Қазақ халқының ұлттық этикалық құндылықтары

Презентация қосу

Орталық Қазақстан Академиясы
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы

Пән: «Философия»
Дәріс-презентация №9

Этика. Құндылықтар философиясы
Жаңа типтік оқу жұмыс бағдарламасы бойынша

Құрастырған: философия ғылымдарының докторы, профессор
Мирзабекова Алма Шаимовна

Қарағанды – 2020 -2021 оқу жылы
Этика. Құндылықтар философиясы

1. Құндылықтар философиясы. Аксиология және
өнегелілік
2. Этикалық ілімдердің тарихи типтері
3. Фәлсафа дәстүріндегі этикалық өлшем
4. Қазақ халқының ұлттық этикалық
құндылықтары
Құндылықтар философиясы

Құндылық — бұл адам және қоғам үшін бір нәрсенің оң
маңыздылығы. Құндылықтар туралы ілім аксиология (грек
тілінен: «аксис» – құндылық, «логос» – ілім) деп аталады.
«Құндылық» ұғымы «баға» және «мақсат» деген түсініктермен
байланысты. Құндылықтар адам ойларына, істеген
қылықтарына, заттарға баға берудің негізі, өлшемі (критерийі)
ретінде танылады. Адам нені құндылық деп санаса, соны өзінің
мақсатына айналдырады. Махатма Ганди: «Сіздің
құндылықтарыңыз сіздің тағдырыңызға айналады», - деген.
Құндылықтардың түрлері таңдаған өлшемнің негізінде
жіктеледі:
- мазмұнына қарай - экономикалық, саяси, әлеуметтік және
рухани құндылықтар;
- субъектісіне қарай - тұлғалық, топтық, ұлттық, таптық,
жалпы адамзаттық;
- қажеттіліктерге қарай: материалдық (баспана, тамақ,
киім және т.б.) және рухани құндылықтар;
- пайдалы болуына қарай – утилитарлық және утилитарлық
емес (лат. тілінен «утилис» – пойда)
Жалпы адамзаттық құндылықтар - Ақиқат, Ізгілік,
Сұлулық (ежелгі грек философы Сократ атап көрсеткен
Махатма Ганди «құндылықтардың үшбұрышы»)
(1869-1948)
Үндістан ұлт-азаттық
қозғалысының қайраткері
Аксиология және өнегелілік

Аксиология мен өнегеліліктің өзара
байланысы этикалық құндылықтарда көрінеді.
Антикалық софистердің (б.д.д. V ғ.) байқауынша,
мәдениет заңдары табиғат заңдарынан
ерекшеленеді. Софистердің ашқан осы
жаңалықтың негізінде философияның ерекше
қыры ретінде этика пайда болды.
«Этика» (грек. «этос» - «мінез», «әдет»)
Антикалық софистер терминін ғылыми қолданысқа Аристотель еңгізді.
(б.д.д.V ғ.) Этика – адам мінез-құлқысының заңдары мен
нормалары туралы ғылым.
Этика мынау сұраққа жауап береді: біз не
істеуіміз керек? Біздің іс-қылықтарымыз қандай
болуы керек? Аристотель этиканың мақсатын
бақытқа жеткізетін іс-қылықтар деп түсінген.
Этикалық құндылықтар – бұл басқа
адам-дармен қарым-қатынастардың негізіни
құрайтын құндылықтар: ізгілік, әділеттілік,
борыш, мейірімділік және т.б.

Аристотель(б.д.д.384-322 жж.)
Материалдық және рухани құндылықтар

Құндылықтар адам үшін маңызды
материалдық игіліктерге (тамақ, киім,
баспана) және рухани игіліктерге
бөлінеді

Рухани игіліктер – адам мен бүкіл
қоғамның діни, этикалық, эстетикалық
құндылықтар жүйесі
Конфуций іліміндегі этикалық құндылықтар

Конфуцийдің ілімі бойынша, «бекзат ер» -
бұл адамдармен қарым-қатынастарда бес
тұрақ-ты этикалық құндылықтарды жүзеге
асырған кісі
«У-чан» - бес тұрақтылық:
- «жень» - адамды сүю,
- «и» әділеттілік,
- «ли» - әдеттілік, ритуал,
- «чжи» -даналық, сау ес ,
Конфуций (Кун-фу-цзы) - «синь» - сенімділік
б.д.д. 551-479 ж.ж..
Негізгі еңбегі - «Лунь-Юй»
Этикалық категориялар

