Сөз мағынасы

Презентация қосу

Қазақ тілінен
тақырыптық тестпен
жұмыс істеудің тиімділігі

Дайындаған: қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
А.А.Тлеубаева

Қордай ауылы, №51ом
Ел тәуелсіздігінің 21 жылдық тарихында туған тілдің
тұғырын биіктетіп, мәртебесін арттыру мәселесі әрқашан
басты әрі маңызды мәселе болып көтеріліп келеді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев : «Қазақстанның болашағы- қазақ
тілінде»,-деп тұжырымдады. Ал, қазақ халқының тіл
келешегі –бүгінгі мектеп оқушыларында.
Бүгінгі таңда қазақ мектептеріндегі қазақ тілі мәселесі,
орыс тілді мектептердегі қазақ тілі мәселесі деп бөліп,
жаруға болмайды. Қандай тілді мектеп болмасын, негізгі
талап – өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-
қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез
бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен
білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін,
мәдениетті жеке тұлғаны қалыптастырып тәрбиелеу.
ҰБТ дегеніміз – мемлекеттің, қоғамның және тұлғаның
қажеттілігіне сәйкес келетін бүгінгі білім сапасын көтеру
және басты бағыт болып табылады.
Ұлттық бірыңғай тестілеу- жалпы орта білім беру
ұйымдарында оқушылардың қорытынды аттестаттауының
бір түрі. Аттестаттауды жақсы тапсыру үшін оған сапалы
дайындық қажет. Оқушы білімді меңгеріп қана қоймай,
оны іс-жүзінде қолдана алуы керек. Осы себептен ҰБТ-ға
оқушыларды дайындауда тиімді әдістер мен тәсілдерді
үнемі іріктеп отыру қажет. Қазіргі кезде өзге ұлт өкілдерін
қазақ тілінен дайындап шығару мұғалімнің
шығармашылығына, жауапкершілігіне, ізденушілігіне
байланысты.
ҰБТ өткізудің қажеттілігі:
– білім беру ұйымдарын объективті бағалау, олардың
нақты рейтингісін көрсету, оқушылардың және
мұғалімдердің білім алудағы жоғары нәтижелеріне
талпынысын тудыруға ынталандыру.
ҰБТ-ның мақсаты:
ҰБТ- жоғары білім алуға барлық бітірушілердің тең
дәрежеде қол жеткізуі, білім берудің сыртқы тәуелсіз
бағалау жүйесін құру.
ҰБТ-ның жоғары нәтижесі 11-сыныпта ғана пайда
болмайды. Қазіргі мектепте мұғалімнің өз еңбегінің
нәтижесіне деген жауапкершілігі қалыптасқан. ҰБТ-ға
дайындаудың басты тұлғасы – оқытушы.
Мұғалімге қойылатын талаптар :
- Оқушылардың білім алу себептерін айқындау
- Пәндік оқытуды ұйымдастыру
- Тиімді технологияларды қолдану.
Кемшілігі:
- Тест қорытындысында кемшіліктер анықталады
- Тестік бақылауда оқушылардың шығармашылық қабілетін бағалай алмаймыз
- Уақыттың аздығына байланысты кемшілік болады
- Жауап беру кезінде кездейсоқтық болуы әбден мүмкін
Артықшылығы:
- Білім беруші мекемеге тәуелсіз бақылау жүйесі
- Білім мазмұнына жалпыға бірдей білімді бағалау шкаласының қолданылуы
- Әр оқушының білімі мен әр мұғалімнің біліктілік деңгейін шынайы айқындап,
оларға талап қою арқылы сапалы білім беруге қолайлы жағдайдың жасалуы.
Ерекшелігі:
-Стандартты түрде жалпы білім тексеріледі
-Әділетті,оқушылар бірдей жағдайға қойылады, тікелей сабақ беретін мұғалім
қатыспайды, оқушының мектебі тұратын орны ешқандай ерекшелік белгісін
алмайды.
-Тестік бақылау кең көлемді оқу материалын қамтиды
-Бағалауы нақты, бірақ сертификатқа қосылмайды, тек бағаланады
-Экономикалық жағынан тиімді (тексеретін адамдар саны,уақыты)
-Оқушыларды есте сақтау, қайталау, белгілі уақытқа оқып, үлгіру қасиеттеріне
тәрбиелейді.
Сонымен мұғалім ҰБТ-ға дайындалуда қандай мақсат қоюға тиіс?
Мақсаттар:
1. Оқушылар сабақта алған білімдерін өмірде қолдана білуге тиіс;
2. ҰБТ-ға сапалы дайындық ұйымдастыру;
3. Оқушыларды 100 пайыз оқу үлгеріміне талаптандыру;
4. ҰБТ-ның сапасын және орташа ұпайын жоғарылату.
Жылдық жоспар дайындап алу

