Көтерілістің себептері

Презентация қосу

Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық
көтеріліс
Көтерілістің себептері, мақсаты және қозғаушы күштері
XIX ғасырдың 20 — 30-жылдарында отаршыл өкімет билігі мен қазақ халқының арасындағы
қарым-қатынас елеулі түрде шиеленісе түсті. Біріншіден, Кіші жүз бен Орта жүздегі хан
билігінің жойылуы сұлтандардың, билердің және батырлардың едәуір бөлігінің наразылығын
туғызды. Екіншіден, патша үкіметі қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі жерлерін
әскери бекіністер салу үшін жаппай тартып ала бастады. Үшіншіден, бұрын Ресейге ешқандай
алым-салық төлеп көрмеген қазақтарға ендігі жерде жасақ, түтін салығы, жол салығы сияқты
алым-салық түрлері көбейе түсті, қазақ өз жерін өзі жалға алып, пайдаланатын күй кеше
бастады. Төртіншіден, патша үкіметінің әскери отрядтары қазақ ауылдарына шабуыл жасап,
күн көрсетпеді. Осының бәрі байырғы жергілікті халықты қатты күйзеліске ұшыратты,
олардың күн көрісін қиындатып жіберді.
Көтерілістің басты мақсаты қазақтардың патша үкіметі тартып алған ежелгі жерлерін өздеріне

қайтарып алу, округтерді тарату, отаршылар енгізген алым-салықтарды жою еді.
Көтерілістің қозғаушы күші қатардағы қарапайым көшпелілер, сондай-ақ старшындар мен би,

батырлар, тіпті сұлтандар да болды. Көтерісшілердің қалың қолына үш жүздің атақты
батырлары жетекшілік етті.
Көтеріліске қатысушылар негізінен қазақ халқы еді. Бірақ олардың арасында орыстар мен

башқұрт, өзбек, қарақалпақ, түрікмен, тіпті поляктар және басқа халық өкілдері де болды.
Олардың кейбіреулері ханның ерекше сенімі мен құрметіне ие болып, жоғары лауазымды
қызметтер атқарды. Мәселен, Кенесарының өзінің хатшысы бұрынғы орыс солдаты болды.
Наурызбай сұлтанның атқосшысы да Николай Губин есімді орыс еді. Татар Әлім Ягудин Әскери
кеңестің мүшесі болатын. Дипломатиялық қызметке ханның атынан өзбеқ Сейдаққожа Оспанов
басшылық етті". Бұлардың бәрі де Кенесарыға жақсы ұйымдастырылған тәртіпті әскер
құруына көмектесті және көтерілісшілерге өздерінің жеке тәжірибелерін үйретті.
Кенесары Қасымұлы – аса көрнекті мемлекет
қайраткері.
1837 жылы кенесары қасымұлы бастаған көтеріліс
басталды. Ол қазақстандағы ірі көтерілістердің бірі
еді. Оған үш жүздің қазақтары түгел қатысты.
Кенесары тарих сахнасына өзінің ұлы бабасы абылай
ханның ісін жалғастырып, алға алып барушы ретінде
шықты.
Сұлтан кенесары 1802 жылы дүниеге келген. Ол
қасым сұлтанның бел баласы, абылай ханның туған
немересі еді. Көтерілістің болашақ басшысы кенесары
бала кезінен-ақ ат құлағында ойнады, құралайды
көзге атқан мерген болды. Қанжығасы қанды
ғажайып аңшылығымен, қара қылды қақ жарған
әділдігімен, ерік-жігері, қажымас қайратымен және
жүрек жұтқан батылдығымен, қайтпас қайсар
қаһармандығымен тaнылды. Оның бойында
ұйымдастырушылық және әскери қолбасшылық
таланты мол болатын. XIX ғасырдың орта кезіндегі
орыс зерттеушілерінің бірі Л. Майер «кенесарыға
Кенесары Қасымұлы көзсіз ерлік тән еді» деп жазды.
( 1802-1847 ж.ж) Замандастарының сипаттауына қарағанда, ол ашық
жүзді, орта бойлы және жауырыны қақпақтай төртпақ
тұлғалы болған. Аз сөйлеп, көп тыңдайтын, өзін-өзі аса
байсалды ұстай білетін. Әңгімелескен адамының
пікіріне әрқашан мұқият назар аударатын. Қонақжай
қасиеті ерекше күшті еді. Әкесімен және ағаларымен
бірге жүрген кездерінде олардан қолбасылық
тәжірибесін едәуір үйреніп алған болатын.
Ұйымдастыруш Мемлекет
Хан
ы қайраткері