Игілік – адам үшін оң, жақсы құндылық деп
танылатын заттар, іс-әрекеттер, мінез-құлықтың
түрлері
Ізгілік (жақсылық) - игілікті жасауға, сақтауға
және нығайтуға бағытталғанның бәрі
Зұлымдық (жамандық) – игілікті құрту, бұзу
Мейірімділік – өзге адамға рақымдылықты,
қамқорлықты, жанашырлықты, сүйіспеншілікті
білдіру
Парыз, борыш - адамды өз болмысын
адамгершіліктік құндылықтарға сай қалыптастыруға
мәжбүрлейтін, ол үшін ішкі міндетке айналған рухани
қажеттілікті бейнелейтін этикалық категория.
Ар-ұждан – адамның өзінің мінез-құлқысына,
сезімдеріне, ойларына және өзге адамдардың іс-
қылықтарына, пікірлеріне ізгілік және зұлымдық
тұрғысынан ішкі баға беруге қабілеті
Абырой – адамның өзі-өзін сыйлауда көрініс
табатын, өзінің «Менін» аса жоғары, асқақ, әр
дәрежеде қадір тұтып қастерлейтін сезімі

Намыс – адамның өз абыройын сезуін ақыл-
оймен ұштастырып, сана деңгейінде игере білуі
Моральдың пайда болуы туралы
тұжырымдамалар

Діни тұжырымдама: Құдай адамзатқа моральдық ережелер жүйесін
берген

Натуралистік тұжырымдама: адамның табиғи қажеттіліктері –
моральдың пайда болу негізі.

Әлеуметтік-тарихи тұжырымдама – мораль алғашқы қауымдық
қоғамда ру- тайпа ішіндегі қарым-қатынастарды реттеу үшін пайда
болды
Христиан діні мен исламға ықпал еткен иудаизмнің
этикалық құндылықтары(«Көне Өсиеттегі» Моисейдің
10 қағидаларынан алынған),

- Құдай саған берген жер үстіндегі өмірің ұзақ
болуы үшін әкең мен анаңа құрмет көрсет

-- Өлтірме

--Заңсыз жыныстық қатынастарға түспе

-- Ұрлама

-- Жақын адамның үстінен жалған арыз айтпа

-- Жақын адамның үйін, әйелін, құлын, күңін,
өгізін, есегін, еш нәрсесін өзіме тартып алсам деп
тілеме
Этикалық ілімдердің тарихи типтері

1.Идеалистік, діни және деонто- иудаизм, христиандық,
логиялық тип: моральдық-эти- исламның діни этикалық
ілімдері; Конфуций,
калық мәселелердің шешімі Гераклит, Сократ, Платон,
Құдайдың қолында немесе Канттың этикалық көзқа-
борыш сезіміне байланысты растары

- цинизм және гедонизм,
2. Натуралистік-прагматика- - моральдық «табиғилығы» туралы
лық тип: «пайда» және теориясы (Демокрит, Гельвеций,Т.
Гоббс, Дж. Локк, Д.Юм),
«игілік» мінез-құлық пен іс- -социал-дарвинизм, эволюционизм
қылық моральдылығының (Ч.Дарвин, Г. Спенсер),
өлшемдері деп танылады. -прагматизм, утилитаризм (И.Бен-
там, Дж. Ст. Милль),
Сондағы пайда туралы түсі- - социобиологизм (З.Фрейд, Ф.Ниц-
ніктер әртүрлі ше и др.)
-социоцентризм (О.Конт, К Маркс,)
Этикалық ілімдердегі идеалистік
және діни пікірлер
Гераклит : «адам болғандық-
тан, адам Құдайға жақын
жерде өмір сүреді»

Бд.д. 540—501 жж.
до н. э. Августин Аврелий:
«... Жанның ішінде ерекше «өнегелі, немесе
рухани сатысы бар», ол жеті баспалдақтан
тұрады: үрей, діндарлық, мықтылық, сау ес,
жүректің тазалығы, даналық. Моральдық
зұлымдық, күнә немесе мінездің кемістігі әуелі
санада пайда болады, және содан кейін ғана
істеген қылықтарда көрініс береді».
Августин Аврелий
(354-430 жж.)
Этикалық ілімдердегі деонтология
Әдептіліктің алтын ережесі - бұл бүкіл
әлемдік этикалық принцип
Конфуций: «өзіңе қаламағаныңды өзгеге
жасама»