Фонетика. Дауысты және дауыссыз дыбыстар. Буын. Тасымал.Екпін.
Үндестік заңы. Дыбыс үндестігі.
Лексика Синоним, антоним, омоним сөздер; мақал-мәтелдер; фразеологизмдер; сөз құрамы; сөзжасам;
қос сөздер.
Морфология Жай септеу; тәуелдік септеу. Күрделі зат есім. Көмекші есімдер. Тәуелдік жалғауы; жіктік
жалғауының көпше түрі.
Сөз таптары, етістердің түрлері.
Септеулік шылаулардың қолданылу ерекшеліктері.
Етістіктің шақтары,грамматикалық формалары.
Түбір мен қосымша. Сөз тудырушы жұрнақтармен сөз түрлендіруші жұрнақтардың айырмашылығы.
Синтаксис Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі.
Күрделі бастауыш пен күрделі баяндауыш.
Бастауыштан кейін қойылатын сызықша.
Сөйлемнің бірыңғай мүшелері , тыныс белгілері. Салалас
құрмалас сөйлем, тыныс белгілері.
Сабақтас құрмалас сөйлем, тыныс белгілері.
Іс-қағаздардың үлгілерін сауатты толтыра білу амалдары
ҰБТ нәтижесіне нелер әсер етеді?
- Күнделікті жүйелі жұмыс ұйымдастыру;
- Интерактивті технологияларды қолдану,
- Жеке тұлғаның даралығын дамыту;
- Оқушылардың білім алу себептерін қалыптастыру.
Мұғалімнің жұмысында көп қиындық тудыратын
орташа оқитын оқушы емес, потенциалды және қауіп
тудыратын балалар, өйткені тест сұрақтары орташа
оқитын оқушыларға бағытталған. Оқушылардың
жеке ерекшеліктерін және білім сапасын көтеру
жұмыстарын келесі кезеңдерден көруге болады.
1-кезең. Диагностикалық:
- Бақылау жұмыстарын өткізу арқылы оқушылардың білім деңгейлерін
анықтау,
-Өткен жылдағы ҰБТ нәтижесі мен байқау тестілердің сараптамаларын
жасау арқылы қиындық тудыратын мәселелерді анықтау;
-ҰБТ-ны өткізу ережелерімен және ұсыныстарымен танысу.
2-кезең. Практикалық:
- Тест жинақтарымен жұмыс;
-Күрделі тақырыптар бойынша деңгейлік тапсырмалар;
-Топтық және жеке дайындық;
-Тестпен жұмыс істеуде тиімді тәсілдерді қолдану.
3-кезең. Синтетикалық (анықтаушылық):
- Тақырыптар бойынша бақылау тестілері,
- Мониторинг;
- Қатемен жұмыс парағын жүргізу;
- Психологиялық тренинг ұйымдастыру және өткізу.
Үш кезең бойынша өткізілетін жұмыстар оқушыларды үш топқа бөлінетінін
анықтайды: 1-топ үнемі 20 ұпайдан жоғары алатын оқушылар , 2-топ 15
ұпайдан 20 ұпайға дейін алатын оқушылар, 3-топ 15 ұпайдан төмен
алатындар.
Жұмысты неден бастадым?
Алдын-ала өзім бақылау тест –«Кіріспе тест» өткіздім.
Сыныпқа жеке папка дайындадым. Оның ішінде: ҰБТ
нәтижелерінің жеке парағы, қателерді талдау парағы ,
сонымен қатар әр оқушының жеке ереже дәптері бар.
Бірінші, әр оқушы мониторинг парағын алғаннан соң,
өзіне мақсат қояды.Тест нәтижелерін белгілегеннен соң
қатемен жұмыс жасалады. Қатемен жұмыс парағы
бойынша түрлі жұмыс жасауға болады
Мысалы:
-грамматикалық ережелерді аудару, жаттау;
-ережелерін еске түсіріп жазу;
-мысалдар келтіру;
-бірін-бірі тексеру;
-өзін тексеру.
Мектепішілік байқау –тестілеу нәтижелерінің
мониторингі өткізіледі. Оқушылардың ұпайлары
салыстырылып отырады.
Оқушыларға психологиялық көмек:
ҰБТ-мен қорқытуға болмайды
• Оқушы өз күшін және өз мүмкіндігін нақты білуі
керек
• Алдына мақсат қою
• Қате жібермеуден қорықпау
• Тест тапсыру техникасына үйрету
• Өз уақытын бақылауға үйрету
• Тапсырма қиындықтарын жеңе білу
11-сынып оқушыларын ҰБТ-ға дайындау бойынша жүргізілетін жұмыс түрлері:
1. 11-сынып бағдарламасы бойынша әр тарауды қамтыған 10-25 сұрақтан тест құрастырылады
2. Әр тарауды оқып бітіргеннен кейін тест өткізіледі. Тест тапсырмалары қазақ тілі бойынша
Мемлекеттік білім беру стандартына сай құрылады.
3.Білімде қалып қоюшылық анықталған тақырыптар бойынша қосымша сабақтар өткізіледі.
Келесі кезеңде жекелеген сұрақтарды қалай тез орындауға болатынын талдап түсіндіру:
-сұрақты асықпай, түсіне оқу
-сұраққа қатысты грамматикалық материалды жеке түсіндіру.
Мысалы: «жақсыз сөйлемді табыңыз» деген тапсырма берілсе , дұрыс жауапты қалай тез
табуға болады?
1-қадам: баяндауышты табамыз;
2-қадам: баяндауыштың жасалу жолына көңіл бөлеміз. (1.-қы,-кі,-ғы,-гі жұнақты қалау райлы
етістікке бол көмекші етістігі тіркесіп келеді; 2.Тұйық етістікке керек, жөн, мүмкін, тиіс
сияқты сөздер тіркесіп келеді; 3.–ып,-іп,-п жұрнақты көсемшеге бол (көбіне болма) көмекші
етістігі тіркесіп келеді;)
Тест оқушылардың білімін салыстыруға , білім беру жүйесінде оқушылармен бірге жеке
жұмыс жүргізуге мүмкіндік туғызады. Бағдарламалық материалдан тыс өткізіліп отыратын
осындай жұмыстар оқушылардың қазақ тілі бойынша сауаттылығын арттыруға біршама септігін
тигізді. Соның нәтижесі мынадай болды. 11 «в» сыныбында жалпы оқушылардың саны -17.
Оның 12 оқушысы ҰБТ-ға қатысып, 100% үлгерім, 100% сапа, орта балмен 18,5 бал көрсетті.
ҰБТ- жалпы орта білім беру ұйымдарында білім алушыларды қорытынды аттестаттау
нысандарының бірі, сондықтан мынадай жұмыстарды қлдануға болады:
Қазақ тілі қандай тіл?
Дүние жүзінде
6 мың тіл бар

