ДОСТЫҚ КОНЦЕПТІСІ

М. Мақатаев

шығармаларындағы

«достық» концептісі

Қарастырылатын мәселелер:

Когнитивті лингвистика және концепт мәселесінің зерттелуі;

2. М. Мақатев шығармаларындағы

«достық» концепісі.

Когнитивті лингвистика алғаш жеке ғылым ретінде пайда болуы шартты түрде 1989 жылы Германияның Дуйсбург қаласында өткен ғылыми конференцияда жарияланады. Когнитивті лингвистиканың алғаш пайда болуының американдық бағыты Дж. Лакофф, Р. Лангакер, Р. Джакендофф және т. б. тілшілердің еңбектерінен басталса, ресейлік бағыты Е. С. Кубрякованың еңбектерінен басталады.

Универсалды танымдық әрекеттерден

өрбіген бірліктер

Сана

Прототип

Білім

Гештальт

Фрейм

Концептілердің санада танылу

деңгейіне қарай түрлері

Концептілердің әртүрлі ассоциативтік түсінікті танылу деңгейіне қарай түрлері

Контраст концептілер - бірінсіз бірі болмайтын, бірін екіншісі толықтырып отыратын немесе бірінен кейін бірі жүретін, тіпті біріне-бірі қарама-қарсы тұратын ақиқат дүниелердің жұптасып қана қолданылуы. (Өмір/өлім, қала/дала, бақыт/қайғы) .

Калейдоскоптық концептілер - бір ғана ақиқат дүниенің санада әр алуан концептілік құрылымдарға салынып бірнеше концепт түрінде көрініс табуы.

М. Мақатаев «тағдыр» концептісі бірде «шыр айналған көбелек»

«Дос» және оған қатысты сөздердің түсіндірелі

сөздіктегі мағыналары

Дос 1. сырлас, жора-жолдас, жақын адам. 2. ауысп. Жанашыр, қамқоршы. Дос болды - достасты. Дос қылды - дос деп санады, дос көрді.

Дос-жар. Жора-жолдас, тату дос, ниеттес адамдар.

Дос-жаран. Дос-жар, жора-жолдастар.

Дос-жора - тілегі бір жора-жолдас.

Достас - дос ету, дос қылу, дос көру.

Достық - жақындастық, тілеулестік, ниеттестік, жора-жолдастық.

Достым - жақын-жуық адамдарды өзіне жақындату ретінде айтылатын шартты сөз.

1. «Достық - Одақ» когнитивтік моделі.

Достық - Одақ,

Опасыз күш кіре алмас!

Бұзылмас орда, тас қамал.

Достық - құдірет, рухтары ұрандас,

Жаттары да, жаулары да жасқанар.

2. «Доссыз адам - қанатсыз құс»

Доссыз адам - қанатсыз құс, тегінде,

Доссыз адам - отсыз жүрек, ақымақ.

Бұл азапты, бұл арпалыс өмірде,

Бір адамда бір дос болған мақұл-ақ.

М. Мақатаев поэзиясында достықтың көрініс табатын когнитивті аспектілер:

«Досы көппен сыйлас».

Достарың көп пе? Апырау неткен жақсы едің?

Досым аз менің . . . Досым-ау менің, тапшы емін.

Достарыңмен достастыр мені асылым,

Достастыр мені!

Болайын құлың нақ сенің!

«Достық - қасиет».

Достық! Қасиетті достық! Махаббаттан жоғары,

Тұрақсыздар татымайды дос деуге.

Нағыз достық бір жүрекпен соғады,

Бір-ақ жүрек - қос кеуде.

«Шын дос - асыл қазына»

Досым, саған сенемін, сеніп өтем,

Жолы бөтен демеймін, жөні бөтен.

Достық деген адамның көрігі екен,

Достық деген ақылдың серігі екен.

«Досқа мұңын шағу»

Тыңда досым! Тыңда жүрек жұмбағын,

Мұңлы досты есіңе ала тыңдағын.

Мына өмірдің тұйығына тұншығып,

Қайғылану, жабырқаудан тынбадым.

Сонымен, концепт когнитивті лингвистика үлесінде, яғни оның өрістік моделі өте кең. Концептінің ядросы сезімдік-танымдық бейне болады да, ол адамның жеке тәжірибесі негізінде қалыптасады. Ал ядро айналасында деректі, дерексіз әртүрлі белгілердің қабаттары болады. Бұл қабаттардың саны мен сапасы тілдік тұлға тіліндегі дәстүрлі, ұлттық мәдени спектілерге байланысты болады.

Поэтикалық көркем шығарма тіліне когнитивтік талдау жасау негізінде сол ұлттың сонымен қатар жекелеген тілдік тұлғалардың санасындағы дүниенің бейнесін, айнала қоршаған ортаның болмыс-бітімін тұтастай тануға болады. Тілдің болмысы мен табиғатын, оның ішкі иірімдерін, толыққанды тану үшін сол тілді жасайтын адаммен біртұтастықта қарау керек.

Қазіргі лингвистикалық зерттеулер объективтік шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән ең жоғарғы формасы оның ақыл-ойы, санасы ойлауы, рухани ішкі дүниесімен тығыз байланысты зерттеуге бағытталады.

Ұқсас жұмыстар

ТАҒДЫР КОНЦЕПТІСІ

Абай поэзиясындағы жүрек концептісі

ЖОЛ КОНЦЕПТІСІ

Қазақстандағы когнитивтік лингвистиканың бағыт-бағдары концептерге талдау жасаған зерттеулердің үшінші тобы

Соғыс концепциясы

Бақыт концептісінің концептілік құрылымы

Тіл және сөйлеу

Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Софы Сматаевтың шығармашылығында көрініс табуы

Қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистиканың зеріттелуі

Пәндер