Жасыл өсімдіктер

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігі
«С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» КеАҚ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық,
экологиялық және ресурстық сипаттамасы.

Орындаған: Надырбеков С.Е.

Ғылыми жетекші Аралбай Н.Қ.
Тақырыптың өзектілігі. Мал азығының қоректілігі оның организм тіршілігінің қажетін өтеу дәрежесімен
өлшенеді. Мал азықтандыруды ғылыми жолмен ұйымдастырып, аз жемшөп шығындап, көп өнім алу үшін
азықтың қоректілігін дұрыс бағалай білу керек. Мал азығының қоректілігін дұрыс бағалаған жағдайда
олардың күнделікті берілуін мөлшерлеп, мал организмінің қажетінде дәлдеп, аз беріп ашықтырмай, көп
беріп ысырап етпей, үнемді де тиімді де пайдалануға болады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық,
экологиялық және ресурстық сипаттамасын зерттеу.

Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.

1. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық сипаттамасын анықтау.
2. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) экологиялық сипаттамасын анықтау.
3. Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) ресурстық сипаттамасын анықтау.
Зерттеу нысаны: Малазықтық Мортықтар(Eremopyrum L.)
Ғылыми жаңалығы: Жүргізілген зерттеулер табиғи өсімдік
ресурстарын ұтымды пайдалану әдістерін әзірлеуге,
экономикалық құнды өсімдіктердің ұзақ мерзімді өнімділігін
сақтауға және қолдауға, сондай-ақ сирек кездесетін және
жойылып бара жатқан өсімдік түрлерін сақтау үшін
практикалық ұсыныстар жасауға биологиялық негіз болып
табылады.
Малазықтық Мортықтар (Eremopyrum L.)
Дүниесі: Эукариоттар
Патшалық: Өсімдіктер
Кіші патшалық: Жасыл өсімдіктер
Бөлім: Гүл
Класс: Біржарнақтылар[1]
Қатар: Дәнді дақылдар
Тұқымдас: Жарма
Туыс: Көк шөп
Шығу тегі: Бидай
Түр асты: Hordeinae
Түрі: Мортук (Мортық)
Халықаралық ғылыми атауы
Eremopyrum (Ledeb.) Jaub. & Spach (1851)
Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық сипаттамасы

Малазықтық мортық - биіктігі 3-30 см болатын
біржылдық өсімдік.
Сабағы тегіс және түксіз, тек өзегінің жапырақ жарған
масақ астында ғана аздап түкті болып келеді;
Жапырағының үстіңгі қабаты ортасына таман дөңесті,
үрмелі әрі жалаңаш, тегіс болса, ал астыңғы жағы қысқа
түкті;
Жапырғының тілшігінің ұзындығы 1 мм-ге дейін
болады; жапырақтары жалпақ, ені 1-5 мм, асты кедір-
бұдыр, үсті жағы тегіс, түксіз немесе сирек түкті болады;
Масағы сопақ немесе жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 1-2
см., ені 6-15 мм., Масақ осі тегіс және түксіз.
Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) биологиялық сипаттамасы

Масақшаларының ұзындығы көбінесе 6-10 мм.
аралығында, түсі жасыл, гүлінің саны 2-ден бастап 6-ға
дейін болуы мүмкін;
Масақша қабыршақтары ланцетті, ұзындығы 4-6 мм,
тік бұрыш тәрізді, түбі біріккен, жиектері жалаңаш, тегіс,
қабықшалы;
Төменгі гүлі жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 5-6 мм, 5
анық емес тамыры бар, түксіз, тегіс, батапқы үрмелі дөңес
формасы ұшына таман 1-1,5 мм-ге дейін сүйірлене түседі.
Сәуір-мамыр айларында гүлдейді.
Қиыршық тасты, құмды және сілтілі топырақтарда
дала мен шөлдерде өседі.
Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.)
экологиялық сипаттамасы

Галофиттік қауымдастықтардың фитоценотикалық
әртүрлілігіне әсер ететін негізгі экологиялық фактор-бұл
топырақтағы тұздардың жалпы мөлшері, атап айтқанда
тамыр қабатындағы Cl -, SO42 -, Na+ иондарының
концентрациясы.
Галофитті өсімдіктер аймақтардың ерекшеліктерімен
сипатталады. Дала мен шөлді аймақтағы галофиттік
формациялар қауымдастықтары түрлер құрамы мен таралу
аймағында ерекшеленеді.
Су режимі-негізінен атмосфералық жауын-шашын, өзеннің
ылғалданудағы рөлі шамалы. Топырақ сазды, бұл төмен
ұңғыманың арқасында булану нәтижесінде ылғалдың
жоғалуын азайтады. Торф нашар дамыған. Бұл өсімдіктер
қауымдастығындағы проективті жабын 70% құрады.
Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) Қазақстанда кездесуі