600 - дің ауызекі және
жазба тілі бар

200 тіл ғана
мемлекеттік тіл

ҚАЗАҚ
ТІЛІ
ҚАЙ ТІЛ КӨП ТАРАҒАН?
1-орында қытай тілі – 844 млн. адам
2-орында ағылшын тілі – 437 млн. адам
3-орында хинди тілі – 338 млн. адам
испан тілі – 331 млн. адам
.........................................................................
.........................................................................
.........................................................................
70-орында қазақ тілі – 12 млн. астам адам
(1997 ж. санақ бойынша)
ҚАЗАҚ ТІЛІ – ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛІ
1989 ж. 22 қыркүйек - “Қазақ КСР-інің
Тіл туралы Заңы”.
1993 ж. 1995 ж. 30 тамыз –

ҚР Конституциясында бекітілді.

1997 ж. 11 шілде – “ҚР Тіл туралы Заңы”
6 тарау, 27 баптан тұрады.

1-тарау. 4-бап. “ҚР мемлекеттік тілі –
қазақ тілі”
Лексика көне гректің lexiros (сөздік қор) деген
сөзінен шыққан. Ол –дүние жүзі халықтарына
ортақ термин. Бұл термин бір тілдегі барлық
сөздердің жиынтығы деген ұғым, оны сөздік құрам
дейді. Ол тілдегі барлық сөздердің жиынтығы,
сөздің лексикалық мағынасын, сөздік құрамын,
сөздік қорын зерттейді.
1. Қолдану аясы шектеулі сөздер

2. Тұрақты тіркес. Нақыл сөздер. Мақал-мәтел.

3. Сөз мағыналары.

4. Омоним. Антоним. Синоним.
Сөз мағынасы (семасиология) Семасиология (гр. semasia - мағына, гр. Logos-сөз -
ілім) — заттар мен құбылыстарды, түсініктерді атап білдіретін сөздер мен
сөз тіркестерінің лексикалық мағынасын зерттейтін ғылым саласы.
Семасиология - лексикологияның аса маңызды бөлімдерінің бірі. Семасиология

ғылымындағы негізгі ұғым - семантика.
Семантика (көне грекше: σημαντικός - таңбалаушы, білдіруші) — тіл және тіл

бірліктері (сөз, грамматикалық тұлға, сөз тіркесі, сөйлем) арқылы білдірілетін хабарды
, заттар мен құбылыстардың мән-мазмұның зерттейтін тіл білімінің саласы,
семиотиканың негізгі бөлімдерінің бірі.
Семантика сөз мағынасын, сөз құрамындағы элементтердің өзара мағыналық қарым-

қатынасын, сөз мағынасы түрлерінің даму заңдылықтарын зерттейді.
Тілдік талдау арқылы сөз құрамындағы морфемалар (түбір, аффикстер) мен

синтагмалық тіркестердің Семантикасын анықтауға болады. Аффикстер білдіретін
грамматикалық мағыналар екі түрге бөлінеді:
Заттық мағыналарды жинақтап, жалпы категорияларды жасайтын

категориалдық мағына. Категориалдық мағына "субъект — предикат", "субъект —
объект", "жанды — жансыз", "белгілі — белгісіз", "іс-әрекет—жағдай" т.б. білдіретін
синтаксиспен байланысты. Категориалдық мағынаның реляциялық мағынадан
ерекшелігі өзара жұптық қарама-қарсы жүйеден тұратындығында.
Сөйлем құрамындағы сөздерді өзара байланыстыратын ішкі тілдік реляциялық

