Қазақ терминологиясы

Презентация қосу

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
Филология институты

Терминді қолданудағы
ерекшеліктер,терминжасам
теориясы

Орындағандар:
1)Чабденова Айдана
2)Нуратдин Мерей
3)Мұратқызы Айдана
4)Нариман Жанна
Терминді қолданудағы ерекшеліктер
Бірақ біз ақпараттық қоғамда
Мәселен, практика бойынша,
өмір сүріп жатқандықтан, халықтық IPO ұйымдастырылғанда,
кейбір ұғымдар мен идеяларды банктердің тараптарынан кредит
қарапайым халыққа жеткізу, беру, депозит ашу секілді қызметтер
түсіндіру проблемалары ұсынылып қарапайым халықпен
туындайды. Сол саланың қарым-қатынас жасағанда
мамандары болмаса, халық
Термин сөздер белгілі терминдер қолданылмайды.
түсініксіз терминдерді бір саланың Жарнамалық акцияларда да
осындай жағдай байқалады.
қабылдай алмайды. мамандарының
арасындағы қарым-
қатынас кезінде,
Сондықтан, бұндай жағдайда
ғылыми академиялық
Терминдерді қолданудың
публицистикалық стильге еңбектер жазуда ерекшеліктері туралы айтылған
жүгінуге тура келеді. қолданылады. жазбамыздың түйіні мынау. Ғылыми
Публицистикалық стильдің құжаттар, мемлекеттік құжаттар, ішкі
ерекшелігі сол, терминдер қағаз алмасу процестері дәлдікті қажет
халыққа түсінікті қарапайым етеді. Сондықтан, бұндай жағдайларда
түсініспеушілік орын алмау үшін
сөздермен алмастырылып, міндетті түрде сол саланың ғылыми
ақпарат қолжетімді күйде терминологиясы қолданылады.
беріледі.

https://massaget.kz
[3]
Терминжасам теориясы
57 Терминжасамның ұлттық үлгілерін қалыптастыру мәселесі57
бе Біздің кеңестік кезеңдегі Терминқорымыздағы: МЫСАЛЫ: бе
ттерминжасам тәжірибемізде өзге т
-микро, -макро, -ультра, -гидро, - Терминтануда терминүлгі (терминмодель)
тілдік элементтерді пайдалану,
аэро, -авиа, -авто, -моно, -анти, - деген термин бар. Ол сала терминдерінің белгілі
дәлірек айтқанда, өзге тілде
архи, -транс, -супер, -гипер, бір қалыптасқан сөзжасамдық үлгісі бойынша
жасалған терминдерді дайын
сияқты грек, латын негізді біртектес болып жасалуына негіз болып
қалпында қабылдау дәстүрі
терминдік элементтер отырған үлгіні білдіреді.
орныға бастаған еді.
соның көрінісі.
Кейінгі кезеңдерде жүйеленген салалық терминологияны қалыптастыруда сол саланың терминдерін белгілі бір сөз тудырушы
57 морфемаларды немесе терминдік элементтерді пайдалана отырып жасау тәжірибесі бар.
бе Ісжүргізу -ма/ме, -ба/бе, -
анықтама, хаттама, баяндама, мінездеме, мәлімдеме,
т саласында: көшірме, баянжазба, т.б 57
па/пе 5
бе
Фонетика айтылым, алмасым, естілім, жасалым, жалғаным, т
саласында: -м, -ым/ім
т.б
А.Байтұрсынұлы негіздеген синтаксис
саласында: Жасалым негізіндегі:
бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, -уыш, -уіш, (-ыш/-іш) жұрнақтары белгілі
толықтауыш, пысықтауыш терминдері бар.

Ш.Құрманбайұлы. “Қазақ терминологиясы”
Алматы. 2014 ж
Жалпы терминтану, терминжасау бағыттарында өзекті мәселелер аз емес.
■ А.Байтұрсынұлы – терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды өз тәжірибесінде тұңғыш рет кеңінен пайдаланған ғалым.
Мұның жарқын көрінісі – ғалымның «Оқу құралы» және «Тіл-құрал» оқулықтарындағы, қазақ тілі қазынасына сүйеніп ұсынған, осы кезге дейін қолданылып жүрген мына
терминдер: бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш, түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, жалаң сөйлем, салалас сөйлем,
сабақтас сөйлем, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, жақша, сызықша, буын т.б.

