Иіс сезім жүйесінің қабылдағыштары

Презентация қосу

«Қалыпты және патологиялық физиология»кафедрасы

Презентация
Тақырыбы: Иіс сезу талдағыштары. Иістердің жіктелуі.

Орындаған: Нұрмахан А. Б.
Тобы: В-ЖМҚА-02-21
Қабылдаған: Азимбаева С. Н.

Шымкент 2022ж
ЖОСПАР

Ι. Кіріспе.
1.1. Сезімдік жүйелер
1.2. Талдағыштар бөлімдері
ΙΙ. Негізгі бөлім.
2.1. Иіс сезім жүйесінің қабылдағыштары
2.2. Иіс кірпікшелері
2.3. Электрольфактограмма
2.4. Қабылдағыштардың адаптациясы
2.5. Стереохимиялық теория
2.6. Жұмыс істеу механизмі
III. Қорытынды.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер.
Ι. Кіріспе
1.1. Сезімдік жүйелер
Сезімдік жүйелер организімнің өзін қоршаған ортамен өзара
әрекеттесуін жүзеге асыруда маңызды орын алады.
Сезімдік жүйелер немесе талдағыштар белгілі райлы ақпаратты
қабылдауға және тануға арнайы құралған құрылымардан тұратын жүйке
жүйесінің күрделі бөлігі.
Сезім мүшелерінің қабылдағыштарында тітіркену әсерінен қозу
толқындары пайда болады, ол орталық жүйке жүйесіне өтеді. Әрбір
талдағыштың іс-әрекеті оның қабылдағыштарында сыртқы түрткілердің
физикалық және химиялық әсерін түйсіне өтеді. Олар қозу толқындарына
айналып,әртүрлі деңгейде орналасқан нейрондардың тізбектері арқылы
миға жетеді.
Анализаторлар немесе талдағыштар (анализаторы);
(көне грекше: ἀνάλυσις - жіктелу, талдау) — шеткі
қабылдағыш бөлімдерден басталып, ми
орталықтарында аяқталатын күрделі жүйке механизмі,
яғни ол дененің сыртқы және ішкі ортасын жүйке
жүйесінің орталық бөлігімен байланыстырып түрған
рефлекторлық доғаның сезімтал бөлігі.
1.2. Талдағыштар бөлімдері

1. Шеткі (рецепторлық ) бөлімі
түрлі тітіркендіргіштерді қабылдау.

2. Аралық, өткізгіш бөлімі (афференттік талшықтар, нейрондар, қыртысасты
орталықтары)ОЖЖ-не жеткізу
ақпараттарды рецепторлардан

3. Орталық бөлімі (ми қыртысының бөлімдері)
афференттік сигналдарды талдап құрастыру
ΙΙ. Негізгі бөлім
2.1. Иіс сезім жүйесінің қабылдағыштары

Иіс сезім жүйесінің қабылдағыштары жоғарғы мұрын
кеңсірігінде орналасқан.Олардың ауданы шамамен 5-8 см2.
Иіс беткей тінінің қалыңдағы 100-150мкм,олардың тірек
жасушаларының арасында диаметрі 5-6мкм иіс
қабылдағыштарына жалғасады. Адамда иіс сезу
талдағыштарының жалпы саны 10-20млн жетеді. Әрбір
қабылдағыш ұзындығы 10мкм 6-12 жіңішке кірпікшелері
шығып тұратын,иіс буылтығымен аяқталады
2.2. Иіс кірпікшелері

Иіс кірпікшелері арнайы бездер түзетін сұйықтыққа малынып
тұрады
Бұл кірпікшелер иіс сезім мүшесінің қабылдау ауданын 50-60 есе
өсіреді
Олар аңқыған иісті заттардың ауаға таралған бөлшектерін сезгіш
келеді
Иіс кірпікшелері үнемі қозғалыста болып, аңқыған иісті заттардың
молекулаларымен белсенді түрде жанасады
Хош иісті заттар бөлшектері кеңсіріктің кілегейлі
қабықшасында орналасқан маманданғын белоктармен
әрекеттеседі. Соның салдарынан қабылдағыштық
потенциал туады,оны алмастыратын қозу серпіністері
иіс жүйке талшықтары арқылы иіс буылтығына өтеді.
Бұл иіс талдағышының бастапқы орталығы болып
саналады.
2.3. Электрольфактограмма

Иіс қабылдағыштарының бетінен тіркелетін электр көрсеткішін
электрольфактограмма деп атайды. Ол иісті зат аз уақыт әсер еткен
жағдайда пайда болып,бірнеше секундтқа созылатын,шайқалу тербелісі
10мВ монофазалық теріс толқыннан тұрады. Кейде баяу толқындардың
үстіне көптеген қабылдағыштардан шығатын синхронды серпініс
шоқтары қабаттасады. Жеке қабылдағыштардың серпініс жиілігі
тітіркендіргіштің сапасына және қырқына сәйкес өзгереді.
2.4. Қабылдағыштардың бейімделуі

