Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті селекцияда пайдалану

Презентация қосу

Қазақ Ұлттық Қыздар
Педагогикалық Университеті

№ 3 БӨЖ: Тұқым қуалаушылық
пен өзгергіштікті селекцияда
пайдалану

О Р Ы Н Д А Ғ А Н : Ж АП П А Р А Қ С Ә УЛ Е
Қ А Б Ы Л Д А Ғ А Н : Қ О Й Л Ы БА Е В Ж АС Ұ Л А Н
Тұқымқуалаушылық Өзгергіштік

•Тірі ағзалардың ата-аналарына • Тірі ағзалардың өз ата-
ұқсау қабілеті. Яни барлық аналарынан ерекшеленуі
организмдердің ататегіне тән қасиеті.Түр даралары
белгілері мен ерекшеліктерін
ұрпақтан-ұрпаққа беру қасиеттері. жынысты жолмен көбейген
кезде ата-аналарының
белгілерін толығымен
көшіріп ала алмайды.
Өзгергіштік нәтижесінде
ағзалар жаңарады,
түрленеді.
Өзгергіштіктің түрлері

Тұқым қуалайтын өзгергіштік • Тұқым қуаламайтын
(мутация) - нәтижесінде азалар өз өзгергіштік (модификация)-
туыстастарынан өзгеріп қана қоймай, ДНҚ молекуласындағы гендер
өзгерген белгілерді ұрпақтарына мен хромосомалар өзгермейді.
береді. Мутация кезінде ағзаның басқа Еге ата тегіндегі ата-аналары ірі
да қасиеттері сияқты ДНҚ болмаса, қорек жетіспесе ағза
молекуласының құрамыда кездейсоқ ешқашанда ірі болмайды.
өзгеріске ұшырайды

Ген

Ген(грек. genos — тұқым, тек) — тұқым қуалаудың қандай да бір элементар белгісін
қалыптастыруға жауапты материалдық бірлік. Генде жасушаның құрылымы мен
қызметін анықтайтын генетикалық ақпарат болады. Барлық Гендер ДНҚ-дан
тұрады және әрбір жеке жасушадағы мыңдаған осындай Гендер жеке ДНҚ
молекуларының үзіндісі түрінде емес, хромосома деп аталатын, ірі құрылымдық
бірлік құрамында болады.
Эволюциялық үрдістегі өзгергіштіктің рөлі

Эволюция – тірі ағзалардың қоршаған ортаға бейімделуінің артуымен
және біртіндеп даму арқылы жүретін үрдіс. Ч.Дарвин эволлюциялық
теориясын табиғи сұрыпталу теориясы деп атады.
Эволюция- ағзалардың ұрпақтарында көптеген пайдалы қасиеттердің
жинақталу үрдісі. Бейімделгіштік қасиеттерінің артуы эволюция
үрдісінде тірі ағзалардың жаңа түрлерінің пайда болып, дамуына
апарады.
Сұрыптау-эволюцияның бағыттаушы факторы. Эволюция үрдісінің өзі
тұқым қуалайтын өзгеріссіз жүрмейді.

Селекция туралы жалпы түсінік

Ауылшаруашылық өндірісінің
тиімділігін арттыруда селекция және
тұқым шаруашылығының маңызы өте
зор. Жергілікті жағдайда бейімделген
жоғары өнімді сорттар мен будандарды
өсірудің нәтижесінде өндіретін
дақылдардың өнімділігі 40-50 және
одан да жоғары пайызға көтеруге
болады. Селекция(латын тілінен
аударғанда selection- сұрыптау немесе
іріктеу) – жаңа сорттар мен
будандарды шығарумен айналысатын
ғылым.
Селекция ғылымының даму кезеңдері

Өсімдіктер селекциясы егін
шаруашылығымен бір мезгілде пайда
болып, онымен бірге дамып келеді.
Н.И.Вавилов атап көрсеткендей,
егіншілік пен өсімдіктер мәдениеті
жалпы адамзат мәдениетімен қатар
дамыды. Мәдени өсімдіктердің жаңа
сорттарын шығару әдісінің тарихында 4
кезеңді бөліп көрсетуге болады:
қарапайым, халықтық, өнеркәсіптік және
ғылыми селекция.Байырғы халықтардың
қарапайым селекциясы.
Ғылыми селекция
Селекцияның ғылым ретіндегі дамуына XVIII- XIX ғасыр
аралығындағы ғалымдар: Найт, Бербанк, Мендель,Римпау
және бәрінен бұрын Дарвин еңбектерінің маңызы зор болды.
Ч.Дарвиннің ілімі ғылыми селекцияның дамуында шешуші
рөл атқарды, ол ұсынған органикалықдүниенің эволюциясы
туралы ілім селекцияның ғылыми базасы және оның алғашқы
негізі болып қаланды. Селекция туралы ғылым эволюциялық
ілімге негізделген. Н. И. Вавилов еңбектерінде көрсетілгендей,
селекция дегеніміз – өсімдіктер мен жануарлардың
қалыптастыруға адамның араласуы болып табылады.
Селекция туралы жалпы түсінік

• Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыруда селекция және тұқым
шаруашылығының маңызы өте зор. Жергілікті жағдайда бейімделген жоғары өнімді
сорттар мен будандарды өсірудің нәтижесінде өндіретін дақылдардың өнімділігі 40 -50
және одан да жоғары пайызға көтеруге болады. Селекция(латын тілінен аударғанда
selection- сұрыптау немесе іріктеу) – жаңа сорттар мен будандарды шығарумен
айналысатын ғылым. Алғашқы кезде жаңа сорттар шығаруда тек сұрыптау әдісі
қолданылған. Қазіргі кезде селекцияда сұрыптаумен қатар, будандастыру, полиплодия,
мутагенез, биотехнология сияқты басқада әдістер кеңінен қолданылуда.
Селекционерлердің жоғары мамандануын қажет ететін генді инженерия, гаплоидты
селекция сияқты әдістерді пайдалану қазіргі күні басты бағытқа айналуда. Сондықтан
селекционерлер жасушаның ішкі құрлысын, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті,
өсімдікте болатын ішкі құбылыстарды, аурулар мен зиянкестерді, өнімді сақта, өңдеу
технологиясын жақсы білумен қатар, математиканы, химияны, өндіріс экономикасы мен
ұйымдастыру негіздерін білулері қажет. Селекция жұмысының ғылыми–теориялық негізгі
тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым генетика болғанымен, селекция
өз алдына дербес ғылым. Ол жаңа ағзалар шығаруға негіз болатын ерекше әдістерге
сүйенеді.
Селекциялық процестің техникасы және оны
ұйымдастыру
• Жаңа сорттар шығару процесі ерекше селекциялық әдістерді қолданумен
және өнімді ету, күту, бақылау, жинау кезінде бір сыпыра техникалық
тәсілдерді пайдаланумен байланысты мәселелердің үлкен жиынтығын
қамтиды. Бұған сондай-ақ учаскені таңдау және оны селекциялық
жұмыстарға дайындау, сорттар мен селекциялық нөмірлерді сынау және
оларды көбейту, алынған мәлметтерді жөнлеу т. б. жұмыстарды белгіленген
схема бойынша ұйымдастыру мен іске асыру мәселелері кіреді.
Селекциялық процесс сорт шығарумен аяқталады. Сорттар мен
селекциялық материалдарды сынау кезінде олар үшін барлық
агротехникалық жағдайлар бірдей болуы тиіс. Мөлдектердің көлемі мен
мүсіні туралы көп айтылып та, жазылып та жүр. Бірақ мөлдектің көлемі
кішігірім болып қайталымы көп болған дұрыс. Себебі топырақтың
шұбарлық әсері де аз болады. Егер мөлдек ұзартылған және ені тарлау
болса солғұрлым салыстыру қажеттері азайып, нақтылығы артады.
Селекциялық материалдарды бағалау тәсілдері
Селекциялық материал деп – барлық селекциялық жұмыс
процесінде алынған белгілер мен сорттарды айтады. Әрбір
алынған және өндіріске ендірілген жаңа сорттар жыл сайын
жоғары өнім беріп, сапасы жақсы болу үшін, селекциялық
материалдарды мынадай негізгі көрсеткіштері бойынша
бағалайды: 1.өнімділігі; 2.қолайсыз климат жағдайына
төзімділігі; 3.ауруға төзімділігі; 4.егу,күту, жинау жұмыстарында
техниканы пайдалануға бейімділігі; 5.сапасы; Селекциялық
материалдарды сынаған кезде жан – жақты, дәлдік және бағаны
тез уақыттың ішінде беру негізгі талап болып табылады. Оларды
әр түрлі белгілері және қолайсыз жағдайларға төзімділік дәрежесі
бойынша бағалағанда, әдетте бес баллдық көрсеткішті
қолданады. Соңғы кездері селекционерлер тоғыз баллдық жүйені
де пайдалануда. Бұл жүйе халықаралық жүйе болып табылады.
Өнімділігін бағалау
Өнімділік – бұл бір өсімдіктен алынған орташа өнім. Белгілі бір
көлемдегі егістіктің өнімі екі түрлі көрсеткішке байланысты
анықталады. Олар: өнімділігі және өсімдіктің орташа саны.
Қысқа төзімділігін бағалау. Күздік дақылдардың қысқа төзімділігі
көп жағдайда сорттың агротехникалық және тұқым қуалаушылық
ерекшеліктеріне байланысты болады. Қысқа төзімділігін
бағалаудың егістік тәсілі. Селекциялық жұмыста қысқа
төзімділікті бағалауда әр түрлі егістік тәсілдер қолданылады.
Қыстап шығуды көз жобасымен анықтау. Ол үшін көктемде, яғни
өсімдіктер өсіп жетілгенде, әр қайсысын қарастыру арқылы бес
баллдық жағдайда бағалайды. Күздік бидайдың қысқа
төзімділігін 9 баллмен бағалайды.
Өнімділік – бұл бір өсімдіктен алынған орташа өнім.
Белгілі бір көлемдегі егістіктің өнімі екі түрлі көрсеткішке
байланысты анықталады.
Құрғақшылыққа төзімділігін бағалау
Құрғақшылық біздің елімізде жиі болатын құбылыс.
Кейбір жылдары олар үлкен жер көлемін алып,
барлық ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін
төмендетеді. Құрғақшылықпен күресудің бірден – бір
жолы – бұған төзімді сорттар егу болып табылады.
Өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігі дегеніміз –
олардың жоғары температурада, ауаның төменгі
ылғалдылығында топырақта ылғалдылықтың
жетіспеу кезінде өз бойындағы суды дұрыс пайдалану
арқылы сапасы жақсы, жоғары өнім беру мүмкіндігі.
Назарларыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Өсімдіктер селекциясы

Жануарлар селекциясында қолданылатын будандастыру әдістері

Генетикалық экологиялық аурулар

Генетиканың даму кезеңдері

Фенотип - организмнің ішкі және сыртқы белгілерінің жиынтығы

Мутация процесі

Генетиканың даму тарихы

Тұқым қуалаушылықты зерттегенде

Вирустардың нәсілдік қасиеттері, олардың өзгергіштігі.Мутация түрлері.Гендік инженерия. Вирустардың лабораториялық жағдайда өсіру ерекшеліктері

Генетикалық антидарвинизм

Пәндер