мағына. Реляциялық мағына ұлттык тарихи ерекшелігі бар нақты тілдің
морфологиясымен тығыз байланысты. Оған қиысу, менгеру, септік жүйесі т. б. жатады.
Полисемия (гр. Poly - көп + sema - таңба)- сөздің екі немесе бірнеше мағынаға ие болуы. Полисемия екі
түрлі: грамматикалық және лексикалық. Полисемия сөздің қандай мағынада айтылуы сол сөздің басқа әр
түрлі сөздермен тіркесіп келуі арқылы, белгілі бір контексте, нақтылы жағдайда, әңгіменің жалпы
тақырыбына байланысты жүзеге асады. Мысалы, орыс тілінде: поле - ржаное поле, футболисты на поле,
поля шляпы. Сөздің негізгі (басты, тура) мағынасы мен оның туынды (қосалқы, ауыспалы) мағыналарын
өзара ажырату барысында оның негізгі мағынасы контекстке тікелей бағынышты болмайды, өйткені ол
ешқандай контекстке байланысты болмай-ақ, сол сөз айтылған кезде сөйлеушінің ойына бірден келетін
мағына болып табылады. Сөз мағыналарының арасындағы семантикалық өзара байланыс олардың
арасында ортақ мән беретін элементтердің, яғни семаның рөлі арқылы көрінеді.
Көп мағыналылық – сөздің екі немесе одан да көп мағынаға ие болуы. Тілдің байлығы мен даму
дәрежесі сөздік құрамдағы сөздердің саны көп болуымен ғана өлшеніп қоймайды, сонымен бірге ондағы
сөздердің К. м. байлығымен де ерекшеленеді. Сөздердің сапа жағынан дамығандығын көрсететін бірден-
бір белгі – К. м. Бұл, негізінде, сөздік қордағы сөздерге тән қасиет. Сөздік қордағы сөздер ең алғашқы
пайда болған кезде аз мағыналы болғандығы байқалады. Кейін олар бұрынғы мағынасының үстіне
жаңадан тағы бір немесе бірнеше қосымша туынды мағыналарға ие болған. Мыс., “қанат” алғашында
құстар мен шыбын-шіркейлердің ұшып-қонатын дене мүшесін білдірген. Онан кейін балықтың жүзу
мүшесін, киіз үйдің керегелерін (алты қанат ақ орда), арба-шананың үстін кеңейту үшін салынған
ағашты (қанаты жоқ шанаға шөп аз сияды), ұшақтың қанаты және белгілі бір нәрсенің орналасқан шебі,
екі жағы (футбол алаңының оң жақ, сол жақ қанаттары, т.б.) мағыналарын білдіріп, көп мағыналы сөзге
айналды. Мыс., “судың асты” мағынасындағы “түп” сөзінің қазіргі қазақ тілінде мынадай мағыналары
бар: 1. Бір заттың төменгі, ішкі қабаты (ыдыстың түбі). 2. Өсімдіктің жер астындағы бөлігі (томардың
түбін қопардық). 3. Өсіп тұрған немесе қазып алынған өсімдік (бес түп отырғыздық). 4. Түкпірдегі,
шеткі (түп бөлмеде отыр). 5. Адамның шыққан тегі, арғы заты (“Мен сол керей ішіне сіңген аз атаның
баласы едім, түбім қызай”. М.Әуезов). 6. Бір нәрсенің жаны, қасы (Мәскеу түбінде фашистер талқан
болды). Сөздердің семантик. құрылысы неғұрлым күрделі әрі бай болса, соғұрлым олардың тілдегі
атқаратын қызметі де күшейе бермек. Әсіресе, көп мағыналы сөздер сөздік құрамындағы синонимдердің
көбеюіне үлкен ықпал етеді.
Көп мағына – сөздердің басқа
сөздермен тіркескендегі жанама
мағыналары. Көп мағыналы
сөздер бір негізден жасалады
және бір сөз табына тән болады.
(бас, көз, бет, ауыз, тіл, арқа, іш,
құлақ, кілт, жол, түп)
Сөз мағынасы

Тура мағына-
Ауыспалы мағына-
сөздің белгілі бір ұғымды
сөздің мағынасы ауысып,
білдіретін бастапқы
өзге мағынада қолданылуы.
мағынасы, яғни әрбір
Ауыспалы мағына көбіне
заттың, ұғымның өзіне ғана
екінші сөзбен тіркескенде
тән мағынасы.
пайда болады.
(терең көл, ашық терезе)
(терең ой, ашық мінез)
Тура мағына

