Материалдық болмыс

Презентация қосу

Болмыс. Онтология және метафизика

1. Онтология - болмыс туралы ілім
2. Антика философиясындағы болмыс туралы
ілімдер
3. Жаңа Заман философиясындағы субстанция
мәселесі туралы
4. Абай дүниетанымындағы Құдай және адам
болмысы
Орталық Қазақстан Академиясы
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы

Пән: «Философия»

Дәріс-презентация №4

Болмыс. Онтология және метафизика

Жаңа типтік оқу жұмыс бағдарламасы бойынша

Құрастырған: философия ғылымдарының докторы, профессор
Мирзабекова Алма Шаимовна

Қарағанды – 2020 -2021 оқу жылы
Болмыс туралы көзқарастар

Мифологиялық

Діни

Ғылыми

Философиялық
Болмыс мәселесін философиялық
тұрғыдан ұғыну қажеттігінің себебі:

• болмыс мәселесінің адам өмірімен
тікелей байланысы;
• «өмірдің мағынасы неде?» деген
сұраққа жауап іздеу;
• дүниенің негіздерін іздеу
БОЛМЫС, ТІРШІЛІК ЖӘНЕ МӘН
Болмыс - бүкіл тіршілік етіп тұрған
дүние, тұтас әлемнің болуы
Болмыс, сөздің кең мағынасында, -
тіршілік ету, болу үрдісі.
Философтар болмыстың екі жағын
ажыратады: тіршілік және мән. Тіршілік
(лат. еxsistentia /exsisto—шығу, пайда
болу, жүзеге асыру —болу үрдісі, қазіргі
тәжірибеміздегі шындық (лат. actualitas).

Болмыстың мәні – оның негізі,
тіршілік етуінің түп-тамыры, яғни оның
субстанциясы (лат. substantіa – мән, түпкі
негіз)
Болмыс ұғымының аспектілері
Тұрақтылық аспек- Динамикалық
тісі: заттар дүниесі, аспектісі: дүниедегі
дүниенің сапасы әр заттың өзгеруі,
дамуы
Болмыстың түрлері
- Табиғат болмысы
- Әлеуметтік болмыс
Рухани болмыс
Объективтіленген рухани

болмыс (дін, ғылым, өнер,
философия және
қоғамдық сананың т.б.
формалары)
Материалдық болмыс

Философиялық
тұрғыдан

Күнделікті
болмыс Өткен және
Адам келешек болмыс
болмысы

Рухани болмыс
Әлеуметтік
болмыс
Мәдениеттегі болмыс символикасы

Болмыс үрдісі

Болмыстың басы (туылуы)

Болмыс оқиғасы (кездейсоқты)

Болмыстың соңы (өлім)

Болмыс уақыттық мезгілі

Болмыстың өту кезеңі (басынан
аяғына дейін)
Онтологияның категориялары
Болмыс
Бейболмыс
Материя
Қозғалыс
Кеңістік
Уақыт
МАТЕРИЯ
Материя – біздің түйсіктерімізде берілген,
түйсіктерімізде көшірілетін, бейнеленетін,
суреттеленетін, олардан тәуелсіз болып
тұрған объективтік шындықты белгілейтін
философиялық категория

Материя түрлері: зат, өріс ( гравитациялық,
магниттік, электромагниттік, электрондық
т.б.), антизат, тірі зат

Материияның даму деңгейлері:
бейорганикалық органикалық, тірі,
әлеуметтік

Материянық күрделі құрылымы: молекула,
атом, протон, нейтрон, электрон, позитрон;
кварк, лептон
ҚОЗҒАЛЫС

Қозғалыс – материяның өмір сүру тәсілі, жалпы
өзгеріс, заттардың өзара әсер етуі, өзара әрекеттесуі.
Ф.Энгельс: «Материя қозғалысының негізгі түрлері:
Фридрих Энгельс механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық,
(1820-1895)
«Табиғат диалектикасы» әлеуметтік»

Өзгеріс және тыныштық – қозғалыстың екі
жақтары. Тыныштық - бұл өзара әсер етіп
тұрған жақтардың, тараптардың тепе-теңдігі,
тұрақтылық қалпысы. Тыныштық
өзгерістердің нәтижелерін бекітеді.
Қозғалыс абсолютті, тыныштық
салыстырмалы сипатта.
КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ
Кеңістік – материяның бар
болуының объективті-реалды
формасы: созылуы, заттардың
өзара жайғасу тәртібі