Ислам деонтологиясы: «Зиян мен
Конфуций (Кун-фу-цзы)
б.д.д.551-479 жж.
жамандық жасаудан аулақ бол, сенің
әрекеттеріңнен адамдарға пайда болсын
деп тырысып жүр»
И.Канттың категориялық императиві:
1) «әрқашанда жүріс-тұрысыңның ережесі
бүкіл адамзаттың талабына сай келсін …»
2) «ешқашанда адамға құрал ретінде
қарама, әрқашанда оны мақсат тұт»
Иммануил Кант
1724 –1804 гг.
Альберт Швейцер:өмірді қастерлеу
Альберт Швейцер: «Ізгілік —
өмірді сақтауға және дамытуға
қызмет ететін нәрсе, зұлымдық
өмірді құртатын немесе оған
кедергі жасайтын нәрсе».
«Өмірді тең қастерлеуді көрсету
қажет: менің өмірге деген жігеріме
де, кез келген өзгенің өмірге
жігеріне де».
(Альберт Швейцер «Мәдениет және
Альберт Швейцер этика», «Адам ойлауының дамуындағы
(1875-1965), этикалықтың проблемасы»,
неміс философ-гуманист, «Гумандылық», «Өмірді қастерлеу
дәрігер, заңгер туралы ілім» )
Этикалық ілімдердің натуралистік-
прагматикалық типі
Адамның мәні оның табиғи биофизикалық
қажеттіліктеріне байланысты деген көзқарас.
Мақсатқа сәйкестік пен пайда болу принципіне
негізделіп, бұл этикалық ілім релятивизация
барысында нигилизмге дейін апарады: мәңгі,
өзгермейтін және абсолютті моральдық
принциптер мен нормаларды жоққа шығарады.
Мысалы, Герберт Спенсер өмір сүрудің негізгі
заңы - тірі жаратылыстардың табиғи ортаға
бейімделуінде деген. Сонда индивид пен рудың
сақталуына ғана емес, сонымен бірге өмірдің
Герберт толық болуына, яғни неғұрлып көп ляззат
Спенсер алудың максимумына жетеді, ал бұл - адам
іздеген бақыт.
(1820-1903) Осы бақытқа жетуде мінез-құлықтың дұрыс
немесе бұрыс болуына мән берілмейді
Утилитаризм
Утилитариизм (лат utilis -
пайда) мінез- құлықтың немесе іс-
қылықтың этикалық құндылығын
оның пайдалы болуынан көреді.
Иеремия Бентам: «неғұрлым көп
адамға неғұрлым көп бақыт әкелетін іс-
қылық құнды болады»
Утилитаризм адамды «жақсы» не
Иеремия (Джеремия)
«жаман» деп бағаламайды, оған «жақсы
Бентам (1748-1832), болды ма» немесе «жаман болды ма» деп
утилитаризмнің оның жағдайына баға береді. Сондықтан
негізін қалаушы,
«Деонтология немесе
утилитаристер «борыш», «абырой»,
мораль туралы «жазалау» деген ұғымдарға мән бермейді
ғылым» (т. 1—2, 1834)
Имморализм (әдепсіздік) Ф.Ницше
Имморализм Ф.Ницше (( лат. im (жоқ) + moralis (әдеп-
ті): «Дәрігерлер үшін мораль. Барлық жағдайларда
жаңа жауапкершлікті, дәрігердің жауапкершілігін
қалыптастыру керек, егер жоғары өрлеп келе
жатқан өмірге қызығушылық азғындап бара
жатқан өмірді басып тастауды және жоюды талап
етсе - мысалы, ұрықталуға құқық үшін, дүниеге
келуге құқық үшін, өмір сүруге құқық үшін...
Ауру адам - қоғам үшін масыл (паразит). Белгілі
қалпына жеткенде оның өмірін әрі қарай жалғас-
тыруы ерсілік болады … өмірдің мәнінен айы-
Фридрих Ницше рылған науқастың өмір сүруге құқығы қоғамның
зор жеккөрушілігін тудыруы тиіс. Дәрігерлер бұл
(1844-1900) жеккөрушілікті білдіруде делдал болғаны қажет, -
«Кумирлердің олар рецепттерді емес, қайта әр күн сайын өз
алакөлеңке кезі» науқасына жеккөрушіліктің жаңа мөлшерін
көрсетуі керек...»
Этиканың қазіргі қалыпы

