Қазақ халқының ұлттық этикалық құндылықтары

Орталық Қазақстан Академиясы Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы

Пән: «Философия»

Дәріс-презентация №9

Этика. Құндылықтар философиясы

Жаңа типтік оқу жұмыс бағдарламасы бойынша

Құрастырған: философия ғылымдарының докторы, профессор Мирзабекова Алма Шаимовна

Қарағанды - 2020 -2021 оқу жылы

Этика. Құндылықтар философиясы

Құндылықтар философиясы. Аксиология және өнегелілік

Этикалық ілімдердің тарихи типтері

Фәлсафа дәстүріндегі этикалық өлшем

Қазақ халқының ұлттық этикалық құндылықтары

Құндылықтар философиясы

Құндылық - бұл адам және қоғам үшін бір нәрсенің оң маңыздылығы. Құндылықтар туралы ілім аксиология (грек тілінен: «аксис» - құндылық, «логос» - ілім) деп аталады. «Құндылық» ұғымы «баға» және «мақсат» деген түсініктермен байланысты. Құндылықтар адам ойларына, істеген қылықтарына, заттарға баға берудің негізі, өлшемі (критерийі) ретінде танылады. Адам нені құндылық деп санаса, соны өзінің мақсатына айналдырады. Махатма Ганди: «Сіздің құндылықтарыңыз сіздің тағдырыңызға айналады», - деген.

Құндылықтардың түрлері таңдаған өлшемнің негізінде жіктеледі:

- мазмұнына қарай - экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани құндылықтар;

- субъектісіне қарай - тұлғалық, топтық, ұлттық, таптық, жалпы адамзаттық;

- қажеттіліктерге қарай: материалдық (баспана, тамақ, киім және т. б. ) және рухани құндылықтар;

- пайдалы болуына қарай - утилитарлық және утилитарлық емес (лат. тілінен «утилис» - пойда)

Жалпы адамзаттық құндылықтар - Ақиқат, Ізгілік, Сұлулық (ежелгі грек философы Сократ атап көрсеткен «құндылықтардың үшбұрышы»)

Махатма Ганди

(1869-1948)

Үндістан ұлт-азаттық қозғалысының қайраткері

Аксиология және өнегелілік

Аксиология мен өнегеліліктің өзара байланысы этикалық құндылықтарда көрінеді. Антикалық софистердің (б. д. д. V ғ. ) байқауынша, мәдениет заңдары табиғат заңдарынан ерекшеленеді. Софистердің ашқан осы жаңалықтың негізінде философияның ерекше қыры ретінде этика пайда болды.

«Этика» (грек. «этос» - «мінез», «әдет») терминін ғылыми қолданысқа Аристотель еңгізді. Этика - адам мінез-құлқысының заңдары мен нормалары туралы ғылым.

Этика мынау сұраққа жауап береді: біз не істеуіміз керек? Біздің іс-қылықтарымыз қандай болуы керек? Аристотель этиканың мақсатын бақытқа жеткізетін іс-қылықтар деп түсінген.

Этикалық құндылықтар - бұл басқа адам-дармен қарым-қатынастардың негізіни құрайтын құндылықтар: ізгілік, әділеттілік, борыш, мейірімділік және т. б.

Антикалық софистер

(б. д. д. V ғ. )

Аристотель(б. д. д. 384-322 жж. )

Материалдық және рухани құндылықтар

Құндылықтар адам үшін маңызды материалдық игіліктерге (тамақ, киім, баспана) және рухани игіліктерге бөлінеді

Рухани игіліктер - адам мен бүкіл қоғамның діни, этикалық, эстетикалық құндылықтар жүйесі

Конфуций іліміндегі этикалық құндылықтар

Конфуцийдің ілімі бойынша, «бекзат ер» - бұл адамдармен қарым-қатынастарда бес тұрақ-ты этикалық құндылықтарды жүзеге асырған кісі

«У-чан» - бес тұрақтылық:

- «жень» - адамды сүю,

- «и» әділеттілік,

- «ли» - әдеттілік, ритуал,

- «чжи» -даналық, сау ес,

- «синь» - сенімділік

Конфуций (Кун-фу-цзы)

б. д. д. 551-479 ж. ж. .