Қара қарындаш Терең құдық
Жақсы сөз Жұмсақ нан
Жасыл ағаш Қара көз
Қара киім Ашық есік
Биік тау Домбыраның тиегі
Ақ көйлек Адамның басы
Қызыл кітап Ашық есік
Жылы су Ыстық күн
Жұмсақ төсек Жылы күн
Жасыл кілем Салқын күн
Ақ көйлек Алтын теңге
Қалың қар
Суық жел
Ауыспалы мағына
Қара жүрек Қара хабар
Жұмсақ мінез Қара бет
Қатты сөз Жылы лебізі
Ақ жүрек Жылы ниет
Суық хабар Биік ой
Қалың жұрт Биік сезім
Қара шаңырақ Ескі дос
Ашық мінез Тас жүрек
Күміс үн Жұмыстың басы
Алтын жүрек Алтын дауыс
Жұмсақ күлкі Терең ой
Жылы сөз Суық адам
Қара тер Жұмсақ күлкі
Алтын күн
Омоним- дыбысталуы бір, мағыналары әр түрлі
сөздер (ара шақты, ағаш аралады)

Антоним –мағыналары бір-біріне қарама-қарсы
сөздер (су жүрек-ер жүрек, аласа-биік)

Синоним – айтылуы әр түрлі, мағыналары ұқсас
сөздер (сұлу, әдемі, көрікті)
Синонимдер Той, думан;
Мұқату, кеміту;
Төзу, шыдау;
Ер, батыр;
Салт, дәстүр;
Атақ, даңқ;
Дәулет, байлық;
Момын, жуас;
Әдемі, көркем;
Бет, жүз;
Тиімді, пайдалы;
Аяқтау, бітіру;
Күшті, мықты;
Адам, кісі;
Күрес, арпалыс;
Аспан, көк, әуе;
Тез, баяу;
Дос, жолдас;
Белгілі, атақты;
Мекен, аймақ;
Алыс, шалғай;
Тыным, тыныштық;
Ас, тағам;
Күш, қуат;
Сұлу, әдемі;
Құбы, құрдас;
Қайратты, жігерлі;
Ұстамды, шыдамды;
Жаман, нашар;
Биік, зәулім;
Тәуір, жақсы;
Аласа, пәс;
Дәріс, сабақ;
Оқушы, шәкірт;
Мөлдір, тұнық;
Ұшуы-қонуы;
Мақсат, мұрат;
Синонимдер-жазылуы әр түрлі, Бірінші, тұңғыш, алғашқы;
мағынасы ұқсас сөздер Бағыт, бағдар, беталыс;
Құрметті, қалаулы, қастерлі; Алыс, қашық, шалғай;
Уақыт, мезгіл, кезең; Дұшпан, жау, қас;
Озат, озық, үздік; Бөркін аспанға лақтыру, қуану;
Ұстаз, мұғалім, оқытушы; Қоян жүрек, су жүрек;
Ежелгі, көне, ескі; Жұлдызы жанды, бағы жанды;
Кең, байтақ, ұлан; Құлақ салды, тыңдады;
Кәрі, қарт, қария; Күні туды, күні қарады;
Халық, ел, жұрт; Бетінен оты шықты, ұялды;
Сабырлы, ұстамды; Қой аузынан шөп алмас, момын;
шыдамды, төзімді; Қыздың жиған жүгіндей, үріп
Зат, нәрсе, бұйым; ауызға салғандай;
Сымбатты, көрікті, ажарлы; Аузына құм құйылды, үндемеді;
Ауру, сырқат, кесел;
Антонимдер –мағыналары бір-біріне қарама-қарсы
сөздер.

