Қысқа төзімді өсімдік

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) биоэкологиялық және ресурстық сипаттамасы

Орындаған: Тлеуқұлов М. М.

Ғылыми жетекші: Аралбай Н. Қ.

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігі

«С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» КеАҚ

Тақырыптың өзектілігі:

Бетеге-малазықтық астық шөптерінің бірі. Бірқалыпты ылғалдылықты аймақтарда оны танаптық ауыспалы егістерде таза күйінде және жоңышқа, беде, эспарцеттермен қоспа түрінде де егеді. Гүлдер алдында дайындалатын пішенінде 11% протеин, 44-АЭЗ мен 31% жасунық және оның 100 кг-да 45 малазық өлщемі бар. Жақсы агротехникада пішен өнімі гектарына 40-50 ц, тұқым -2-5 ц.

Бетеге өсіп жетілу сипаты бойынша күздік типтегі өсімдікке жатады. Шалғындық бетеге атқонаққа қарағанда ылғалды көп қажет етпейді, бірақ құрғақшылықты да көтере алмайды. Аязға төзімді және ұзақ өмір сүреді (8-10 жыл) .

Елімізде су бетегенің Каргалинская және Пензенская 1 сорттарын Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында өсіреді.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) биологиялық, экологиялық және ресурстық сипаттамасын зерттеу.

Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды.

1. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) биологиялық сипаттамасын анықтау.

2. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) экологиялық сипаттамасын анықтау.

3. Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) ресурстық сипаттамасын анықтау.

Малазықтық бетеге-(Festuca L. ) .

Түрі: Лифалла.

Өтінім беруші: Euro Grass Breeding GmbH & Co. KG селекциялық-тұқымдық компаниясы (Германия.

Түрдің мемлекеттік тізілімге енгізілген жылы: 1999 ж.

Морфологиялық белгілері: гексаплоидты, тамырсыз шөп. Бұта аралықтан топыраққа дейін өседі. Сабағының ұзындығы орташа. Жапырағының түсі жасылдан қою жасылға дейін. Жапырақ қабығының антоцианинді түсі білінбейді. Жабын жапырағы қысқа, жіңішке және орташа көлемде болады.

Гүлшоғыры - қысыңқы не жайма шашақ. Масағы ұсақ, гүл қабыршағы қысқа, қылтанақты келеді.

Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) биологиялық сипаттамасы

Ең үлкен астық тұқымдасының бірі мал азықтық бетеге (Festuca) . Көпжылдық, сирек тамырсабақты шөптер. Сабақтары тік, биік 5-10-нан 150 (180) см-ге дейін, жапырақтары жіңішке, жіпше тәрізді.

Гүлшоғыры - қысыңқы не жайма шашақ. Масағы ұсақ, гүл қабыршағы қысқа, қылтанақты келеді.

Ұзындығы 4-20 мм масақшалары 2-9 (15) қос жынысты, сирек жағдайда біржынысты гүлдері бар, өсі жеміс беру кезінде бөліктерге бөлінеді. Масақ гүлі үш немесе көп гүлді болады. Барлық экстратропикалық аймақтарда таралған 500-ден астам түрі бар. Көптеген елдерде және тропиктік тауларда кездеседі. Ресейде, шамамен 100 түрі кездеседі.

Қысқа төзімді өсімдік. Ол топырақ таңдамайды. Жеңіл саздақтарда, қалыпты ылғалдылығы бар құмды саздақтарда, сондай-ақ құрғатылған шымтезек-батпақты топырақтарда тіршілік етуі мүмкін. Азот тыңайтқыштарды қолдану жерді өңдеуге ықпал етеді. Нашар, ылғалды және қышқыл топырақтарда көгалдарды өсіру қолайлы.

Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) экологиялық сипаттамасы

Бетеге топырақ құнарлылығын талап етеді. Ең жақсы топырақтар - қарашірікке бай және сазды топырақтар. Ол жер асты сулары аз батпақты немесе құрғақ топырақта нашар өседі (Баранова, Мурашко, 1970; Мацюк, 1970; Андреев, Тюлдюков, 1974; Дмитриева, Игловиков, Конюшков, Раменская, 1974; Евсеев, 1977; Андреева, Паркиилна; Савкиил, 1982; Кадзиулис, 1972) .

Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) экологиялық сипаттамасы

Бетеге топырақ ерітіндісінің реакциясына бейімделмеген, әкті және қышқыл топыраққа төзімді. Шалғынды бетегенің ылғал сүйгіштігі еріген сумен көктемгі су тасқынына шыдамдылығы, бірақ ұзаққа созылған су тасқынына (20 күннен астам) төтеп бере алмайды (Лаврухин, Соломина, 1972; Иванов, 1975) . Мал азықтық бетеге жылуды қажет етпейді. Оның тұқымдары + 2-3°C температурада өніп шығады. Ылғалды топырақта көктемгі егіс кезінде көшеттер 12-14 күнде пайда болады. Ол жақсы бұталы және қалың өнім бергенімен, өмірінің бірінші жылының күзіне қарай генеративті сабақтарды қалыптастырмайды.

Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) экологиялық сипаттамасы

Жоғарыда айтылғандай, мал азықтық бетегенің қысқа төзімділігі жақсы. Қысқа төзімділігі жағынан бөртпесіз бромнан жоғары, бірақ шалғындық тимотий шөбінен төмен (Шаин, 1959; Куперман, Ржанова, 1963; Андреев, 1981; Клечковская, Ливер, 1982) . Ол тек жер үсті сулары мен мұз қыртысының ұзаққа созылған су басуынан ғана бұзылады (Toomre, 1966) . Көктемде ерте өседі, бірақ кейін баяу дамиды.

Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) экологиялық сипаттамасы

Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) түрлері

Шалғынды бетеге (лат. Festuca pratensis) - дәнді дақылдар тұқымдасының бетеге (Festuca) тұқымдасына жататын шөптесін өсімдіктердің бір түрі.

Өсімдік Еуропа мен Кіші Азия аумағын қамтиды. Мәдени өсімдік ретінде ХХ ғасырдың басынан бері белгілі. 38 асыл тұқымды түрі будандастырылды.

Бетегенің түрлері орман аймағында, яғни орманды далада, орманды таулардың аймақтарында кең таралған. Өзен жайылмасының орталық бөлігінде біраз кездеседі, әсіресе шөпті жерлерде басым болуы мүмкін.

Шығыстық бетеге, шыѓыс бетеѓе.

Festuca orientalis Kerner.

Биіктігі 30-120 см көпжылдық тығыз дәнді дақылды, бұталы өсімдік. Сабағы түзу, күшті әрі тегіс болып келеді. Жапырақтары 7 мм-ге дейін, жалпақ немесе жартылай бүралған болып өседі. Ұзындығы 20 см-ге дейін болатын гүлшоғыры сәл бір жаққа қарай тарала өскен көп шашақты болып келеді. Мамырдан шілдеге дейін гүлдейді. Ылғалды және сортаңды шалғындарда кең таралған. Шөп шабылғаннан және жайылымнан кейін жақсы дәм береді. Бағалы мал азықтық өсімдіктер қатарына жатады. Оны жануарлардың барлық түрі дерлік жейді. Жоғары қоректік өсімдіктерге жатады

Қызыл бетеге (F. rubra L. ) - Ресейдің солтүстік орман және орманды дала аймақтарының табиғи мал азықтық алқаптарында кең таралған, көпжылдық борпылдақ бұталы шөптесін шөп; Кавказдың, Карпаттың, Солтүстік Американың, Исландияның, Кіші Азия мен Орталық Азияның, Қытайдың таулы белдеулерінде өседі. Сондай-ақ Орталық Азияда ылғалдылығы жоғары жерлерде кездеседі.

Шабындық бетеге (лат. Festuca pratensis) - астық тұқымдасының бетеге туысына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі 50-130 см, сабағы тік, жапырағының ұзын 30 - 40 см, ені 3 - 6 мм. Ұзындығы 15 см, масағы 4 - 10 жасыл не күлгін түсті гүлдері бар. Маусым - шілдеде гүлдейді.