Негізгі еңбегі - «Лунь-Юй»

Этикалық категориялар

Игілік - адам үшін оң, жақсы құндылық деп танылатын заттар, іс-әрекеттер, мінез-құлықтың түрлері

Ізгілік (жақсылық) - игілікті жасауға, сақтауға және нығайтуға бағытталғанның бәрі

Зұлымдық (жамандық) - игілікті құрту, бұзу

Мейірімділік - өзге адамға рақымдылықты, қамқорлықты, жанашырлықты, сүйіспеншілікті білдіру

Парыз, борыш - адамды өз болмысын адамгершіліктік құндылықтарға сай қалыптастыруға мәжбүрлейтін, ол үшін ішкі міндетке айналған рухани қажеттілікті бейнелейтін этикалық категория.

Ар-ұждан - адамның өзінің мінез-құлқысына, сезімдеріне, ойларына және өзге адамдардың іс- қылықтарына, пікірлеріне ізгілік және зұлымдық тұрғысынан ішкі баға беруге қабілеті

Абырой - адамның өзі-өзін сыйлауда көрініс табатын, өзінің «Менін» аса жоғары, асқақ, әр дәрежеде қадір тұтып қастерлейтін сезімі

Намыс - адамның өз абыройын сезуін ақыл-оймен ұштастырып, сана деңгейінде игере білуі

Моральдың пайда болуы туралы тұжырымдамалар

Діни тұжырымдама: Құдай адамзатқа моральдық ережелер жүйесін берген

Натуралистік тұжырымдама: адамның табиғи қажеттіліктері -моральдың пайда болу негізі.

Әлеуметтік-тарихи тұжырымдама - мораль алғашқы қауымдық қоғамда ру- тайпа ішіндегі қарым-қатынастарды реттеу үшін пайда болды

Христиан діні мен исламға ықпал еткен иудаизмнің этикалық құндылықтары(«Көне Өсиеттегі» Моисейдің 10 қағидаларынан алынған),

Құдай саған берген жер үстіндегі өмірің ұзақ болуы үшін әкең мен анаңа құрмет көрсет

- Өлтірме

-Заңсыз жыныстық қатынастарға түспе

- Ұрлама

- Жақын адамның үстінен жалған арыз айтпа

- Жақын адамның үйін, әйелін, құлын, күңін, өгізін, есегін, еш нәрсесін өзіме тартып алсам деп тілеме

Этикалық ілімдердің тарихи типтері

2. Натуралистік-прагматика-лық тип: «пайда» және «игілік» мінез-құлық пен іс- қылық моральдылығының өлшемдері деп танылады. Сондағы пайда туралы түсі-ніктер әртүрлі

Идеалистік, діни және деонто-логиялық тип: моральдық-эти-калық мәселелердің шешімі Құдайдың қолында немесе борыш сезіміне байланысты

иудаизм, христиандық, исламның діни этикалық ілімдері; Конфуций, Гераклит, Сократ, Платон, Канттың этикалық көзқа-растары

- цинизм және гедонизм,

- моральдық «табиғилығы» туралы теориясы (Демокрит, Гельвеций, Т. Гоббс, Дж. Локк, Д. Юм),

-социал-дарвинизм, эволюционизм (Ч. Дарвин, Г. Спенсер),

-прагматизм, утилитаризм (И. Бен-там, Дж. Ст. Милль),

социобиологизм (З. Фрейд, Ф. Ниц-ше и др. )

социоцентризм (О. Конт, К Маркс, )

Этикалық ілімдердегі идеалистік және діни пікірлер

Гераклит : «адам болғандық-тан, адам Құдайға жақын жерде өмір сүреді»

Августин Аврелий:

« . . . Жанның ішінде ерекше «өнегелі, немесе рухани сатысы бар», ол жеті баспалдақтан тұрады: үрей, діндарлық, мықтылық, сау ес, жүректің тазалығы, даналық. Моральдық зұлымдық, күнә немесе мінездің кемістігі әуелі санада пайда болады, және содан кейін ғана істеген қылықтарда көрініс береді».