Жәрдем -көмек; Бай -кедей;
Төмен -жоғары; Кең -тар;
Ақымақ -ақылды; Соғыс -бейбітшілік;
Ашады -жабады; Көңілді -жабырқаңқы;
Ақ -қара; Жіңішке -жуан;
Көп -аз; Іші -сырты;
Жарық -қараңғы; Аш -жап;
Басталды -аяқталды; Түн -күн;
Ерте -кеш; Өтірік -шын;
Ажарлы -ажарсыз; Қалың -жұқа;
Үлкен -кіші; Терең -таяз;
Жоғалту -табу; Жоғары -төмен;
Ауыр -жеңіл; Шындық -өтірік;
Бар -жоқ; Алыс -жақын;
Дұрыс -бұрыс; Қорқақ -батыр;
Антонимдер –мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер.
Қуаны-ренжу
Алыста-жақында; Көтереді-түсіреді;
Тәтті-ащы; Жоғары-төмен;
Мықты-әлсіз; Таулы-жазық;
Ашады-жабады; Бай-кедей;
Серт-уәде; Кәрі -жас;
Пайда-зиян; Ала жаздай-қыс бойы;
Жылдам-ақырын; Таяқ тастам жер-ит арқасы
Ауру-сау; қиянда;
Дос-қас;
Жүрегінің түгі бар- батыр;
Жақсы-жаман;
Бетінен қақпау-бетінен алды;
Биік-аласа;
Ауырдың үстімен-жеңілдің
астымен;
Алыс-жақын;
Қоян жүрек -қорқақ;
Ұзын-қысқа;
Ат ізін салмады-күн құрғатпады;
Артық-кем;
Су жүрек-қорқақ;
Оңай-қиын;
Төбе шашы тік тұрды-қорықты;
Үстінде-астында;
Бетінен оты шықты-беті бүлк
етпеді;
Мақал-мәтелдер
Жаман жолдастан таяғым артық.
Жаңбыр жаумаса, жер жетім, басшы болмаса, ел жетім.
Ер -елінде, гүл -жерінде.
Елі іші –алтын бесік.
Білімді өлмес, қағазда аты қалар, ұста өлмес, істеген заты қалар.
Көп түкірсе –көл.
Өнерлінің өзегі талмас.
Білекті сүріндіре алмағанды, білімді сүріндіреді.
Жақсымен жолдас болсаң, ісің бітер,
Жаманмен жолдас болсаң, басың кетер.
Бір суып, бір ысып, барады ішім пысып.
Еңбек ерлікке жеткізеді, ерлік елдікке жеткізеді.
Отты үрлеген жағады, шындықты іздеген табады.
Көзіме жас бер, жылайын, шыдам бер, сабыр қылайын.
Күлме досқа –келер бас.
Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар.
Еңбек түбі –береке, береке түбі –мереке.
Ағаны көріп, іні өссер, апаны көріп, сіңлі өссер.
Ұста пышаққа жарымас, етікші етікке жарымас.
Еріншектің ісі екі.
Жері байдың –елі бай.
Жеті рет өлшеп, бір рет кес.
Мақал-мәтелдер
Ер –елінде, ит –тойған жерінде.
Еңбектің нан тәтті, жалқаудың жаны тәтті.
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Көз жетпеген жерге сөз жетеді.
Өнерлінің өрісі кең.
Ер дәулеті –еңбек.
Еңбек етсең, емерсің.
Оқу инемен құдық қазғандай.
Мың досың болса да аз, бір қасың болса да көп.
Әлін білмеген әлек.
Ынтымақ болмай, іс оңбас.
Ел бірлігі –ел теңдігі.
Айлалы батыр алдырмас.
Жері байдың -елі бай.
Қыстың қамын жаз ойла.
Тілге құрмет-елге құрмет.
Мың -қосшыға, бір –басшы.
Қырықтың бірі –қыдыр.
Елу жылда ел жаңа, жүз жылда қазан.
Еңбек -адамның екінші анасы.
Ұстаздан шәкірт озар.
Мақал-мәтелдер
Мектеп кеме-тілім теңіз.
Күздің бір күні қыстың бір айын асырайды.
Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады.
Ақыл азбайды, білім тозбайды.
Еңбексіз өмір-сөнген көмір.
Өнер алды-қызыл тіл.
Отансыз адам-ормансыз бұлбұл.
Отан- оттан да ысқтық.
Отан отбасынан басталады.
Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол.
Туған жердің жері де, елі де көрікті әрі сүйкімді.
Көп сөз –көмір, аз сөз -алтын.
Досы көппен сыйлас, досы азбен сырлас.
Ырыс алды ынтымақ.
Жеті атасын білмеген –жетесіз.
Елдің көркі –елімен, Отан көркі –жерімен.
Өз үйім, өлең төсегім.
Еңбек етте, міндет ет.
Адам көркі –шүберек, ағаш көркі –жапырақ.
Бұл не? Ол кім?
Балқаш көлі
Ертіс қандай өзен?

Астанадағы «Солтүстік шұғыла» тұрғын үй кешені .

«Қанағаттандырылмағандықтарыңыздан»

Шолпан (462°C)

Жұмат Шанин

Плутон (-235°C)

Ольга Шишигина

Меркурий (172 мың км/сағ)

Жер (судан 5 есе тығызырақ)

Серік Қонақбаев

Қабылан (100 км/сағ)

Африка түйеқұсы

Орынбор

Орал таулары (ұзындығы 2,5 мың км)
Бұл не? Ол кім?
Ірі көлемдегі ағынсыз су қоймасы.

Батыстан суы тұщы болады да, шығыс бөлігі – ащы болатын

көл.
Ең үлкен өзен

Биіктігі-180м, қабаттарының саны-44

Қазақ тіліндегі ең ұзын сөз

Әлемдегі ең ыстық планета

Әлемдегі ең суық планета

Әлемдегі ең жылдам планета

Әлемдегі ең тығыз планета

Құрлықтағы ең жылдам жануар

Әлемдегі ең ір құс

Әлемдегі ең ескі тау
Сәйкесін тап тұңғыш қазақ журналының редакторы
Абай Құнанбайұлы –

қазақ үкіметінің тұңғыш төрағасы
Ыбырай Алтынсарин –
қазақтың мүддесін шетелде жүріп қорғаған
тұңғыш қазақ
Шоқан Уәлиханов –
қазақтың тұңғыш тілтанушысы, қазақ
Ахмет Байтұрсынұлы – әдебиету теориясының негізін қалаушы,
қазақ әліпбиін алғаш түзуші

Мұхамеджан Тынышбаев –
қазақ жазба әдебиетінің тұңғышы, тұңғыш
классик

Мұхаметжан Сералин – тұңғыш қазақ педагогикалық оқулығының
авторы
Әлихан Бөкейханов –
тұңғыш теміржолшы