Қолданылуы

Табиғи жерлерді жақсарту және жерді қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді пайдалану үшін, шабындықтар мен жайылымдарды тыңайту үшін пайдаланылады (қызыл жоңышқа және шабындық атқонақ сияқты түрлері) . Дақыл ретінде негізінен тұқым үшін қолданылады. Тағамдық құндылығы жағынан атқонақтан көп айырмашылығы жоқ. Топырақтың құрылымы мен құнарлылығын жақсартады. Эрозияға ұшыраған топырақты жақсарту үшін қолданылады. 2 орым шабындық үшін - 230-315 ц/га, шөп - 61-110 ц/га, тұқымның орташа өнімділігі - 3, 5-5, 0 ц/га, ал жақсы өнім берген кезде 8, 0-10, 0 ц/га дейін баруы мүмкін.

Қой бетегесі. Құрғақ және қоректік заттары аз топырақтар үшін таптырмас көгал болып табылады, ол тіпті құмда да сәтті өсе алады. Оның топыраққа терең енетін күшті тамыр жүйесі бар. Жақсы тыңайтқышпен тығыз шөпті қалыптастырады. Бойының қысқа болуына байланысты ол құрғақ беткейлерде сәтті қолданылады. Ол 3, 5 см-ге дейін ауыр таптауға және шабуға төзеді, жартылай көлеңкеге шыдайды, бірақ күн шуақты жерлерді жақсы көреді. Көгалдардың түсі әдеттен тыс: ол күміс шыршалардың түсін еске түсіретін көкшіл-сұр түсті болып келеді. Құрғақ топырақта қой бетегесін қызыл бетегемен қоспада жиі пайдаланады.

Мал азықтық бетегелердің (Festuca L. ) ресурстық сипаттамасы

Бұл диаграммада жыл мезгілдері бөлінісіндегі мүлдем құрғақ Алатау бетегесінің құрамы талданған. Көктемде құрғақ Алатау бетегесінің 13, 56 %-ын ақуыз, 2, 82 %-ын май, 28, 24 %-ын жасұнық, 46, 31 %-ын БЭВ, ал 3, 07 %-ын күл құрайды. Жазда құрғақ Алатау бетегесінің 7, 61 %-ын ақуыз, 2, 27 %-ын май, 31, 17 %-ын жасұнық, 51, 39 %-ын БЭВ, ал 7, 56 %-ын күл құрайды. Күзде дәл осы көрсеткіштер сәйкесінше 6, 08 %, 2, 90 %, 35, 88 %, 45, 51 %, 9, 63 %. Ал қыста құрғақ Алатау бетегесінің 6, 40 %-ын ақуыз, 2, 10 %-ын май, 36, 73 %-ын жасұнық, 46, 52 %-ын БЭВ, ал 8, 25 %-ын күл құрайды

Мүлдем құрғақ Алатау бетегесінің құрамы, %

Мүлдем құрғақ алып бетегенің құрамы, %

Бұл диаграммада жыл мезгілдері бөлінісіндегі мүлдем құрғақ алып бетегенің құрамы талданған. Жазда құрғақ алып бетегенің 6, 2%-ын ақуыз, 1, 95%-ын май, 36, 87%-ын жасұнық, 44, 98%-ын БЭВ, ал 10%-ын күл құрайды. Күзде дәл осы көрсеткіштер сәйкесінше 4, 8%, 1, 89%, 33, 65%, 51, 6%, 8, 06%.

Бұл шеңберлік диаграммада мүлдем құрғақ қызыл бетегенің жаз мезгіліндегі құрамы бейнеленген. Оның құрамындағы ең үлкен мөлшер БЭВ-ке тиесілі, ол 39, 85 %-ды құрайды, одан кейін жасұнық 35, 14 %-ды құрайды. Қызыл бетеге құрамының 7, 34 %-ын ақуыз, 5, 96 %-ын күл, ал ең аз 1, 71 %-ын май құрайды.

Мүлдем құрғақ қызыл бетегенің құрамы, %