Бд. д. 540-501 жж. до н. э.

Августин Аврелий

(354-430 жж. )

Этикалық ілімдердегі деонтология

Әдептіліктің алтын ережесі - бұл бүкіл әлемдік этикалық принцип

Конфуций: «өзіңе қаламағаныңды өзгеге жасама»

И. Канттың категориялық императиві:

Конфуций (Кун-фу-цзы)

б. д. д. 551-479 жж.

Иммануил Кант

1724 -1804 гг.

1) «әрқашанда жүріс-тұрысыңның ережесі бүкіл адамзаттың талабына сай келсін …»

2) «ешқашанда адамға құрал ретінде қарама, әрқашанда оны мақсат тұт»

Ислам деонтологиясы: «Зиян мен жамандық жасаудан аулақ бол, сенің әрекеттеріңнен адамдарға пайда болсын деп тырысып жүр»

Альберт Швейцер:өмірді қастерлеу

Альберт Швейцер: «Ізгілік -өмірді сақтауға және дамытуға қызмет ететін нәрсе, зұлымдық өмірді құртатын немесе оған кедергі жасайтын нәрсе».

«Өмірді тең қастерлеуді көрсету қажет: менің өмірге деген жігеріме де, кез келген өзгенің өмірге жігеріне де».

(Альберт Швейцер «Мәдениет және этика», «Адам ойлауының дамуындағы этикалықтың проблемасы», «Гумандылық», «Өмірді қастерлеу туралы ілім» )

Альберт Швейцер

(1875-1965),

неміс философ-гуманист,

дәрігер, заңгер

Этикалық ілімдердің натуралистік-прагматикалық типі

Адамның мәні оның табиғи биофизикалық қажеттіліктеріне байланысты деген көзқарас. Мақсатқа сәйкестік пен пайда болу принципіне негізделіп, бұл этикалық ілім релятивизация барысында нигилизмге дейін апарады: мәңгі, өзгермейтін және абсолютті моральдық принциптер мен нормаларды жоққа шығарады.

Мысалы, Герберт Спенсер өмір сүрудің негізгі заңы - тірі жаратылыстардың табиғи ортаға бейімделуінде деген. Сонда индивид пен рудың сақталуына ғана емес, сонымен бірге өмірдің толық болуына, яғни неғұрлып көп ляззат алудың максимумына жетеді, ал бұл - адам іздеген бақыт.

Осы бақытқа жетуде мінез-құлықтың дұрыс немесе бұрыс болуына мән берілмейді

Герберт

Спенсер (1820-1903)

Утилитаризм

Утилитариизм (лат utilis - пайда) мінез- құлықтың немесе іс-қылықтың этикалық құндылығын оның пайдалы болуынан көреді.

Иеремия Бентам: «неғұрлым көп адамға неғұрлым көп бақыт әкелетін іс- қылық құнды болады»

Утилитаризм адамды «жақсы» не «жаман» деп бағаламайды, оған «жақсы болды ма» немесе «жаман болды ма» деп оның жағдайына баға береді. Сондықтан утилитаристер «борыш», «абырой», «жазалау» деген ұғымдарға мән бермейді

Иеремия (Джеремия) Бентам (1748-1832), утилитаризмнің негізін қалаушы,

«Деонтология немесе мораль туралы ғылым» (т. 1-2, 1834)

Имморализм (әдепсіздік) Ф. Ницше

Имморализм Ф. Ницше (( лат. im (жоқ) + moralis (әдеп-ті) : «Дәрігерлер үшін мораль. Барлық жағдайларда жаңа жауапкершлікті, дәрігердің жауапкершілігін қалыптастыру керек, егер жоғары өрлеп келе жатқан өмірге қызығушылық азғындап бара жатқан өмірді басып тастауды және жоюды талап етсе - мысалы, ұрықталуға құқық үшін, дүниеге келуге құқық үшін, өмір сүруге құқық үшін . . . Ауру адам - қоғам үшін масыл (паразит) . Белгілі қалпына жеткенде оның өмірін әрі қарай жалғас-тыруы ерсілік болады … өмірдің мәнінен айы-рылған науқастың өмір сүруге құқығы қоғамның зор жеккөрушілігін тудыруы тиіс. Дәрігерлер бұл жеккөрушілікті білдіруде делдал болғаны қажет, - олар рецепттерді емес, қайта әр күн сайын өз науқасына жеккөрушіліктің жаңа мөлшерін көрсетуі керек . . . »

