Қазақ және орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы: фонология, морфология және синтаксис

Қазақ және орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы

Қабылдаған: Арынбаева Ділдагүл Орындағандар: Сұлтан Нұрай

Оразымбет Балнұр

Оқу тобы: 1701-59

Қазақ жəне орыс тілдерін салыстыра зерттеу дамыған, жетілген, теориялық негізі қалыптасқан, белгілі бір жүйеге келген ғылым саласы екенін студенттерге түсіндіру. Қазақ жəне орыс тілдерінің негізгі нысаны - қазақ жəне орыс тілдерінің грамматикалық құрылысы.

Қазақ жəне орыс тілдерінің жүйесіне тəн оларды Өз алдына жеке топтастыру ретінде ерекшелейтін белгілер:

1. Фонологиялық ерекшеліктері.

2. Морфологиялық құрылысы.

3. Лексикалық қабаты.

4. Синтаксистік құрылысы.

Қазақ жəне орыс тілдерінің зерттелуі.

Қазақ жəне орыс тілдерінің дамуы мен қалыптасу кезеңдері.

Түркі тілдерінің қалыптасуындағы

а) Алтай дəуірі;

ə) Хун дəуірі;

б) Түркі тілдерінің дамуындағы көне түркі дəуірі (Y-Х ғғ. ) ;

в) Түркі тілдерінің дамуындағы орта ғасыр дəуірі (Х-ХYғғ) :

г) Жаңа дəуір, жеке түркі тілдерінің қалыптасуы (ХY-ХХғғ)

Қазақ жəне орыс тілдері арасындағы байланыс пен ұқсастықтарды анықтау, классификация жасау тек линвгистер үшін ғана емес, сондай - ақ əдебиетшілер, тарихшылар, этногрофтар үшін де өте маңызды мəселе.

Классификация - тілдерді ортақ белгілері бойынша топтастыру.

Тілдерді классификациялау - шешімі қиын, өте күрделі мəселелердің бірі. Әсіресе түркі халықтарының қалыптасу жəне даму тарихы өте күрделі сипатта. Сондықтан да түркі тілдерінің классификациялау осы түркі тілдерінің тарихымен тығыз байланысты.

А. Н. Самойлович - белгілі орыс кеңес түркітанушысы. 1922 жылы Петроградтағы Шығыс тілдері институтын бітірген. 1925 жылдан КСРО Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, 1929 жылдан академигі, 1934 жылдан КСРО Ғылым академиясы жанындағы Шығыстану институтының директоры. А. Н. Самойлович өз дəуірінің талантты, білгір түркітанушыларының бірі болып есептеледі. Ол түркі тілдері бойынша 300-ге жуық ғылыми мақала жазған адам.

Ол түркі тілдерін 6-топқа бөліп қарастырды.

Бұлғар не чуваш тобы

Ұйғыр не солтүстік-шығыс тобы

Қыпшақ не солтүстік-батыс тобы

Шағатай не оңтүстік-шығыс тобы.

Қыпшақ-түркімен не орта тобы.

Түркімен не оңтүстік-батыс тобы.

А. М. Шербак «сына» ретінде қолданылатын дауыссыздар деп мыналарды көрсетеді. р, ш, с, й не сына дыбыстардың қолданылуы көне түркі тілдерінде кездеседі. Осы тілде жіңішке дауыстыдан басталған сөздердің құрамында жіңішке дауыстыдан бұрын й сына дауыссызы айтылған.

Қазіргі тілдердің ішінде бұл жүйені одан гөрі дамытқан тіл - қарашай тілі. Көне түркі тілінде й дыбысының қолданылуын мына сөздерден көреміз: йумуртқа (бірсыпыра алтай тілінде умутқа, умуқта), йыра (қашу, ыра қашу) . қарашай тілінде: йешік (елік), йер (əр) . қарашай тілінде й дыбысының айтылатын орны тек сөздің абсолют басы ғана емес, сөздің орта шенінде ерін дауыстылардың алдында да айтылады:

сйоз; гагауз тілінде : йем (ем, емшек ем), йеy ( еy, еy алды), қарақалпақ тілінде (қазақ тілінде де) й дыбысы е, о, ө дыбысының алдынан естіледі. И дыбысы басқа түркі тілдерде кездеседі. Бұл ыңғайда оғыз тіліндегі сөз ішінде й дыбысының қолданылуын айту керек. Мысалы: түркі тілінде йазмайыныз (жазбаңыз) йаз - ма- й- ының, бабайы ( əкесі -баба-й-ы ) т. б. Бұған қоса, осы тілдерде осы шақ есімше тұлғасы - йор түрінде й- мен О айтылатындығын қосу керек. Осындай із ескі түркі (орта ғасыр) тілінде болған. (сайрайур)

(саиранды) - сайра - й - ур, сөйлейур (сөйлейді) - сөйлей- үр т. б. р, ш, дыбыстарының сына ретінде қолданылуы.

Көбіне топтау сан есімнің құрамында, түбір мен қосымша шегінде екі дауыстының арасында (дауыстыға аяқталған түбір мен дауыстыдан байланысатын қосымша арасында) болады: орта түркі тілдерде іккірер (екеуден), алтырар (алтаудан), татар тілінде - ікішер (екеуден) Ұйғыр тілінде -р дыбысы дауыстыға аяқталған сөзге тəуелдік жалғау жағынан айтылады: тихо -р - ум (тауығым), дүниуы (дүниесі) . С дыбысының сына ретінде қолданылуы түбір мен жалғаудың арасы. Бұл көбінесе, қазақ тіліндегі сияқты, тəуелдіктің III жағынан кездеседі.