Қазақ терминологиясының даму кезеңдері мен термин түрлері

Термин сөздер - ғылым мен техника, өндіріс саласында қолданылатын арнаулы заттар мен ұғымдардың атауы болатын сөздер.

Қазақ тіліндегі термин сөздер екі түрлі жолмен жасалған.

1. Баламасы бар термин сөздер: жергілікті және көне сөздерден жасалған термин сөздер: универсал - әмбебап, устав - жарғы, рынок - нарық, комплекс - кешен, администратор - әкім, т. б. 2) тілімізде бар сөздерді біріктіру арқылы жасалған термин сөздер: семья - отбасы, музей - мұражай, герб - елтаңба, гимн - әнұран, паспорт - төлқұжат, т. б.

2. Қазақша баламасы жоқ интернационалдық термин сөздер: коэффициент, синус, куб, азон, аммиак, карта, материк, глобус, синтаксис, диалект, антоним, дисфемизм, т. б.

Қазақ терминологиясының дамуы мен оның қалыптасуының тарихы:

а) Қазақ лексикасының терминденуінің төрт кезеңге бөлінуі.

ә) Қазақ лексикасы терминденуінің алғашқы кезеңі

б) ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ лексикасының терминденуі.

в) 30-90-жылдар аралығындағы қазақ лексикасының терминденуі.

г) Қазақ лексикасының қазіргі кездегі терминденуі

Ә. Қайдаров, А. Әбдірахманов, Исаев С. М., Айтбаев Ө., Жанпейісов Е., Барлыбаев Р, І. Кеңесбаев т. б. ғалымдар зерттеген

Шерубай Құрманбайұлы - мемлекет және қоғам қайраткері, тіл маманы, филология ғылымының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі

Шерубай Құрманбайұлы қазақ терминологиясының терминденуін 4 кезеңге бөліп қарастырған

Шерубай Құрманбайұлы терминдерді негізнен көптеген топтарға бөліп қарастырған

Байырғы термин ( исконный термин ) - белгілі бір тiлде ертеден бар немесе сол тілдің терминологиясы қалыптаса бастаған алғашқы кезеңдерде жасалған термин .

Жаңа термин ( термин - неологизм ) - жаңа ұғымдардың атауы ретінде жасалып колданысқа енген немесе бұрыннан бар ұғымның жаңа атауы ретінде ұсынылған термин . Канадалық терминтанушы ғалымдар жаңадан жасалып, негізінен арнаулы салаларда қолданылып жүрген термин сөздерді « неоним » деп атап, ал жалпы тiлдегi жаңа сөздерді « неологизм » деп атауды ұсынады .

Көне термин ( термин - архаизм ) ертеде болған ұғымды білдіргенмен, көп уақыт бұрын қолданыстан шығып, қазір мағынасы мүлде түсініксіз болып қалған термин .

Ескірген термин ( устаревший термин ) кейіннен мейлінше сәтті әрі ұғымды дәл бейнелейтiн атаулар жасалғандыктан, қазiргi уақытта қолданыстан шеттеп қалған термин ( көбінесе синоним термин ) .

Тарихи термин ( термин - историзм ) тарихи ұғым атауы ретiнде сақталғанымен, ол белгілейтін ұғымның өзі жойылғандықтан, казiр қолданылмайтын көнерген термин түрі .

Кiрме термин ( заимствованный термин ) - өзге тілдерден тұтастай немесе жекелеген аспектiлерi ( тұлғасы ғана, мазмұны ғана, құрылымы ) алмасқан термин . Өзге тілден алмасқан элементтерінің түрлеріне қарай тұлғасы ( форма ) алмасқан және сөзжасамдық немесе синтаксистік құрылымы алмасқан терминдер деп екіге бөлінеді .

Калька термин ( термин - калька ) - өзге тілден сөзжасамдық немесе синтаксистік кұрылыммен алмасқан термин . Калька термин - өзге тiлдегi терминді оның құрылымын сақтай отырып, ұлт тіліне соған сәйкес келетін сөзбен, морфемамен дәл аудару арқылы жасалатын сөз термин немесе тiркестi термин .

Гибрид термин ( гибридный термин, гибридо - термин ) - бiр бөлiгi өзге тiлден алмасқан, ал өзге белiгi қабылдаушы тiлге аударылған немесе байырғы сөз болып келетiн терминдер . Мысалы, олардың қатарына жартылай калька ( мысалы, теле ( tele ) + көпір ( мость ) , радио - қондырғы ) және бiр бөлiгi өзге тiлден алынған, ал екiншi бөлiгi төл сөз болып келетiн жартылай кiрме терминдер жатады . Мұндайда түбiр морфема да ( мысалы, демократия + лан / дыр / у, реформа + шыл / дық ) немесе косымша морфема да ( фото + сурет, . . . т. б . ) алмасуы мүмкін .