Кенесары Қасымұлы

Көсем Батыр Қолбасшы
Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілістің мақсаты

Отаршылдық
Қазақ жеріндегі
күшпен басып алған
патша бекіністерін
жерді қазақтарға
жермен жексен ету
қайтару

Қоқандықтар Көтерілістің Алым-салық
тепкісіндегі мақсаты
жинауды тоқтату
қазақтарды азат ету

Қазақ
ауылдарындағы
Бейберекет тонауды
жазалаушы
тоқтату
отрядтардың
бассыздығын тыю
Көтерілістің
себептері
1.Патша
2.Хан
үкіметі
билігінің
жерлерді
жойылуы
жаппай
наразылық
тартып ала
туғызды
бастады

4.Патша
үкіметінің
3.Алым-
әскери
салық
отрядтары
түрлері
шабуыл
көбейе түсті
жасап күн
көрсетпеді
1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған
көтеріліс

1838 жылы Ақмола
Көтерілістің басталу себептері
бекінісін өртеп жіберді

Отаршылдық езгіге қарсы
Көтерілістің мақсаты
бағытталған

Көтерілістің басты қозғаушы Шаруалар,старшындар,бил
күші ер

Көтеріліс қамтылған аймақ Бүкіл Қазақстан

Көтерілістің тарихи маңызы Ұлт - азаттық
Көтерілістің басталуы
Ол отрядтың құрамында 6 урядник және 48 сібір қазағы болатын. Олар Петропавлдан Ташкентке бара
жатқан сауда керуенін күзетіп бара жатқан еді.
Кенесары 1838 жылы өзінің адамдарын Батыс Сібір генерал-губернаторына жіберіп, оған арнайы хат жолдады.

Хатында Ақтау бекінісі мен Ақмола приказын жоюды, Омбыда тұтқында отырған өз адамдарын түгел босатуды
талап етті. ГенераКөтеріліс Кенесарының патша үкіметінің саясатын жарамсақтана қолдаған жексұрын
сұлтандар мен билердің ауылдарын шауып алудан басталды. Ол шекара шебіндегі бекіністерге де, патша
үкіметінің әскери жасақтарына да жиі-жиі шабуыл жасап тұрды. Мәселен, 1837 жылдың аяқ кезінде Кенесары
хорунжий Рытовтың отрядын тас-талқан етіп жеңіп шықтыл-губернатор Кенесарының адамдарының барлығын
да саптағы мың солдаттың арасынан өткізіп, дүре соқтырды. Олардың әскерге жарайтындары тұрақты армия
қатарына алынып, қалғандары Шығыс Сібірге жер аударылды. Генерал-губернатордың бұл қылығы Кенесары
сұлтанның ашу-ызасын келтіріп, көтерілісті бастап жіберуін тездетті. Ол старшина Симоновтың әскери
жасақтарына өлтіре соққы беріп, көптеген қару-жарағы мен оқ-дәрісін тартып алды. 1838 жылы Кенесарының
сарбаздары Қоңырқұлжа Құдаймендіұлының ауылдарына шабуыл жасады, оның 12 мыңға жуық жылқысын
айдап әкетті. Ақмола төңірегіндегі бекіністер тұрғындарының 2,5 мың малы қоса кетті. Сұлтан Кенесарының
туған қарындасы Бопай бастаған сарбаздар Көкшетау округының ауылдарына шабуыл жасады.
Кенесары жасақтарының белсенді әскери іс-қимылы 1838 жылдың тамыз айында басталды. Ол Ақмола

бекінісіне таяу ірі елді мекенді алты күн бойы қоршауда ұстап, өртеп жіберді. Ақмола бекінісі мықты
қорғалатын. Бекіністің төңірегіне терең ор қазылып, оған жете беріс жерлерге күшті кедергі-тосқауылдар
қойылған болатын. Ақмола бекінісін аға сұлтан Қ. Құдаймендіұлы мен әскери старшина Карбышев бастаған
отряд қорғады. Кенесары шабуылды 1838 жылдың 7 тамызында таң саз бере бастады. Оның сарбаздары
бекіністі өрт шығаратын жебелермен атқылады. Бекініс өртке оралды. Кенесарының даңқты батырларының
бірі Басықара бекіністің ішкі жағасынa баса-көктеп кіріп барып, сұрапыл ұрыс салды. Ол осы шайқаста
ерлікпен қаза тапты. Бекініске Ағыбай, Иман, Бұқарбай батырлардың сарбаздары басып кірді.
Орынбор губернаторы В. Перовский мен Батыс Сібір губернаторы П. Горчаковтың арасында Кенесарыға қарсы