Мұстафа Шоқай – тұңғыш ағартушы ғалым, тұңғыш тарихшы,
тұңғыш саяхатшы, тұңғыш этнограф,
тұңғыш журналист
Әміре Қашаубаев –
Кеңес Одағының мемлекеттік және
лениндік сыйлығын алған тұңғыш
қазақ жазушысы
Міржақып Дулатов – қазақ әнін әлемге паш еткен

тұңғыш қазақ
Қажымұқан Мұңайтпасов – қазақтың тұңғыш кәсіби палуаны,

әлем чемпионы атанған тұңғыш
қазақ
Күләш Байсейітова – тұңғыш қазақ баспагері, КСРО-

дағы тұңғыш қазақ елшісі
Жұмат Шанин – қазақтан шыққан тұңғыш КСРО

халық әртісі
Мұхтар Әуезов – тұңғыш қазақ кәсіби дәрігері

Нәзір Төреқұлов – Қазақстан жазушылар одағының
тұңғыш төрағасы
қазақтан шыққан тұңғыш режиссер
Ілияс Жансүгіров –
қазақтың тұңғыш романының

авторы
Мұхамеджан Қарабаев –
Абай Құнанбайұлы – тұңғыш қазақ педагогикалық
оқулығының авторы
Ыбырай Алтынсарин – тұңғыш ағартушы ғалым,
тұңғыш тарихшы, тұңғыш саяхатшы,
Шоқан Уәлиханов – тұңғыш этнограф, тұңғыш журналист
қазақ жазба әдебиетінің тұңғышы,
тұңғыш классик
Ахмет Байтұрсынұлы –
қазақтың тұңғыш тілтанушысы, қазақ
әдебиету теориясының негізін
Мұхамеджан Тынышбаев қалаушы, қазақ әліпбиін алғаш түзуші
– тұңғыш теміржолшы
Мұхаметжан Сералин – тұңғыш қазақ журналының редакторы
қазақтың мүддесін шетелде жүріп
Әлихан Бөкейханов – қорғаған тұңғыш қазақ
қазақ үкіметінің тұңғыш төрағасы
Мұстафа Шоқай –
Бауыржан Момышұлы – тұңғыш қазақ цирк өнерінің шебері
екінші дүниежүзілік соғыста бес мәрте ерен
Балуан Шолақ – ерлік көрсеткен тұңғыш қазақ батыры
күріш өсіруден әлемдік рекорд жасаған
Ыбырай Жақаев – тұңғыш диқан, екі мәрте Социалистік Еңбек
Ері атағын алған тұңғыш қазақ күрішшісі
Кеңес Одағының батыры атағын алған
Мәншүк Мәметова –
тұңғыш қазақ қызы
тұңғыш қазақ академигі
Қаныш Сәтбаев –

Тұңғыш қазақ кинооператоры
Әбілхан Қастеев –
тұңғыш қазақ кәсіби суретшісі
тұңғыш қазақ кәсіби музыканты, кәсіби
Әлкей Марғұлан –
музыка мәдениетінің негізін қалаушы,
тұңғыш қазақ дирижеры, Құрманғазы
Ескендір Тынышбаев – атындағы қазақ ұлттық консерваториясының
тұңғыш ректоры
Ахмет Жұбанов – тұңғыш қазақ археологы
Дінмұхаммед Қонаев –
мемлекет басшылары арасында Социалистік Еңбек Ері атағын алған тұңғыш қазақ
әлем әйелдері туралы энциклопедияға енген және «Халық қаһарманы» атанған
тұңғыш қазақ қызы
Роза Бағланова – Кеңес Одағының батыры атағын екі мәрте алған қазақ ұшқышы

Талғат Бигелдинов – Тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті

Нұрсұлтан Назарбаев – қазақ тілді тұңғыш спорт комментаторы

Әлжан Жармұхамедов тұңғыш қазақ ғарышкері

Cұлтанғали Қаратаев – Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Үкімет басшысы

Сергей Терещенко – «Алтын орфей» халықаралық байқауының бас жүлдесін жеңіп алған және КСРО
эстрадасының үздік үш әншісінің бірі саналған тұңғыш қазақ қызы
Тоқтар Әубәкіров –
– қазақтан шыққан тұңғыш олимпиада чемпионы
Роза Рымбаева –
20 жасында Олимпиада чемпионы атанған, 18 жасында қажыға барған тұңғыш
Бекзат Саттарханов — қазақ боксшысы
Берілген мақал-мәтелдерді оқып, көп нүктенің
орнына тиісті сан есімдерді қойып жаз.
… атасын білмеген жетесіз.

Ер жігіттің … сөйлегені – өлгені.

… рет өлшеп, … рет кес.

Білгенің – … , білмегенің – … .

Бала … келгенше, жерден таяқ жейді.

Білекті ... жығады, білімді ... жығады.

... ала болса, ауыздағы кетеді,

... түгел болса,төбедегі келеді.
... сомың болғанша, ... досың болсын.