Уақыт –материяның бар
болуының объективті-
реалды формасы: үрдістер
мен оқиғалардың ұзақтығы
мен бірізділігі
Шакаримнің қозғалыс туралы идеалистік көзқарасы

…бұл барлықтың еш нәрсесі
өздігінен бар бола алмайды да,
қозғала алмайды. Ол: «бар
болайыншы, қозғалайыншы», - дей
алмайды. Бұған себеп керек. Егер
ол себепке де бір себеп керек
болып, себептің түбі жоқ болады
Шәкәрім делінсе, ең түбінде себепсіз бар
Құдайбердіұлы себеп болмаса - болмайды. Сол
(1858-1931) себепсіз бар болу себеп –
«Жаратушы» болады.
Болмыс және бейболмыс (Парменид)
«Болмыс ұғымы «болу» деген
етістіктен шыққан, ол жеке формасында
«бар» деп айтылады. Демек, болмыс –
барлық бар нәрсе, бұл тіршілік етіп
тұрғанның бәрі. Ол «туылмаған,
жойылмайды, тұтас [бөлшектері жоқ],
бірден-біреу, қозғалмайды, бітпейді
[уақытта]»
Парменид Егер де қазір бір нәрсе жоқ болса, онда
(540-470 до н.э.) ол болмаған және болмайды да. Сонымен,
«Болмыс бар, бейболмыс жоқ», - дейді Парменид
бейболмыс
жоқ»
Зенонның апориялары (шешімі жоқ жұмбақтары)

Апория «Жебе»: Ұшып бара жатқан жебе
қозғалмайды, өйткені әр мезгілде ол
тыныштық қалпында тұр, сондықтан ол
мәңгі тыныштықта

Зенон Элейлік
б.д.д. 490-430
Зенон шын болмыс
қозғалмайды және
сезімдер арқылы Апория «Ахилл және
танылмайды деген тасбақа»
ойға негізделген Апория «Жебе»
Платон іліміндегі болмыс мәселесі
Платонның онтологиясында
болмыс екі дүниеге бөлінеді : идеялар
болмысы және сезімдермен
қабылданатын заттар болмысы.
Алғашқы деп Платон мәңгі,
өзгермейтін, өздік тіршілік ететін
мәндер - идеялар (эйдос) әлемін
айтқан.
Платон Екінші – көшірмелі, туынды дүние
(б.з.д. 427-347 деп Платон сезімдермен қабыл-
жж.) данатын алуан түрлі заттар әлемін
айтқан. Құдай Демиург идеялар
әлемін үлгі ретінде алып, материяға
бітім беріп, бұл дүниені жасады.
Аристотель метафизика туралы
Аристотель: “метафизика (грек
тілінен: «физикадан кейінгі») - ойдың
эмпирикалық әлем шеңберінен шығып,
метаэмпирикалық нақтылыққа жетуге
ұмтылуы”. Ол милеттіктерден Платонға
дейінгі философиялық ой дамуы
бағытын түйіндей отырып,
метафизиканың төрт анықтамасын
берді:
Аристотель
1.Бастапқы немесе жоғарғы
(б.д.д 384-322жж.) бастаулар себебін зерттеу
2. Болмысты тану
3.Субстанция туралы білім
4. Құдай туралы білім
Аристотельдің онтологиясы
Аристотель дүниеің алғашқы негізін
екі себептен шығарады, олар: енжар
материя және белсенді форма. Форма
материяны мүмкіндіктен нақтылы
шындыққа әкеледі.
Материяның жылылық, суықтық,
құрғақтық пен дымқылдығы бар.
Аристотель (б.д.д 384-322жж.) Олардың бір-бірімен жұп-жұп болып
Аристотельдің онтологиясы қосылуы дүниенің негізінде жатқан
теологиямен байланысты: төрт стихияны тудырады: отты,
Құдай - дүниенің мәңгі ауаны, суды, жерді. “Ай астындағы
алғашқы қозғалтқышы
ретінде түсіндіріледі дүние” осы төрт стихиядан тұрады.
Аспан құдіретті Эфирден (бесінші
мәннен) тұрады.
АЛЬ-КИНДИДІҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ ПАЙЫМДАУЛАРЫ
Әл Кинди болмысты бес нәрсе
сипаттайды дейді: материя, форма,
қозғалыс, кеністік және уақыт. Дүниені
Алла «ештеңеден» жаратты, - дей отырып,
әл Кинди материяны негізгі, анықтаушы
мән ретінде түсіндіреді:
Абу Юсуф Якуб бин
«Қандай нәрсе болмасын бәрі
Исхак бин ас- материядан құрылған. Ол ешқашан
Сабах аль-Кинди жойылып кетпейді, өзінде барлық нәрсені
(805-873 жж.)
ұстап тұрады».
Әл Кинди форма дегеніміз мүмкіндік деп
түсінеді, материяда ішкі мүмкіндік бар,
материядан әр түрлі заттар пайда болады,
осы заттар тудыратын мүмкіндік — форма.
Ибн Рушд дүниенің мәңгілігі мен шексіздігі жөнінде