Ол иісті заттардың
мөлшеріне және иіс
сезу жолдарынан
Бірқатар заттарға өтетін ауа
талдағыштар баяу толқынының
және ішінара ғана жылдамдығына
Иіс ұзақ әсер еткенде бейімделеді.Кейбір тәуелді келеді.
оған қабылдағыштардың жағдайларда бұл тек
бейімделетіндігін бір затқа емес,бірнеше
бақылауға ұқсас әртекті иістерге
болады.Талдағыштар де байқалады.
көптеген иісті заттарға
тез арада толық
бейімделеді,яғни оларға
иіс түйсігі жойылады.
Ауа неғұрлым таза болса , иіс талдағыштары сезімталдығы
соғұрлым жоғары болады. Иіс сезу мүшелерінде қозу тудыратын
заттың ең аз мөлшерін оның табалдырығы деп атаймыз. Иісті
заттардың мұрынның кілегей қабығындағы иіс аймағына өтуі
қиындаған жағдайда,мысалы тұмау кезінде,сезу табалдырығы
көтеріліп, иіс сезімталдығының күрт төмендейтіндігі және тіпті
толық жойылып кететіндігі байқалады
2.5. Стереохимиялық теория

Иіс түйсінудің кең таралған қағидаларының бірі-стереохимиялық
теория. Бұл теория бойынша , заттың иісі оның құрамындаңғы
бөлшшектердің мөлшері, пішіні және көлемімен анықталады.
Иіс жүйесі жеке зат қабылдауға арналған әралуан түрлі
қабылдағыштардан тұрады. Көптеген зерттеулерде иіс буылтығында
пайда болатын электрлік жауаптың көрсеткіштері оған әсер етуші иісті
заттардың қасиеттеріне тәуелді екендігі көрсетілді. Бірнеше иістердің
әсерінен оның қозған және тежелген жерлерінің кеңістіктік өрнегі
өзгереді. Иіс талдағышының ерекшелігі оның сезгіш талшықтары
алмаспайды, яғни мидың қарсы сыңарыына ауыспайды.
Иіс талдағышының сезімталдығы өте жоғары. Иісті заттың бір
моллекуласы бір рецепторларды қоздырады. Ал, бірнеше
рецепторлардағы қозу түйсік туғызады. Адам бірнеше мың иісті
ажырата алады. Ондай қабілет иттерде 3-6 есе артық болады.
Иісті заттың бір молекуласы бір қабылдағышты қоздырады, ал
бірнеше қабылдағыштағы қозу түйсік туғызады. Белгілі бір иіс
тітіркендіргіші әсер еткенде үлкен ми сыңарлары қыртысында
жоғары қозғыштықтың тұрақты ошағы пайда болады. Мұндай
жағдайларда иісті басқа әртүрлі заттар әсер еткенде де түйсінуге
болады
2.6. Жұмыс істеу механизмі

1. Шеткі бөлімі - иіс сезім жүйесінің рецепторлары мұрынның
жоғарғы кеуілдерінде орналасады – иіс эпителийі.
Иіс рецепторлары – биполярлық жасушалар:
- Жоғарғы жағынан иіс буылтығымен кірпікшелері шығып тұрады;
- Иіс кірпікшелері арнайы бездер түзетін суықтыққа малынып
тұрады;
- Рецептор жасушалары негізінен миелинсіз аксондар шығады.
- Рецепторлық аксон талшықтары иіс жүйкесін құрады.
2. Өткізгіш бөлімі: Иіс жүйке талшықтары торлы сүйекті тесіп өтіп
алдыңғы мидың иіс пиязшасына жетеді (2 нейрон) иіс трактысымен
(traktus olfactorius) өтіп иіс сезу орталығына жетеді. Иіс сезу жолы
бірнеше будадан тұрады және алдыңғы мидың әртүрлі бөлімдеріне
бағытталады: препириформды қыртысқа, алдыңғы иіс сезу ядросына,
периамигдалярлық қыртысқа, миндальды кешеннің кейбір ядроларына,
лимбия жүйесіне, гипоталамустың вегетативті ядроларына,
ретикулярлы құрылымға.

3. Иіс сезу талдағышының орталық бөлімі – самай бөлімінің ішкі беті –
гиппокамп.
III. Қорытынды
Организмнің өзін қоршаған ортамен қарым-қатынаста ғана тіршілік ете алады. И.М
Сеченовтың айтуы бойынша “организмнің қоршаған ортасыз тіршілігі болмайды”.
Қазіргі кезде бұл пікірлер толық ашылып және жаңа жетістіктермен дәлелденіп
жатыр.
Сыртқы дүниені тану бұл әрдайым сезуден басталады. Ол заттардың жеке
қасиеттері мен сапаларын анықтап табуға мүмкіндік туғызады.
Талдағыштардың әлемді танып білуде маңызы зор. Талдағыш дегеніміз – мидың
сезіну ағзасы. Өйткені әрбір психикалық іс әрекет санада сезім арқылы қабылдау
негізінде туады.
Иіс талдағышының сезімталдығы өте зор. Адам бірнеше мың әр түрлі заттардың
иісін ажырата алады. Иіс талдағышының ерекшелігі оның сезгіш талшықтары
алмаспайды, яғни мидың қарсы сыңарына ауыспайды.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Адам физиологиясы / оқулық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б.,
Өтепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің
мезгілдік құралымдар
бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.
Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және
мектеп гигиенасы: Оқулық Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық)
сөздік / ҚазММУ –
Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.

Ұқсас жұмыстар

Иіс кірпікшелері

Адамның психикалық қызметтерінің ерекшеліктері (зейін,түйсік,ой,сана,сөз) туралы ақпарат

Иіс және дәм сезу Мүшелері

Иіс буылтығының жіңішке кірпікшелері

Дәм қабылдағыштары

Дәм сезу механизмі

Иіс талдағышы

ТАЛДАҒЫШТАР ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Иіс сезу талдағыштары

Соматосенсорлық, ауырсыну талдағыштары

Пәндер