Қазақстанда таралуы. Қазақстанның Алтайдан басқа
барлық аймақтарында, жазық жерлерде кездеседі.
Жалпы таралу аймағы. Оңтүстік Батыс Еуропа,
бұрынғы КСРО-ның оңтүстік еуропалық бөлігінде, Кавказ,
Батыс Сібір және Орта Азия елдерінде кездеседі.
Біржылдық өсімдіктер – сабақтары иінді,
жапырақтары жалпақ болып келетін эфемерлер.
Гүлшоғыры - қысқа тығыз масақ. Жемісі – тұқым.
Масақшалары 3-6-гүлді. Жусанды және шөлді далаларда,
құмдарда, құрғақ беткейлерде өседі. Мортықтардың барлық
түрлері малдың құнарлы азығы болып табылады.
Қазақстанда 4 түрі барлық жерде кездеседі.
Қазақстанда кездесуі: Қоңырбасты өсімдіктер - бұл
адамдар үшін тағамдық құндылық және жануарлар үшін
жоғары жемдік құндылық ретінде өте жоғары
маңыздылыққа негізделген өте зерттелген тұқымдасы. Біз
Қазақстанда құнды мортықтың екі түрін (Eremopyrum)
және эгилопстың (Aegilops) зерделенуін анықтауды жөн
көрдік.
Қазақстанда (Eremopyrum) мортығы 4 түрде
ұсынылады [1, 2]: Eremopyrum triticeum (Gaertn) Nevski. –
Бидай мортығы - Бидай мортық; E. buonapartis (Spreng.)
Nevski. - Бонапарт мортығы - Раң мортығы; E. hirsutum
(Bertol.) Nevski. – Жүндес мортық - Түкті мортық; E.
orientale (L.) Jaub. Et Spach. - Шығыс мортығы.
Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) ресурстық сипаттамасы

Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.)
малазықтары жануарлардың негізгі тамағы болып
табылады.
Жануарлар үшін минералдар жаңа тіндердің пайда
болуына арналған материал болып табылады, бұл өсіп келе
жатқан жас ағза үшін маңызды, жануарлар денесінің
тіндеріндегі осмотикалық қысымды сақтауға көмектеседі.
Құрғақ заттың органикалық бөлігі екі топқа бөлінеді:
құрамында шикі ақуыз бар және құрамында азот жоқ
заттар.
Малазықтық Мортықтардың (Eremopyrum L.) түрлері

Eremopyrum orientale (L.) Jaub. Et Spach.
- Шығыс мортығы, шығыс бидайығы,
Түкті мортық ( Eremopyrum hirsutum)
арпахон. Poaceae тұқымдасы – Дәнді
өсімдіктер.
Бидай мортығы (Eremopyrum triticeum)

Өндірістік мортық (Eremopyrum
distans)
Малазықтық мортықтардың химиялық құрамы

Мүлдем құрғақ жемнің құрамында 100 кг мүлдем, құрғақ
% көлемінде бар азықтың құрамында, кг

сіңірілетін ақуыз

азықтық бірлік
Жыл
Өсімдіктер түрі
мерзімі

майлылық

дәрумен
ақуыз

көмір
БЭВ
Раң жаз 6,89 1,62 34,38 48,32 8,79 4,59 68,9
мортық күз 5,20 1,15 38,43 47,81 7,41 2,39 48,1
Шығыс көктем 12,24 2,41 27,65 49,12 8,58 10,28 92,3
мортық
жаз 8,30 2,14 31,54 49,50 8,52 5,80 58,2
Бидай көктем 16,73 2,46 25,45 47,53 7,83 11,50 81,8
мортық
жаз 8,97 1,58 31,52 51,24 6,69 5,07 58,8
18%
16.73%
16%

14%
12.24%
12%

10% 8.97%
8.30%
8%
6.89%

6% 0.05

4%

2%

0%
Раң мортық Шығыс мортық Бидай мортық

Мезгілдер бөлінісіндегі мүлдем құрғақ жемнің
құрамындағы ақуыздың үлесі

Көктем, жаз, күз мезгілдеріндегі мүлдем құрғақ жемнің құрамындағы ақуыздың үлесін келесі 1
диаграммадан көре аламыз. Ол бойынша раң мортық құрамындағы ақуыз үлесі жазда 6,89 %-ға тең
болса, күзде 5,2 %-ға түседі. Ал шығыс мортық құрамында көктем мезгілінде 12,24 % ақуыз болса,
ол жаз мезгілінде 8,3 %-ға дейін айтарлықтай азаяды. Бидай мортыққа келетін болсақ, оның
құрамында көктемде 16,73 %, ал жазда 8,97 % ақуыз болады.
45%

