Тоныкөк және оның 716 жылғы жазба ескерткіші: тарихы мен маңызы

Тоныкөк

Дайындаған: Сақташов Асылхан

Тоныкөк (тонйұқық) (646- 741ж. ) - Екінші шығыс түркі қағандығының негізін қалаушылардың бірі, оғыз тайпасынан шыққан ұлы дана, заманында түркі қағанатының үш бірдей қағанына уәзір болып, түркі елінің халқын көбейтіп, жерін кеңейтуге үлкен үлес қосқан кемеңгер.

Қытай сарайында жүріп, олардың өз еліне жасап жатқан қорлық-зорлығының бәрін көріп, біліп өскен Тоныкөк ақыры шыдай алмай, 683 жылы шыли иуән тайпасының басшысы Құтылықпен бірігіп, табғаштарға қарсы көтеріліске шығады. Көтерілісшілер жеңіске жетіп, көп ұзамай әйгілі Екінші Шығыс Түркі қағанатының шаңырағын көтереді. Құтылықты «Ел төресі» деген атпен қаған етіп сайлайды.

Тоныкөк кім болған?

Түркі қағандарының ұлы кеңесшісі болған Тоныкөк ірі билікке иеленген. Маңызды мемлекеттік істерді шешіп, үлкен жауынгерлік жорықтарды басқарған. Көне жазбаларда Тоныкөктің қытай білімін алып, шығыс дипломатиясының қыр-сырын жете меңгергені жайлы айтылады.

Түркі Білге қаған түркі- сыр, оғыз халқын асырап, мерейін үстем қылып отырар

Тоныкөк қашан өмірден өтті?

Тоныкөктің қай жылы өлгені белгісіз. Қытай тарихында білге қаған оны ордаға 716 жылы қайта шақырып алдырғанда Тоныкөктің жасының 70-те екені анық көрсетілген. Тарихшылар оны әбден қартайып барып өлді дегенді айтады. Соған қарағанда ол 741 жылдың шамасында 95 жасқа жетіп қайтыс болған тәрізді.

Тоныкөк жазба ескерткіші - Ақылгөй Тоныкөктің құрметіне қойылған тас тақта өзінің бұйрығы бойынша шамамен 716 жылы қашалып жасалған. Бұл ескерткіш 1897 жылы Баин-Цокто шатқалынан табылған.

Тоныкөк ескерткіші қайда орналасқан?

Қазіргі кезде ол Моңғол Республикасының астанасы - Улан-Батор қаласынан 60 шақырым жерде орналасқан.

Сол тас жазуда: «Мен, Білге Тоныкөк, табғаш (қытай) елінде тәрбиеленіп өстім. Түркі халқы ол кезде табғаштарға бағынышты еді» деп жазылған. Бұдан Тоныкөктің түркі тайпасы көсемдерінің бірінің баласы екені анық аңғарылады. Өйткені ол кезде көшпелілердің тек ел басыларының қытайға аманатқа берген балалары ғана император сарайында оқып, тәрбиелене алған.

Тоныкөк жазба ескерткіші 313 өлең жолынан тұрады. Жырдағы жалпы оқиғалар желісін зерттеушілер оны он төрт циклға, яғни он төрт хикаяға бөліп қарастырады.