Диалект термин ( термин - диалект ) - жергiлiктi сөздердi терминдендіру тәсiлi арқылы жасалған термин . Мысалы, ұжым, үрдіс, түнек т. б. терминдер осы тәсілмен жасалған . Қазақ тілінде жергiлiктi сөздерді терминқор калыптастыру кезi ретінде танып, оларды термин шығармашылығында пайдалана бастау кейінгі жылдары ғана байқалып отырған үрдіс .

Базалық термин ( базовый термин ) - белгiлi бiр терминологияның алғаш пайда болуы кезiнде сол терминологияның жасалуына болған терминологиядан немесе лексиканын бір саласынан алмастырылып алынған термин .

Негiзгi термин ( основной термин ) - белгiлi бiр арнаулы саланын негiзгi ұғымдарын бiлдiретiн термин . Мысалы, дыбыс, фонема, буын, сөз, сөйлем, мәтін, морфема, сиякты терминдер тiл бiлiмiнiн негiзгi терминдері .

Tipeк термин ( опорный термин ) - терминологиялық сөз тіркестерін жасауда негiзгi тiрек етiп алынатын термин .

Бастапқы термин ( исходный термин ) - туынды терминдерді жасауда пайдаланылатын негiз .

Өзiндiк термин ( собственный термин терминологии ) -арнаулы сала терминологиясының өз шеңберiнде пайда болған термин .

Қатыстырылған термин ( привлеченный термин ) -іргелес білім саласының терминологияларынан алынып, сол саладағы мағынасын сақтай отырып қолданылатын термин .

Ядролық термин ( ядерный термин ) - белгілі бір терминологияның ядросын құрайтын термин . Э. Ф. Скороходько « Семантикалық байланыстары мейлінше көп терминдер » деген анықтама береді . Бұл анықтамалар бірін - бiрi терiске шығармайды . Терминологияның қақ ортасында болатын терминдердiң әдетте семантикалық байланысы мол болады .

Шеткерi термин ( перифериный термин ) - терминологияның ядросынан алшақ, шеткерi жататын термин .

Әмбебап термин ( универсальный термин ) - бірнеше тiлдерде байқалатын құбылыстарды бiлдiретiн термин .

Бiрегей термин ( уникальный термин ) - бiр ғана тiлге тән ерекше құбылысты бiлдiретiн термин .

Көп мағыналы термин ( многозначный термин ) - бірнеше мағынаны бiлдiретiн термин .

Уәжді термин ( мотивированный термин ) - мағынасының ұғынықтылығы және тұлғасы ( форма ) арқылы белгілейтін ұғым жөнінде мәлімет беріп тұратын термин .

Латын негiздi термин ( латинистический термин ) - латын негiзiне ұлттық тiл қосымшасы жалғанып жасалған термин .

Есім термин ( эпонимический термин ) - кiсi аттары немесе фамилияларынан жасалған термин . Терминнiң бұл түрiн атау үшiн шет ел ғалымдары әр жылдары « фамильный термин », « термин - эпоним », « термин - антропоним », « деантропонимический термин » терминдерiн қолданған .

Топоним термин ( топономический термин ) - жер - су аттарынан жасалған термин .

Жалқы есiм термин ( термин - имя собственное ) - жалқы есiмдерден жасалған терминдер . Бұл терминдер құрамына есiм терминдер, топоним терминдер және баска да жалқы есiмдерден жасалған терминдердің барлығы кiредi . Мұндай термин түрлерiн ғалымдар әр жылдары « ономастический термин », « ономасионный термин », « терминоним » деп те атаған .

Ұқсас жұмыстар

Ахмет Байтұрсынұлының терминжасам әдістері мен қазақ ғылыми терминологиясының қалыптасуы

Қазақ драматургиясының даму кезеңдері мен теориялық мәселелері

Қазақ тілі фонетикасының зерттелу тарихы мен даму кезеңдері

Құқықтық қақтығыстар: табиғаты, даму кезеңдері және түрлері

Сөз белгісі мен мағынасы: термин және фармацевтикалық терминология жүйесі

Қазақ фольклорының тарихы және фольклортану ғылымының даму кезеңдері

Жазудың пайда болуы, түрлері және тарихи даму кезеңдері

Қазақ сатирасы мен юморы: жанрлық ерекшеліктері, функциялары және тарихи даму кезеңдері

Қазақ хандығының 550 жылдығы: қалыптасуы, даму кезеңдері және тарихи маңызы

Микробиологияның тарихи даму кезеңдері, ірі ғалымдар және микроскоп түрлері

Пәндер