қалай күрес жүргізу жөнінде өзара келіспеушілік пайда болды. В. Перовский Кенесарыға қарсы күресті бейбіт
келіссөздер арқылы да жүргізу керек десе, П. Горчаков әскери күш қолданып, көтерілісшілерді аяусыз қырып-
жою жоспарынан танбады. Орынбор губернаторы 1840 жылы патша үкіметінің Кенесарыға кешірім жасауына
қол жеткізді. Кенесарының тұтқынға алынған туған-туыстарының барлығы да түрмеден босатылды. Арада
уақытша бейбіт келісім кезеңі басталды
Қазақ хандығының қалпына
келтірілуі
1841 жылдың қыркүйек айында үш жүздің өкілдері бас қосқан жиында
Кенесары Қасымұлы хан сайланды. Сөйтіп Қазақ хандығы қалпына
келтірілді. Патша үкіметі бұл жайсыз хабарды өте өкініш сезімімен естіп-
білді. Ендігі жерде Кенесары бастаған көтеріліс ұйымдасқан сипат ала
бастады. Ұлт-азаттық күресті табысты жүргізу үшін Кенесары хан бір
орталықтан басқарылатын мемлекет құрды. Оны ханның өзі басқарды.
Ханның жанынан жоғарғы кеңесші орган - өзіне барынша адал берілген
батырлардан, билерден, сұлтандар мен жақын туыстарынан тұратын
арнайы Кеңес құрылды. Кенесары хандықты өзінің сенімді адамдары -
жасауылдар арқылы басқарды. Жасауылдар сот ісімен, шаруашылық
мәселелерімен, дипломатиялық жұмыстармен, алым-салық жинаумен
және әскери істермен айналысты. Жасауылдар сонымен қатар орталық
өкімет билігі берген нұсқаулардың мұқият орындалуын, мал
жайылымдарының дұрыс бөлініп, тиімді пайдаланылуын бақылады,
халықтың көңіл күйін де қадағалады. Хан билігі қызметінің оңды
нәтижелері ретінде оның қол астындағы халық арасында алауыздық пен
барымта алу жойылды.
Патша үкіметінің жазалау әрекеттері
Отаршылдыққа қарсы күреске қазақтардың үш жүзінің бәрі бірдей белсене қатысуы патша үкіметінің зәресін
үшырды. Сондықтан да ол көтерілісшілерге қарсы неғұрлым белсенді әрекеттер ұйымдастыруға көшті. 1842 жылы
Орынбор губернаторы Перовскийді Обручев алмастырды. Мұның өзі Кенесарының ендігі жерде Орынбор генерал-
губернаторымен қарым-қатынасының нашарлауына алып барып соқтырды. Екі арадағы бейбіт келісім бұзылды.
1842 жылы Сотниковтың отряды Кенесарының ауылына қарақшылық шабуыл жасады. Жазалаушы отряд қыруар
көп малды айдап әкетті, он адамды тұтқынға алды. Тұтқынға алынғандардың қатарында Кенесарының әйелі
Күнімжан да болды. Кейінірек қазақтар ханның басқа ауылдарына да шабуыл жасай бастады.
Ресей императоры Кенесары бастаған көтерілісті басу мәселесін ұдайы ерекше бақылауда ұстады. 1843 жылы ол
қазақ ханына қарсы жорық ұйымдастыру жөнінде жарлық шығарды. Ханның басына 3 мың сом мөлшерінде
сыйлық жарияланды. Көтерілісшілерге қарсы старшина Лебедев басқарған 300 солдаттан тұратын жазалаушы
отряд жіберілді. 1843 жылдың тамыз айында сұлтандар А. Жантөреұлы мен Б. Айшуақұлы бастаған екінші әскер
жабдықталды. Онымен бір мезгілде Омбыдан, Петропавлдан, Қарқаралыдан да әскерлер шықты. Патша үкіметінің
әскерлері жергілікті жер жағдайын нашар білді. Оның үстіне, дала сарбаздарына қарсы ұрыс жүргізудің ерекше
әдісі қажет еді. Мүның бәрі де патша үкіметі жазалаушы әскерінің сілесін қатырды.
Туған өлкенің жер жағдайын жақсы білетін Кенесары жауға қарсы шабуылды одан әрі үдетті. 1844 жылы шілденің
20-сынан 21-іне караған түні Кенесары хан Тобыл өзенінің жоғарғы ағысында Жантөре сұлтанның әскеріне күйрете
соққы берді. Кескілескен шайқаста сұлтанның 44 адамы қаза тапты. Бұл кезде Дуниковскийдің әскери тобы таяу
манда болған еді. Бірақ оның ұрысқа араласып, А. Жантөре сұлтанды құтқарып қалуға батылы жетпеді.
Кенесарының жеңіс жігерлендірген негізгі күштері 1844 жылғы тамызда Екатерина станицасына шабуыл жасады.
Бекіністің маңындағы елді мекенді өртеп жіберді, 40 адамды тұтқынға алды, қыруар малды айдап әкетті. Сонымен
қатар мылтық, тапанша, қылыш, найза сияқты көптеген қару-жарақ түрлерін олжалады. Арнайы жіберілген
жазалаушы отряд Кенесарының ауылына жете алған жоқ. Үкімет басындағыларды абыржушылық пен үрей биледі.
Азаттық жолындағы қозғалыстың жеңілу себептері мен
тарихи маңызы