1. Этика өрісінің кеңеюі: «ізгілік» ұғымы
экология саласына (биоцентрлік этика) және
адаммен ғылыми эксперименттерге
таратылады (биоэтика)

2. Этиканы гендерлік тұрғыдан қарастыру

3. Дәстүрлі этикаға эволюциялық көзқарас

4. Ойын теориясында моральдық таңдаудың
логикалық-математикалық ас-пектілері
(түрмеге қамалған адамның дилеммасы:
«қылмысты мойындаймын ба әлде
мойындамаймын ба?»)
Либералдық биоэтиканың«жаңа этикалық
стандарттары» (XX ғ. 2-ші жартысы)
- эвтаназияны қолдаушылардың «лайықты
өмір, лайықты өлім» принципін «өмірді
қолдайтын аппаратураны үзіп тастаудың
моральдылығын» ақтау үшін қолдану;
- «бас миының өлімі» ұғымын адамдық
биоматериалдың зерттелуін және
пайдаланылуын ақтау үшін қолдану;
- «отбасын рационалды жоспарлау» ұғымы;
«табиғи сұрып-талуды түзету» мақсатпен тұқым
қуалайтын ауруларға «генетикалық шабуыл»
жасау ұғымы;
- «жасанды сұрыпталу» тәсілі ретіндегі
пренаталдық диагностика
Қазақ философиясындағы құндылықтар мәселесі

Қазақ философиясының дәстүрлі ерекшелігі - адам экзистенциясына
(тіршілігіне) бетбұрыс, адам болмысының мән-мағыналы негіздерін
руханилық тұрғыдан іздеу. Бұл беталыс қазақ ақындарының
шығармашылығына, араб-мұсылмандық және түркі тілді ойшылдардың
кәсіби философиялық ізденістеріне, қазақ ағартушылдардың ілімдеріне тән
Қазақ үшін ең басты құндылық, ең бағалы нәрсе - өмір. Адам тіршілікте
өзінің өмірін әр күнін бағалап, мандайға жазылған өмірді гүлдендіруге,
жандандыруға, мәнді өткізуге ұмтылуы тиіс.
- Дүние-өмірдің ерекшеліктерінің бірі - оның өткіншілігі : «дүние-жалған»,
«сұм дүние», «өттің дүние», «дүние-арман». Қазақ халқы оны қадірлеуге
шақырады.
«Дүние-арманға» мән беретін нәрселер: еңбек, сүйікті жар, жақсы дос,
басқалармен сыйласып өмір сүру
Қазақ мәдениетіндегі «құт» ұғымының аксиологиялық
мәні мен мазмұны

Ортағасырлық түркі философиядағы «бақыт»
ұғымы «ырыс», «береке» түсініктерімен қатар
«құт» сөзі арқылы беріледі.
Қашқари өзінің «Сөздігінде» оны ешқандай
тәржімесіз береді: «Құт-құт, бақ-дәулет». Махмұт
Қашқариде «құт» – бақыт сөзінің тек бір қырын
ғана ашып отырғандығы, бірақ оны тек Тәңір
беретіндігі айтылады.
Жалпы құт ұғымының мәні мен мазмұны
көпжақты: ол рухты немесе жанды, мүмкіндік пен
өмірлік күшті, байлық пен игілікті де білдіреді.

Қазақ мақал-мәтелдегі «құт»
ұғымы
«Құр жатқан - Тәңірдің құтынан
қағылады»,
«Қонақ келсе - құт келеді»,
«Ерте тұрған еркектің ырысы артық, ерте
тұрған әйелдің - бір ісі артық»
Фәлсафа дәстүріндегі этикалық өлшем
Фарабидің этикалық құндылықтар туралы ілімі

Қоғамдағы рухани құндылықтар ішінен
әл-Фараби «ізгі қасиет» феноменін ерекше
атап көрсетеді
«Ізгі қасиеттің екі түрі болады –этикалық
және интеллектуалдық.
Интеллектуалдық ізгі қасиет – ақыл-
парасатқа жатады, мәселен, даналық,
парасат, ақыл-ойдың тапқырлығы мен
өткірлігі, ұғымталдық.
Абу Насыр ибн Этикалық ізгі қасиет – жанның
Мухаммед әл-Фараби ұмтылысына байланысты, мәселен,
(870-950)
ұстамдылық, батылдық, жомарттық,
әділдік»
«Қайырымды
қаланың тұрғындары
туралы трактат»
Әл Фарабидің қайырымды қала туралы
ілімі
Әл Фараби құндылықтар
әлемін қайырымды қаладан
іздейді: «өзара көмектесу
мақсатын қойған қала
қайырымды қала болып
табылады…»

