты,
жеке тілдердің өзіндік ерекшеліктерін жан-жақты,
терең қарастыру. Студенттерге қазақ жəне орыс
тілдерінің салыстырмалы типологиясы
тақырыптары мен мазмұны бойынша ғылыми
негізде, жүйелі білім алуына бағыт беріп, қазақ
жəне орыс тілдерінің ерекшеліктерін кең түрде
мəлімет алуларына жағдай туғызу керек.
Қажетті әдебиеттер:1. Тектіғұл Ж.О. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы.
Алматы. 2012.2. Момынова Б.К.,Саткенова Б. Қазақ тілінің тарихи
морфологиясы. Алматы. 20143. Қ. Жұбанов Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.
А. 20104. Сәрекенова Қ.К Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. Алматы. 20145.
Салқынбай А. Қазақ сөзі: тектілігі мен уәжділігі. Алматы. 2013

Ұқсас жұмыстар

Қазақ және орыс тілдерінің бөлінуі

XIX ғасырдағы салыстырмалы-тарихи тіл біліміне ғалымдардың қосқан үлесі

Орта ғасыр лингвистикасы

Миссионерлік бағыттағы қазақ фонетикасының зерттелуі

Салыстырмалы - тарихи тіл білімі, оның тіл білімін дамытудағы орны

Грек тіл білімі

Фонетика және оның салалары

Орта ғасыр тіл білімі

Сипаттамалы фонетика

Түрік сөздігі

Пәндер