А.Байтұрсынұлы заманында да Мысалы, орыс тіл білімінде сөйлем мүшелерін «главные члены
жаңа сөздерді жасауда қай тілді предложения» және «второстепенные члены предложения» деп
негізге алу керек және бұрынғы атайды.
терминдерді қалай сараптап, Сөзбесөз қазақшаға аударсақ, «басты сөйлем мүшелері» және
пайдалануға болады т.б. «басты емес (екінші қатардағы) сөйлем мүшелері» деп
мәселелерге қатысты ізденістерде аударылуы тиіс. Бірақ, Ахмет Байтұрсынұлы олардың бірін – «сөйлемнің
түрлі талас-пікірлердің болғаны тұрлаулы мүшелері», екіншісін – «сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері» деп атап,
белгілі. оларды атауда қазақ тілінің құрылымдық жүйесінде қалыптасқан
лексикалық бірліктердің мағынасына сүйенеді.
Сондай-ақ А.Байтұрсынұлының, терминжасам үдерісінде қоғамдық
қызмет аясының тарылуына байланысты байырғы сөздер қатарына
жататын сөздерге жаңа мағына үстеп, көрсетеді:
А.Байтұрсынұлы – XX
•бүлік басылары, жасақ беру жұмысы, лау салығы, ереуіл сөз, дау ғасырдың басындағы
ыспаты, даушар істер, би қарындас, аса билік, дәйімдік сиез, қазақ терминологиясын
қоңсы уез, тарқы заман, тәуел оңаша мәселелер, дүния тегершігі, қалыптастыру мен
қорғандық дуандар т.б. дамытудың бағыт-
бағдарын айқындаушы,
қазақ
терминологиясының
тұңғыш ғылыми
принциптерін жасаушы.
Терминжасамның лексика-семантикалық
немесе терминдену тəсілі
Түрколог ғалым
К.Мұсаев Лексика-семантикалық тәсіл –
терминжасамның бұл терминжасау тәсілдерінің бірі.
Оны басқа тәсілдерге қарағанда
өнімді тəсілі
термин жасаудың басты негізгі
халықтық лексиканың
тәсілі деп бағалауға да болады.
терминденуі;
лексика-семантикалық
тəсіл;
жалпы əдеби тілдегі
сөздердің Соңғы жылдары жарық көрген
Терминденуі; Иванов В.В., Фролова О.П., Пюрбеев
Г.Ц.,
сөз мағынасының
Суперанская А.В. жəне т.б.
алмасуы; ғалымдардың еңбектерінде
жалпы қолданыстағы терминжасамның бұл
тəсілі көбінесе терминологизация
сөздерге
терминімен аталып жүр.
жаңа арнаулы мағына
жүктеу;
В.П.Даниленко лексика- ►Мусаев К.М. Формирование, развитие и
семантикалық тəсіл арқылы əдеби современные проблемы терминологии на
тілдегі бар сөздерден мағынасын
языках союзных республик. М., 1986.-79С.
өзгерту арқылы термин жасау
əдеттегі жəне өнімді тəсіл деп ▶Ш.Құрманбайұлы “Қазақ терминологиясы”
санайды. Алматы. 2014 ж
Морфологиялық терминжасам
тәсілі

Түбірге қосымшалар жалғану арабша-
арқылы жасалатын бұл тәсіл -лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-
арқылы жасалған жаңа ті: ша/-ше:
терминдер.
-лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік
нанос – салынды, үйінді,
осыпь – ысырынды,
отсыпка – төгінді және
площадка – алаңша,
т.б. сөздердің
Номинатив зат полочка – сөреше,
жасалуында зат есім приямок-шұңқырша,
есімдер: арқалық
тудырушы жұрнақ прослойка – қабатша,
(балка), биіктік пруток – шыбықша;
ретінде қолданылады.
(высота) деген
сөздердің үлгісінде
көптеген неонимдер
жасалды: акротерий
– шоқтық, аморфность
– аморфтық,
влажность – ►Termincom.kz сайты
ылғалдылық,
Терминжасамның синтаксистік (аналитикалық) тəсілі