Сол тарихи кезеңде Қазақстанда қалыптасқан қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономиқалық
жағдайда бұл ұлт-азаттық қозғалыстың да түпкілікті жеңіске жетуі мүмкін емес еді. Ресей
империясының қуатты, тұрақты әскери күші бар екенін былай қойғанда, жеңілудің басқа да
себептері болды. Көтеріліске қатысқан үстем тап өкілдері арасында ауызбіршілік болмады.
Өзін қолдамаған туыстарымен, қазақтың ауқатты топтарымен, Қоқан хандығымен,
ақырында қырғыз ағайындармен күресіп, Кенесары өз күшін әлсіретті. Жікке бөлінген
қазақ рулары көтерілісті көбіне өз аймақтарында қолдап, басқа аймақтарға ауысқанда,
әсіресе Қоқан және Қырғыз жеріне басып кіргенде, оған қосылмады. Өзін қолдамаған
ауылдарды қатаң жазалауы да көтерілісті әлсіретті.
Бұл ұлт-азаттық қозғалыстың маңызы зор, ол Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының

тарихында өшпес із қалдырды, кейінгілердің азаттық, тәуелсіздік жолындағы күресіне үлгі-
өнеге әрі тарихи сабақ болды. Кенесарының күресі, оның өзінің халықтың мақсат-мүддесіне
шын берілгендігі, қолбасшылық өнері, ақылды саясаткер ретіндегі сирек кездесетін қасиеті
XIX ғасырдың өзінде-ақ халық тарапынан қадірлеушілік туғызды. Патша өкіметі тұсында
бұл қозғалыстың мүлде сөз болмауы, ал бола қойса, оны бұрмалап теріс түсіндіру себептері
белгілі. Кеңес өкіметі түсында да бұл қозғалыс кертартпа, хандық-феодалдық мемлекетті
көксеушілік деп теріс түсіндірілді. Оны тарихи шындық тұрғысынан дұрыс бағалаған
ғалымдар қуғын-сүргінге ұшырады. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана Кенесары
бастаған ұлт-азаттық қозғалыс өзінің шын бағасына ие болды. Осы қозғалыстың басы-
қасында болған Кенесары хан мен оның басқа да қаруластарының есімдері тарихтан
лайықты орнын алуда

Ұқсас жұмыстар

1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс

Сырым Датұлы бастаған көтерілістің себептері

Жетісудағы көтеріліс

Кіші жүздегі көтерілістің басталу себептері және оның барысы

И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған көтеріліс

1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс туралы

Датұлы бастаған көтеріліс

Орта Азия хандықтары оңтүстік

1916 ЖЫЛҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТ - АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІС

Батырдың қысқаша өмірбаяны

Пәндер