Ибн Рушд «Алғашқы қозғаушы
жөнінде» атты еңбегінде: «Құдай
шындықтың мәңгілік қайнар көзі
болса, материя дүниенің мүмкіндігінің
мәңгілік қайнар көзі, өйткені егер
жаратушы мәңгілік болса, онда
Ибн Рушд Мұхаммед жаратылған дүние де мәңгілік.
(Аверроэс) Материя заттың ішкі мүмкіндігін
(1126-1198 жж) құраса, бітім (форма) оның сыртқы
іске асуына, өмірге келуіне әкеледі.
Құдай дүниенің мүмкіндігіне -
материяға бітім беріп, оны шындыққа
айналдырады»
Болмыстың субстанция
мәселесін шешудегі үш бағыт

Монизм бір субстанцияны
мойындайды:
- материалистік монизм –

1.Монизм материяны
- идеалистік монизм - сананы

2. Дуализм Дуализм екі субстанцияны -
материя мен сананы мойындайды
3. Плюрализм көп субстанцияны

Плюрализм мойындайды
Жаңа Заман философиясындағы субстанция
мәселесі; Декарттың дуализмі
Өз ізденістері нәтижесінде Декарт
субстания ұғымын тұжырымдады.
Субстанция - өз тіршілігі үшін
өзінен басқаны қажетсінбейтіннің
бәрі. Ондай қасиетке (өз тіршілігі
үшін басқаны қажетсінбеу) тек
субстанция ғана ие және ондай
субстанция - Құдай ғана бола
алады. Құдай мәңгі, құдіретті,
Рене Декарт жойылмайды және барлық
(1596-1650)
нәрсенің себебі мен өзегі.
Декарттың қос субстанция туралы ілімі

Жаратылған Адам, Декарт пікірінше, екі —
субстанция-
ларды Декарт
материалды (тәндік-
екі текке созылатын) және рухани
жіктейді: (ойлаушы) субстанциялардан
құралған.
1.материалды Адам - өз бойына екі бірдей
(заттар) субстанцияны (әрі материалды,
2. рухани
(идеялар)
әрі рухани) қатар біріктіретін
тіршілік иесі, сондықтан ол
табиғаттан жоғары көтеріле
алады
Спиноза онтологиясындағы
субстанцияның монизмі

Спинозаның философияға
қосқан маңызды үлесі -
болмыстың мәнін қарастыратын
субстанция туралы теориясын
жасауында
Өз ілімінің негізіне Декарттың
субстанция туралы теориясын
алғанымен, Спиноза оның басты
Бенедикт Спиноза
1632-1677
кемшілігі - дуализмде деп
санады.
Спиноза теориясының мәні
1. Жоғарғы субстанция - Құдай мен Ол жаратқан
субстанциялар арасында айырмашылық жоқ
2. Барлығын, бүкіл тіршілікті өзі қамтып жатқан бір ғана
субстанция бар, ол субстанция Табиғат пен Құдайды қатар
қамтиды
3. «Табиғат + Құдай» – бір субстанция. Табиғаттан тысқары
немесе Табиғаттан жоғары тұрған Құдай жок. Құдай
Табиғаттың өзегі
4. Тек біртұтас «Табиғат + Құдай» ғана жарата алады.
«Жаратушы әлем», яғни біртұтас «Табиғат + Құдай» -
«жаратылған дүниені» - жеке заттарды жасайды
5. Жеке заттар өз бетінше тіршілік етпейді, олар біртұтас
субстанцияның – «Табиғат + Құдайдың» модустары - көріністері
ғана
6. Модустар кеңістікте және уақытта козғалады, олардың
тіршілігінің басы мен аяғы бар
«Табиғат + Құдай» субстанцияның қасиеттері