40% 0.38
34.38%
35%
31.54% 31.52%
30% 27.65%
25.45%
25%

20%

15%

10%

5%

0%
Раң мортық Шығыс мортық Бидай мортық

Мезгілдер бөлінісіндегі мүлдем құрғақ жемнің құрамындағы дәрумен үлесі

Көктем, жаз, күз мезгілдеріндегі мүлдем құрғақ жемнің құрамындағы дәруменнің үлесін
келесі 2 диаграммадан көре аламыз. Ол бойынша раң мортық құрамындағы дәрумен үлесі
жазда 34,38 %-ға тең болса, күзде 38,43 %-ға көтеріледі. Ал шығыс мортық құрамында көктем
мезгілінде 27,65 % ақуыз болса, ол жаз мезгілінде 31,54 %-ға дейін айтарлықтай өседі. Бидай
мортыққа келетін болсақ, оның құрамында көктемде 25,45 %, ал жазда 31,52 % ақуыз болады.
Қорытынды

Қазіргі уақытта бір жылдық өсімдіктер ауылшаруашылық өндірісінде жеткілікті түрде
пайдаланылмайды. Егістік алқаптары мен мал азықтық дақылдардың өнімділігінің төмендеуінің
негізгі себептерінің бірі мал шаруашылығы өнімдерінің айтарлықтай төмендеуімен байланысты,
яғни мал азығын дайындауды материалдық-техникалық қамтамасыз ету деңгейінің төмендеуі және
жем-шөпке сұраныстың төмендеуі болды.
Осындай біржылдық эфемерлік малазықтық өсімдіктерге жататын Мортық туысының
(Eremopyrum L.) түрлеріне көңіл көп бөліне бермейді. Сондықтан дипломдық жұмыстың тақырыбы
маңызды, өзекті деп санауымыз керек.
Қазақстанда кездесетін Мортық (Eremopyrum L.) туысы – 5 түрінің биологиялық, экологиялық
және ресурстық сипаттамалары көрсеткендей, бұл түрлердің эфемерлік жайылымдарда атқаратын
орны айтарлықтай ауқымды, мал азықтандыруда маңызы үлкен. Басым бөлігі құрғақ далалық және
шөл аймақтарында өсетіндіктен, экожүйелерді тұрақты қалпына сақтаудағы рөлі де елеулі.
Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Невский С. А. Род 198. Мортук — Eremopyrum Jaub. et Spach. // Флора СССР : в 30 т. / гл. ред.
2. В. Л. Комаров. — Л. : Изд-во АН СССР, 1934. — Т. 2 / ред. тома Р. Ю. Рожевиц, Б. К.
Шишкин. — С. 661—665. — 778, XXXIII с. — 5175 экз.
3. Цвелёв Н. Н. Род 18. Мортук — Eremopyrum (Ledeb.) Jaub. et Spach // Злаки СССР / отв. ред. Ан.
А.
4. Фёдоров. — Л.: Наука, 1976. — С. 150—153. — 788 с. — 2900 экз.
5. Андреев И.Г. Естественные кормовые ресурсы Западного Казахстана.- Тр./ Казах.фил. с-х АН
им. В.И. Ленина, 1934.
6. Андреев И.Г., Салюков П.А.. Динамика запаса органической массы и ее химизм на полынно-
эфемеровой пустынной степи. - Сов. ботаника, 1933, №6.
7. Андреев И.Г. Изучение естественных кормов пустынь Казахстана. Сб.: Освоение пустынь ,
полупустынь и высокогорий./ ВАСХНИЛ, 1939.
8. Андрейчук Н.В., Слутовская А.В. Химический состав кормовых растений Казахстана: Бюлл.
Казах. Фил. АН СССР, 1934, №1.
9. Аникин Ю.А. Волоснец ситниковый-ценная пастбищная культура.-Волгоград, Нижне-Волжское
кн. Изд-во, 1977.
10. Арыстангалиев С.А., Рамазанов Е.Р. Растения Казахстана.- Алма-Ата, Наука, 1977.

Ұқсас жұмыстар

Өсімдіктер дүниесі

Автотрофты және гетеротрофты ағзалар

Азот тыңайтқыштары

Продуценттер - күн энергиясын пайдаланатын жасыл өсімдіктер немесе органикалық заттарды биогенді элементтерден құрайтын жасыл өсімдіктер

Өсімдіктің фотосинтездік аппараты

ЖАСЫЛ БАЛДЫРЛАР

ӨСІМДІКТЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ

Протерозой - ерте өмір дәуірі

ОРМАН ЖӘНЕ ӨСІМДІК РЕСУРСТАРЫ

Петуния ( шырайгүл)

Пәндер