Ұлға ... үйден тыю,

Қызға ... үйден тыю.
Сан есімдерге терме диктантын жаздыру.
1. Бір мен екі алмаңдар,
Үшке алданып қалмаңдар.
Кілең төрттік алғандар,
Бесті ғана армандар.
2. Үш кіші ішік піштім,
Үш үлкен ішік піштім.
Неше кіші ішік піштім?
3.Бір көлде он екіден қаз ойнайды,
Алсам деп бірін бірі наз ойнайды.
Келгенде жақындасып, қожаңдасып,
Бірін-бірі алмасына еш қоймайды. (дойбы)
4. Бірінші буыным құс аты,
Ал екіншісі- бояу түсі.
Екуін біріктіріп оқысақ,
Оңынан да, солынан да,
Ұлт болып шығамын(қазақ)
"Кубизм" әдісін пайдалану

1. Баянда. Сан есімнің ережесін айт.
2. Қолдан. Сан есімге мысал келтір.
3. Салыстыр. Сан есім түрлерін салыстыру.
4. Байланыстыр. Сөз таптарына ортақ белгілерін айт.
5. Талда. Көңілі бір жадырап шайдай ашылды.
6. Қабылда. «Тұңғыш»
Сөзжұмбақ шешу.
1.Озат оқушының алатын бағасы.
2.Отызды беске бөлгенде неше шығады?
3.Неше ауыз сөздің тобықтай түйіні бар?
4.Неше жұрттың тілін біл, неше түрлі білім біл?
5.Неше қырлы, бір сырлы?
6.Сыныпта неше тақта бар?
7. ... бір мақал, жүз бір жұмбақ.
1. Жинақтық сан есім жасайтын жұрнақтарды табыныз.
A) – ға, -ге.
B) – ып, -іп.
C) – ның, -нің.
D) – ау, -еу.
E) – мен, -пен. 1. Топтау сан есімді белгілеңіз.
A) Бес жарым.
2. Заттың санын, ретін білдіретін сөз табын анықтаңыз. B) Жүзден.
A) Сан есім. C) Үш.
B) Зат есім. D) Екінші.
C) Сын есім. E) Елулеп.
D) Етістік.
E) Үстеу. 2. Есептік сан есімді табыныз.
А) Бес.
3. Көп нүктенің орына керекті сан есімді жазыңыз. B) Алтау.
... қырлы ..... сырлы. C) Сегізінші.
А) Екі, бес. D) Он тоғызыншы.
B) Төрт, үш. E) Жетеу.
C) Тоғыз, алты.
D) Сегіз, бір. 3. Күрделі сан есімді тіркесті табыңыз.
E) Он, жеті. А) Үш қала.
В) Тоғыз қозы.
4. Жұрнақ дұрыс жалғанған жинақтық сан есімді табыңыз. С) Үш жүз қорық.
A) Оннау. D) Бес көлік.
B) Бесеу. Е) Үш шақ.
C) Тоғызау.
D) Сегізау. 4. Дара сан есімі бар сөйлемді табыңыз.
E) Он бесеу. А) Есіл өзенінің ұзындығы екі мың төрт жүз елу шақырым.

5. Реттік сан есімді белгілеңіз. В) Балқашта балықтың он екі түрі бар.
A) Жүз. С) Барсакелмес қорығы 1939 жылы ашылған.
B) Тоғызыншы. D) Бурабайдың жағасында он бес демалатын орын бар.
1 Е) Біздің
2 3қаламызда
4 5 төрт
6 ескерткіш
7 8 бар.
9 10
C) Бесеу.
д а д в в в в с е д
D) Отыздаған.
E) Үштен бір. 5. «Бүтін, жарым» сөздері сан есімнің қай түрінде болатынын
анықтаңыз.
А) Есептік сан есім.
СЕМАНТИКАЛЫҚ КЕСТЕ

Сан Дара Күрделі Негізгі Туынды
Екі
Бесінші
Он бес
Елу
Жетеу
Алпыс
алты
Көңілді шумақтар
1. 1 – бір
Же1 екен 1қазан:
Кей1 жемді 1қазан
1 – ақ сәтте қойды жеп.
Кү1 етті,
«Тойдым», - деп.
Естіп 1 кез дү1ді,
Жағадағы тү1ді
Паналауға жүгірді.

2. Піл к3ті
Піл к3ті емес
Тіл к3ті.

3. 6н балдақ қол сәні,
Әшекей т10 сәні.

4. 4еу түгел болса, төбедегі келер,
6ау ала болса, ауыздағы кетер.

Ұқсас жұмыстар

Сөзжасам жүйесі

Сөзжасамдық тәсілдер тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі заңдылықтарының біріне жататыны

Грамматикалық мағына

Сөз мағыналары

Сөз және оның мағынасы

Сөз мағына

Қазақ тілі пәнінен факультатив сабақтарына арналған оқу -әдістемелік кешен

Қарама - қарсы сөздер, 4 сынып

Тарихи морфология

Сөз мерген

Пәндер