Фридрих Ницше

(1844-1900)

«Кумирлердің алакөлеңке кезі»

Этиканың қазіргі қалыпы

1. Этика өрісінің кеңеюі: «ізгілік» ұғымы экология саласына (биоцентрлік этика) және адаммен ғылыми эксперименттерге таратылады (биоэтика)

2. Этиканы гендерлік тұрғыдан қарастыру

3. Дәстүрлі этикаға эволюциялық көзқарас

4. Ойын теориясында моральдық таңдаудың логикалық-математикалық ас-пектілері (түрмеге қамалған адамның дилеммасы: «қылмысты мойындаймын ба әлде мойындамаймын ба?»)

Либералдық биоэтиканың«жаңа этикалық стандарттары» (XX ғ. 2-ші жартысы)

- эвтаназияны қолдаушылардың «лайықты өмір, лайықты өлім» принципін «өмірді қолдайтын аппаратураны үзіп тастаудың моральдылығын» ақтау үшін қолдану;

- «бас миының өлімі» ұғымын адамдық биоматериалдың зерттелуін және пайдаланылуын ақтау үшін қолдану;

- «отбасын рационалды жоспарлау» ұғымы; «табиғи сұрып-талуды түзету» мақсатпен тұқым қуалайтын ауруларға «генетикалық шабуыл» жасау ұғымы;

- «жасанды сұрыпталу» тәсілі ретіндегі пренаталдық диагностика

Қазақ философиясындағы құндылықтар мәселесі

Қазақ философиясының дәстүрлі ерекшелігі - адам экзистенциясына (тіршілігіне) бетбұрыс, адам болмысының мән-мағыналы негіздерін руханилық тұрғыдан іздеу. Бұл беталыс қазақ ақындарының шығармашылығына, араб-мұсылмандық және түркі тілді ойшылдардың кәсіби философиялық ізденістеріне, қазақ ағартушылдардың ілімдеріне тән

Қазақ үшін ең басты құндылық, ең бағалы нәрсе - өмір. Адам тіршілікте өзінің өмірін әр күнін бағалап, мандайға жазылған өмірді гүлдендіруге, жандандыруға, мәнді өткізуге ұмтылуы тиіс.

- Дүние-өмірдің ерекшеліктерінің бірі - оның өткіншілігі : «дүние-жалған», «сұм дүние», «өттің дүние», «дүние-арман». Қазақ халқы оны қадірлеуге шақырады.

«Дүние-арманға» мән беретін нәрселер: еңбек, сүйікті жар, жақсы дос, басқалармен сыйласып өмір сүру

Қазақ мәдениетіндегі «құт» ұғымының аксиологиялық мәні мен мазмұны

Ортағасырлық түркі философиядағы «бақыт» ұғымы «ырыс», «береке» түсініктерімен қатар «құт» сөзі арқылы беріледі.

Қашқари өзінің «Сөздігінде» оны ешқандай тәржімесіз береді: «Құт-құт, бақ-дәулет». Махмұт Қашқариде «құт» - бақыт сөзінің тек бір қырын ғана ашып отырғандығы, бірақ оны тек Тәңір беретіндігі айтылады.

Жалпы құт ұғымының мәні мен мазмұны көпжақты: ол рухты немесе жанды, мүмкіндік пен өмірлік күшті, байлық пен игілікті де білдіреді.

Қазақ мақал-мәтелдегі «құт» ұғымы

«Құр жатқан - Тәңірдің құтынан қағылады»,

«Қонақ келсе - құт келеді»,

«Ерте тұрған еркектің ырысы артық, ерте тұрған әйелдің - бір ісі артық»