Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті селекцияда пайдалану

Қазақ Ұлттық Қыздар Педагогикалық Университеті № 3 БӨЖ: Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті селекцияда пайдалану

Орындаған: Жаппар Ақсәуле

Қабылдаған: Қойлыбаев Жасұлан

Тірі ағзалардың ата-аналарына ұқсау қабілеті. Яни барлық организмдердің ататегіне тән белгілері мен ерекшеліктерін ұрпақтан-ұрпаққа беру қасиеттері.

Тұқымқуалаушылық Өзгергіштік

Тірі ағзалардың өз ата-аналарынан ерекшеленуі қасиеті. Түр даралары жынысты жолмен көбейген кезде ата-аналарының белгілерін толығымен көшіріп ала алмайды. Өзгергіштік нәтижесінде ағзалар жаңарады, түрленеді.

Тұқым қуалайтын өзгергіштік (мутация) - нәтижесінде азалар өз туыстастарынан өзгеріп қана қоймай, өзгерген белгілерді ұрпақтарына береді. Мутация кезінде ағзаның басқа да қасиеттері сияқты ДНҚ молекуласының құрамыда кездейсоқ өзгеріске ұшырайды

Өзгергіштіктің түрлері

Тұқым қуаламайтын өзгергіштік (модификация) - ДНҚ молекуласындағы гендер мен хромосомалар өзгермейді. Еге ата тегіндегі ата-аналары ірі болмаса, қорек жетіспесе ағза ешқашанда ірі болмайды.

Ген(грек. genos - тұқым, тек) - тұқым қуалаудың қандай да бір элементар белгісін қалыптастыруға жауапты материалдық бірлік. Генде жасушаның құрылымы мен қызметін анықтайтын генетикалық ақпарат болады. Барлық Гендер ДНҚ-дан тұрады және әрбір жеке жасушадағы мыңдаған осындай Гендер жеке ДНҚ молекуларының үзіндісі түрінде емес, хромосома деп аталатын, ірі құрылымдық бірлік құрамында болады.

Ген

Эволюция - тірі ағзалардың қоршаған ортаға бейімделуінің артуымен және біртіндеп даму арқылы жүретін үрдіс. Ч. Дарвин эволлюциялық теориясын табиғи сұрыпталу теориясы деп атады.

Эволюция- ағзалардың ұрпақтарында көптеген пайдалы қасиеттердің жинақталу үрдісі. Бейімделгіштік қасиеттерінің артуы эволюция үрдісінде тірі ағзалардың жаңа түрлерінің пайда болып, дамуына апарады.

Сұрыптау-эволюцияның бағыттаушы факторы. Эволюция үрдісінің өзі тұқым қуалайтын өзгеріссіз жүрмейді.

Эволюциялық үрдістегі өзгергіштіктің рөлі

Селекция туралы жалпы түсінік

Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыруда селекция және тұқым шаруашылығының маңызы өте зор. Жергілікті жағдайда бейімделген жоғары өнімді сорттар мен будандарды өсірудің нәтижесінде өндіретін дақылдардың өнімділігі 40-50 және одан да жоғары пайызға көтеруге болады. Селекция(латын тілінен аударғанда selection- сұрыптау немесе іріктеу) - жаңа сорттар мен будандарды шығарумен айналысатын ғылым.

Селекция ғылымының даму кезеңдері

Өсімдіктер селекциясы егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып, онымен бірге дамып келеді. Н. И. Вавилов атап көрсеткендей, егіншілік пен өсімдіктер мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды. Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің тарихында 4 кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркәсіптік және ғылыми селекция. Байырғы халықтардың қарапайым селекциясы.

Ғылыми селекция

Селекцияның ғылым ретіндегі дамуына XVIII- XIX ғасыр аралығындағы ғалымдар: Найт, Бербанк, Мендель, Римпау және бәрінен бұрын Дарвин еңбектерінің маңызы зор болды. Ч. Дарвиннің ілімі ғылыми селекцияның дамуында шешуші рөл атқарды, ол ұсынған органикалықдүниенің эволюциясы туралы ілім селекцияның ғылыми базасы және оның алғашқы негізі болып қаланды. Селекция туралы ғылым эволюциялық ілімге негізделген. Н. И. Вавилов еңбектерінде көрсетілгендей, селекция дегеніміз - өсімдіктер мен жануарлардың қалыптастыруға адамның араласуы болып табылады.

Селекция туралы жалпы түсінік

• Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыруда селекция және тұқым шаруашылығының маңызы өте зор. Жергілікті жағдайда бейімделген жоғары өнімді сорттар мен будандарды өсірудің нәтижесінде өндіретін дақылдардың өнімділігі 40 -50 және одан да жоғары пайызға көтеруге болады. Селекция(латын тілінен аударғанда selection- сұрыптау немесе іріктеу) - жаңа сорттар мен будандарды шығарумен айналысатын ғылым. Алғашқы кезде жаңа сорттар шығаруда тек сұрыптау әдісі қолданылған. Қазіргі кезде селекцияда сұрыптаумен қатар, будандастыру, полиплодия, мутагенез, биотехнология сияқты басқада әдістер кеңінен қолданылуда. Селекционерлердің жоғары мамандануын қажет ететін генді инженерия, гаплоидты селекция сияқты әдістерді пайдалану қазіргі күні басты бағытқа айналуда. Сондықтан селекционерлер жасушаның ішкі құрлысын, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті, өсімдікте болатын ішкі құбылыстарды, аурулар мен зиянкестерді, өнімді сақта, өңдеу технологиясын жақсы білумен қатар, математиканы, химияны, өндіріс экономикасы мен ұйымдастыру негіздерін білулері қажет. Селекция жұмысының ғылыми-теориялық негізгі тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым генетика болғанымен, селекция өз алдына дербес ғылым. Ол жаңа ағзалар шығаруға негіз болатын ерекше әдістерге сүйенеді.

Селекциялық процестің техникасы және оны ұйымдастыру

• Жаңа сорттар шығару процесі ерекше селекциялық әдістерді қолданумен және өнімді ету, күту, бақылау, жинау кезінде бір сыпыра техникалық тәсілдерді пайдаланумен байланысты мәселелердің үлкен жиынтығын қамтиды. Бұған сондай-ақ учаскені таңдау және оны селекциялық жұмыстарға дайындау, сорттар мен селекциялық нөмірлерді сынау және оларды көбейту, алынған мәлметтерді жөнлеу т. б. жұмыстарды белгіленген схема бойынша ұйымдастыру мен іске асыру мәселелері кіреді. Селекциялық процесс сорт шығарумен аяқталады. Сорттар мен селекциялық материалдарды сынау кезінде олар үшін барлық агротехникалық жағдайлар бірдей болуы тиіс. Мөлдектердің көлемі мен мүсіні туралы көп айтылып та, жазылып та жүр. Бірақ мөлдектің көлемі кішігірім болып қайталымы көп болған дұрыс. Себебі топырақтың шұбарлық әсері де аз болады. Егер мөлдек ұзартылған және ені тарлау болса солғұрлым салыстыру қажеттері азайып, нақтылығы артады.