Монополияның түрлері

Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті « Бәсеке және монополия»

Бәсеке - нарықтық шаруашылық субьектілері арасындағы қосымша табыс алу үшін өндіріс факторларын иелену және тауарларды өткізу мүдделеріне байланысты бақталастықтық немесе күрес

Бәсеке - әр түрлі формада болатын және әр түрлі жолдармен іске асырылатын нарықтық қатынастардың негізгі категориясы.

Бәсеке түрлері

Сала ішілік -бір салалық кәсіпорындар арасындағы ең үлкен табыс үшін күрес

Салааралық- түрлі салалық кәсіпорындар арасындағы капитал салудың ең пайдалы жағдайы үшін күрес

Баға бәсекесі

Күрестің нарықтан тыс нысандарын пайдалану

Бағадан тыс бәсеке

Өндіріс шығындарын азайтып, ассортименті мен сапасын өзгертпей тауар бағасын төмендету негізінде қосымша табыс алу үшін күрес

Қаржылық қулық сұмдықтар, құнды қағаздармен алып сатарлық жасау, өнеркәсіптік тыңшылық, мемлекеттік органдар арқылы қысым жасау, бәсекелестің көзін жою

Тауар қасиетінің өзгеруі және оған сапалы жаңа ерекшеліктердің берілуі, субститут - тауарлардың құрылуы, сатудан кейінгі техникалық қызмет, жарнама

Бәсекелік күрестің әдістемелері

Бәсеке нысандары

Жетілген бәсеке (еркін бәсеке нарығы) . Нарықтың классикалық үлгісі

Жетілдірілмеген бәсеке (жетілдірілмеген бәсеке нарығы) . Нарықтың қазіргі үлгілері

Монополистік бәсеке- біртекті емес, бірақ ұсақ тауар ұсынатын сатушылар саны көп нарық

Олигополия- бірнеше (3- тен 5- ке дейін) ірі фирмалар билейтін нарық

Монополия - тауардың бағасына ықпал ететін, өндірістің көп бөлігін бақылайтын бір ғана сатушының билігі

Табиғи

Кездейсоқ

Жасанды

Жетілген бәсеке сипаттамасы

Өнімнің түрі

Фирмалар саны

Бағадан тыс бәсеке

Салаға ену шарттары

Бағаның бақылануы

Өте көп

Біртекті

Жоқ

Бөгеттер жоқ

Жоқ

Монополия (грек -moons-жалғыз, polio- сатамын) жеке өндіруші тауар нарығын бақылап және сол нарықта үстем орын алған кезде пайда болады.

Монополияның мақсаты- нарықта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы мүмкін болатын жоғары табыс алу.

Монополиялардың пайда болуының негізгі себептері өндіріс пен капиталдың шоғырлануы.

Монополистік бәсеке

Олигополия

Таза монополия

Саладағы фирмалардың саны

Көп

Бірнеше

Біреу

Өнімнің түрі

Сараланған

Сараланған және біртекті

Бірегей

Нарықтық бағаға ықпал ету қабілеттілігі

Нарықтық шеңбер шегінде

Өзара тәуелділікпен шектелген және құпия сөз байласуы айтарлықтай

Бағаны әкімшілікпен ұсыну

Жетілдірілмеген бәсеке сипаттамасы

Салаға кіру тосқауылы

Жоқ

Елеулі

Кіру оқшауланған

Бағадан тыс бәсеке

Елеулі

Қажет емес

Монополияның түрлері:

Табиғи монополия- табиғи шикізаттарды пайдаланумен байланысты. (газ, мұнай, жылу, электро энергия)

Жасанды монополия- сөз байласу немесе бәсекелесті басып тастау арқылы құрылған монополия. (пошта, темір жол)

Кездейсоқ монополия- аз тұтынушылары үшін уақытша сұранысты ұсыныстан асырып түсіру нәтижесінде пайда болады, бұл капиталдың тиімді жұмсалуын қамтамасыз етеді.

Шоғырланудың негізгі бағыттары

Деңгейлес интеграция

Сатылас интеграция

Әртараптандыру

Технологиялық жағынан өзара байланыспаған көп салалы компаниялар дың бірігуі

Өндірістің бір саласында жұмыс істейтін компаниялардың бірігуі

Өндірісі бір технологиялық желімен біріктірілген көп салалы компаниялар дың бірігуі

Монополиялардың ұйымдастырылу шаралары

Картель

Синдикат

Трест

Концерн

Конгломерат

Бір бірімен қызмет бабымен емес, бас компанияның басқа компанияларымен қосылу және жұтылу нәтижесінде пайда болған бірлесу

Біріңғай қаржы орталығы бар көп салалы фирмалардың бірлесуі

Меншікті біріктіру, өндірісті жалпы басқару және тауарды өткізу негізінде бірлесу

Өнімді бірлесіп өткізу мақсатында бірігу

Нарық, өндіріс үлесі және баға деңгейлерін бөлу туралы монополистік келісім

Монополияға қарсы заңдар- бұл бәсекелестікті дамытуға, монополияны шектеуге және тыйым салуға бағытталған заңдар мен үкіметтік актілер кешені.

Notes: Қарсы заңдар

АҚШ -та монополияға қарсы 3 заң қолданылады:

Шермэн заңы (1890) - бұл заң сауданы құпия монополияларға бір салада жалғыз үстемдік етуге баға жөніндегі келісімге келуге тыйым салынады.

Клейтэн ( 1914) - өткізу саласындағы шектеу іс әрекетіне баға алушыларына, бірігудің кейбір түрлеріне тыйым салынады.

Робэлсин -Пэтмин(1936) - сауда саласындағы істерді шектеуге тыйым салынады.

Қорытынды

Сонымен, бәсеке дегеніміз - бұл нарықтық экономиканың қатысушыларының арасындағы тауарларды сатып алу және сату барысында, өндірістегі ең жақсы жағдайлары үшін бақталастық.