Қазақстандағы қазақ-орыс билингвизмі: теориялық аспектілері, таралуы және тілдік ерекшеліктері

Билингвизмді зерттеген ғалымдар

Магистрант: Ержанқызы Б.

Билингвизм мәселелерін көптеген отандық және шетелдік ғалымдар қарқынды зерттеп жатыр. Алайда, бүгінгі таңда тіл үйрену мәселесі толық шешілмеген, тілдік сана мен қолданылатын тілдің өзара байланысы мәселесі әліде қарастырылуда. Қазақ-орыс қостілділігі қазақстандық ғалымдар К. М. Байбульсинова, М. М. Копыленко, З. К. Ахметжанова, М. Т. Тезекбаев, Б. Х. Хасановтың еңбектерінде егжей-тегжейлі зерттелді. Сонымен қатар, З. К. Ахметжанова, Х. Б. Ажмұхамбетов, М. С. Бектұров, К. Биалиева, К. Ж. Айдарбек, Р. Е. Уәлиханова, Б. Б. Бисенбаева, Ф. Г. Гришко, В. А. Исенгалиева, М. С. Сеитова, Л. Г. Гиззатова, Ж. К. Шайкенова және т. б. еңбектерінде орыс және қазақ тілдері жүйесінің фактілері зерттелді.

Э. Д. Сүлейменованың пікірінше, Кеңестік тіл білімінде екі тілділіктің ара-жігін ажырату, қай тілдің -ұлттық немесе орыс тілінің-ана тілі: ұлттық-орыс қостілділігі (ана тілімен - қазақ тілімен), қырғыз, Литва және т. б. ) және орыс-Ұлттық (орыс тілінде) . Бұл айырмашылық билингвизм үшін маңызды белгілерге негізделмеген, бірақ билингвизм теориясындағы жеңілдету онымен байланысты болды. Бірінші кезекте бұл ана тілі ұғымына, ұлттық және орыс тілдерін міндетті түрде өзара байыту туралы ережеге, екі тілділік түрлерінің тепе-теңдік принципіне, үйлесімді Ұлттық-орыс қостілділігі туралы тұрақты пікірге, билингвизм жағдайында тілдердің бірін ығыстыру фактілерін елемеуге және т. б. қатысты.

О. Алтынбекова тілдік байланыстар проблемасын зерттеуге арналған өз жұмысында Қазақстандағы билингвизм мен полилингвизмді зерделеуге байланысты мәселелердің негізгі шеңберін егжей-тегжейлі талдап, мынадай қорытындыға келеді: "Қазақстандағы тілдік ахуал, бірінші кезекте, қазақ-орыс билингвизмінің (титулдық ұлт өкілдерінің 75%-ы орыс тілін біледі), екінші кезекте, орыс тілді (орыстар, белорустар, украиндар, поляктар, немістер, кәрістер, гректер, молдавандар, мордва, чуваштар және т. б. ), ұлттық-қазақ-орыс қостілділігі (өзбектер, ұйғырлар, түріктер, күрдтер, әзірбайжандар, тәжіктер, шешендер, қырғыздар, татарлар, дүнгендер, башқұрттар және т. б. ) . Тәжіктер мен өзбектерді қоспағанда, әртүрлі этностардың көптілділігінде орыс тілі басым екенін атап өткен жөн".

Қазіргі таңда ең көп тараған билингвизмнің түрі, орыс тілін қолданатындар. Қазақ және орыс тілдердің арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. С. А. Аманжолов әзірлеген қазіргі қазақ кирилл алфавиті 42 әріптен тұрады: орыс алфавитінің 33 әрпі және қазақ тілінің 9 ерекше әрпі: Ә, І, Ң, Ғ, Ү, Ұ, Қ, Ө, Һ. Қазақ тілінде дауысты дыбыстардың үндестік заңы қолданылады, немесе сингармонизм-бір немесе бірнеше фонетикалық белгілері бойынша бір сөз шеңберінде дауысты дыбыстарды теңестіруден тұратын морфологиялық-фонетикалық құбылыс. Бұл ережеден тек қарыз алу, шығармашылық жағдайда зат есімдер, сондай-ақ жұрнақтары бар зат есімдер мен есімдіктер-нікі/-дікі/ - тікі. Орыс тілінде мұндай үлгі жоқ.

Сонымен қатар, Қазақ тіліндегі екпін, орыс тілінен айырмашылығы, тұрақты және қозғалыссыз, ол екі немесе одан да көп буындардан тұратын сөздердегі соңғы буынның дауысты дыбысына түседі.

Қазақ тілі бір мәнді жұрнақтар мен жалғаулардың бірігуімен сипатталатын агглютинативті тілдер типіне жатады. Орыс префикстері мен предлогтарының рөлін жұрнақтар мен қызметтік атаулар орындайды.

Осы өзгерістердің барлығы, бала екінші тілді меңгергенде үлкен дыбыстар алмастырушылық қиыншылықтарға алып келеді.