Терминологиялық лексикамыздың қомақты
■ Қазақ тіл білімінде терминжасамның
бөлігін екі, үш немесе одан да көп сыңарлы
синтаксистік тəсілі, бұл тəсіл арқылы
жасалған терминдердің тілдік табиғаты əлі терминдердің құрайтынын ескерсек,
арнайы зерттеле қоймаған, жекелеген ғылыми терминжасамның бұл тəсілін арнайы
еңбектер мен мақалаларда ғана сөз болып қарастырудың, жан-жақты зерттеудің мəні
жүрген мəселелердің бірі. зор

А.Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институтының ғылыми кеңесі ұсынған академиялық еңбек
болғандықтан
1)сөзқосым,
2)қосарлау,
3)тіркестіру,
4)қысқарту тəсілдерін біз осы еңбек негізінде аналитикалық тəсілдің құрамында қарастырып, сала
мамандарына ұсынған.

2002 жылы тіл білімі институты шығарған көлемді еңбектің бірі саналатын «Қазақ
грамматикасы» авторлары – «Біріккен сөздер дүниежүзіндегі тілдерге өте кең тараған.
Олардың аналитикалық тəсіл арқылы жасалатыны да ғылымда əбден танылған.» (253-б.)
жəне «қос сөздер тілдің аналитикалық тəсілінің қосарлама тəсілі арқылы жасалады»
(256-б.) – деп жазады. Бұл еңбектің сөзжасам бөлігін жазған тілші-морфолог ғалым
Н.Оралбаева.
Терминдену тəсілінің түрлері Калькалау – терминжасам тəсілі
Калькалау – өзге тілдердің терминдерінің жасалу үлгісі мен
мағынасын пайдалана отырып, ұлт тілінде термин жасау
■ Жалпыхалықтық тілдегі сөздерге болып табылады.
терминологиялық мағына жүктеу арқылы белгілі
бір арнаулы саладағы терминдер қатарына өткізу Кальканың тілдік табиғаты түрліше түсіндіріледі.
жолымен термин жасау тəсілі – тіл білімінде Мысалы: а) Калькалау термин шығармашылығында
терминдену деп аталынып жүргендігі белгілі. айрықша орын алады, осының өзі оны терминжасамның
жеке амалы ретінде қарастыруға негіз болады.

■ Ғылым мен техниканың үздіксіз даму барысында ə) Калькалауды сөз алмасудың байқалмайтын түрі, оны
белгілі бір ғылым саласында жаңа ұғым дүниеге «жасырын сөзалмасым» немесе «жабық сөзалмасым»
келеді. Ол ұғым сол өзі қатысты болатын (скрытое заимстование) деп түсіну керек.
ұғымдар жүйесінен тиісті орнын алады. Яғни, ол
ұғымның өзіне тəн басты белгілері, басқа б) «Калькалау терминдену, терминжасам жəне
ұғымдардан ерекшелігі, көлемі айқындалады. терминалмасым сынды негізгі үш тəсілдің бірігуінен
(қиылысуы мен өзара əсерінен) тұрады».

■ Енді ол ұғым термин деңгейіне көтерілуі үшін
тілде таңбалануы керек. Сол таңбаланушы Калька құрылымы мен мазмұнының қабылдаушы тілде
ұғымды – терминологияда терминделуші ұғым
деп атауға болады. Осы терминделуші ұғымның игерілуіне, қабылдануына қарай
өз таңбалаушысын (означающее) тауып, тілдік
формаға ие болуы, яғни сөзбен белгілену процесі
терминделу деп аталып жүр. Сөзжасамдық семантикалық
калька калька
Фразеологиялық
Ш.Құрманбайұлы «Қазақ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

■ 1.https://massaget.kz/okushyilarga/uy_tapsyirmasyi/22438/
■ 2.Ш.Құрманбайұлы «Қазақ терминологиясы» Алматы.2014ж
■ 3.Мұсаев К.М Формирования, развитие и современные на языках
союзных республик.М.,1986-79с.
■ 4.termincom.kz

Ұқсас жұмыстар

Терминологиялық сөздіктердің түрлері

Анатомиялық терминдердің латын тіліндегі дәріптелуі

Адамдағы тірек-қаңқа жүйесінің ақаулықтары

Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны

Халықаралық анатомиялық номенклатура

Геоботаника негіздері,мақсаты мен міндеттері

Досмұхамедов және қазақ терминологиясы

Қол тігістері

Термин сөздер - ғылым мен техника, өндіріс саласында қолданылатын арнаулы заттар мен ұғымдардың атауы болатын сөздер

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ

Пәндер