Барлық қалалардағы бақытқа жету мақсатымен бір-
біріне көмектесіп отыратын халық – қайырымды халық.
Егер халықтар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне
көмектесіп отыратын болса, бүкіл жер жүзі осылайша
қайырымды болмақ»
Жүсіп Баласағұнның құндылықтар жүйесі
Жүсіп Баласағұнның пікірінше, төрт
құндылық– әділет, дәулет, қанағат, ақыл
бір -бірімен үндескен жағдайда ғана ел
бақытқа жетеді
Жүсіп Баласағұнның “Құтты білік”
поэмасында өзінің әңгімелерін айтатын
төрт кейпкерлер:
Елбасы Күнтуды Елік - Әділеттің рәмізі
Айтолды уәзір – Бақ-дәулеттің рәмізі
Өгдүлміш - Парасаттың рәмізі
Жүсіп Оғдұрмыш Қанағаттың рәмізі
Баласағұн
1020– 1070 жж. Баласағұнның пікірінше, мемлекетті
дұрыс басқару үшін қара қылды қақ
жаратындай әділ заң болуы керек
Қазақ халқының экзистенциалдық (тіршіліктің) құндылықтары

«Жеті қазына» «Жеті ырыс»:
1. Ер жігіт 1. Адамның ақыл - ойы, санасы.
2. Сұлу әйел 2. Денсаулық.
3. Ілім - білім 3. Ақ жаулық (ердің жары).
4. Жүйрік ат 4. Бала (өмір жалғасы).
5. Құмай тазы 5. Көңіл (көңіл мен пейіл кең болса,
6. Қыран бүркіт ынтымақ, береке орнайды).
7. Берен мылтық 6. Жер («Жерсіз – ел тұл, ерсіз – жер тұл»).
7. Ит.
«Рухани жаңғыру» контекстісінде қазақ мәдениетінің
құндылықтық бірегейленуі

Мәдени бірейлегену дегеніміз - бұл
төлтума дәстүрлі ұлттық мәдениетке
тәнділікті, ұқсастықты анықтау.
Қазіргі Қазақстанның дамуы
халықтың тарихы мен мәдениетін
зерттеуді, ұлттық дамудың бастауларын,
мәдениетінің басымды рухани, өнегелі
құндылықтарын түсінуді талап етеді.
«Рухани жаңғыру» - «Туған жер»,
«Қазақстанның сакралдық
географиясы» атты жобалары болысады
Қазақстандық қоғамның және әрбір қазақстандықтың
санасын жаңғыртудың бағыттары

1.Бәсекелік қабілет
2. Прагматизм
3. Ұлттық бірегейлікті сақтау
4. Білімнің салтанат құруы
5. Қазақстанның
революциялық емес,
эволюциялық дамуы
6. Сананың ашықтығы
«Мәдениет-білім беру-тарих» атты жаңа мәдени
макромодель

- ;
Литература
Ницше Ф. Сумерки кумиров. Соч. в 2-х томах. М., 1990, т. 2, с. 611-612.
Августин Аврелий. Исповедь. М, Renaissance. 1991, с. 53.
Барлыбаева Г.Г. Эволюция этических идей в казахской философии. –
Алматы, 2011.
Аль-Фараби. Социально-этические трактаты.
Нысанбаев Ә. Тәуелсіз Қазақстанның құндылықтар әлемі – Мир
ценностей независимого Казахстана. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия
және саясаттану институты, 2011. – 271 б. – қазақша, орысша.
Н,Ә. Назарбаев. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру»//
http://www.akorda.kz

Ұқсас жұмыстар

Конфуций іліміндегі этикалық құндылықтар

Назарбаев Зияткерлік мектептеріндегі тәрбие жұмысының негізгі бағыттары

Қазақтың ағартушылық философиясы

ҚҰНДЫЛЫҚТАР ФИЛОСОФИЯСЫ

Қазақ тілі Ғаламдық тақырыптардағы Оқушылар Қазіргі заманның жаһандық мәселелері

Қазақ халқының мәдениеті мәдениеттану

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚСТАН

Этикалық принциптері

Қазақ халқының мифтері мен аңыздары

Қазақ халқының материалдық мәдениеті

Пәндер