- тіршілік етеді;
-дербес, ештеңеге тәуелді емес,
- өз-өзінің ішкі себебі бар;
- көптеген қасиеттерге (атрибуттарға) ие,
олардың негізгілері - ойлау мен созылу
Декартта жеке модустардың сипаты болса,
Спиноза ілімінде бүкіл субстанцияның
қасиеті;
- уақыт пен кеңістікте шексіз;
- мәңгі (ешкім жасамайды және
жойылмайды);
- қозғалыссыз.
Г. Лейбництің субстанция туралы іліміндегі плюрализмі

Декарттың дуализміне,
Спинозаның монизміне
Лейбниц
субстанционалдық
плюрализмді қарама
қарсы қойды
Г.Лейбниц (1646-1716)
Негізгі еңбектері:
«Монадология», «Адамның
ақыл - ойы туралы жаңа
тәжірибелер».
Лейбництің монадологиясы

- бүкіл дүние көп санды субстанциядан құрылған,
субстанциялардың табиғаты дуалистік немесе монистік емес;
- субстанциялар монадалар деп аталады (грек тілінен аударғанда
«бір», «біреу»);
- монада қарапайым, бөлінбейді, созылмайды, материалды-
заттық құрылым емес;
- монадологияның 4 сапасы бар: ұмтылыс;
әуестену;
қабылдау;
елестету.
- мәні бойынша монада - өз жағдайын үздіксіз өзгертетін, біртұтас
әрекет.
- өзінің үздіксіздігіне байланысты монада өзін-өзі сезінеді;
- монадалар абсолютті тұйық және бір-біріне тәуелсіз
Абай дүниетанымындағы болмыс мәселесі

Жаратқан, Дүние, Адам осы үш ұғым Абай
философиясының іргетасын құрайды.
38-ші қара сөзінде Абай өз филосо-
фиясының осы негіздерін талдайды.
Дүние Жаратқанның құдіретті күші
арқылы пайда болып, өмір сүріп жатыр және
онда белгілі бір заңдылықтар, мақсатқа
лайықтылық бар. Соңғылардың негізі -
Ғылымда. Жаратқанның үшінші сипаты Хаят,
Абай Құнанбаев яғни Тіршілік. Мұның сыртында Абай тағы
(1845-1904)
Алланың бес сипатын көрсетеді: Басар
(қырағылық), Сәміг (сергектік), Ирада (қалау),
Кәлам (сөз), Тәкин (жасампаздық, болмысқа
келтіруші)
Абайдың Алла туралы пайымдаулары
Абай Алланы абсолют шындық ретінде
түсінеді. Ол: «Замана, шаруа, мінез күнде
өзгермек, оларға кезкезімен нәби
(пайғамбар) келмек», дейді. Өзгермейтін
бір Алла, Oл - Абсолют. Өзгеретін оны
танушылар, оның құдіретіне бас июшілер.
Адасатын Алла емес, адамдар.
Алланы сүю адамның жеке басындағы
абзал қасиеттерді қастерлеу, адамгершілік-
ті негізгі қағидаға айналдыру, ал ол үшін
ең алдымен өзіңді өзің тазалауың қажет.
Алланы сүю ізгілікке байланысты жол.
Әдебиеттер
Барнард А. Антропология тарихы мен теориясы. – Алматы,
"Ұлттық аударма бюросы" Қоғамдық қоры, 2018. - 240 бет
Джонстон Дерек Философияның қысқаша тарихы: Сократтан
Дерридаға дейін. – Алматы, «Ұлттық аударма бюросы».қоғамдық
қоры, 2018 жыл.- 216 бет
Кенни Энтони Батыс философиясының жаңа тарихы: 1-том. Антика
философиясы. – Алматы, Ұлттық аударма бюросы" Қоғамдық қоры,
2018. - 408 бет
Кенни Энтони Батыс философиясының жаңа тарихы: 2-том. Орта
ғасыр философиясы.. – Алматы, "Ұлттық аударма бюросы" Қоғамдық
қоры, 2018. - 400 бет
Мырзалы Серік Қажи-Ахметұлы. Философия . – Алматы, “Бастау”
баспасы, 2014.- 648 бет

Ұқсас жұмыстар

Табиғаттың болмысы

Адам және қоғам болмысы

Болмыс ұғымы

Әлеуметтік болмыс

Болмыс философиясы

Болмыстың негізгі формалары

БОЛМЫС ФИЛОСОФИЯСЫ. БОЛМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ

Бейнелеудің сатылары

Онтология мен метафизика

Болмыс - онтологиясы

Пәндер