Жаңа сөздердің жасалу жолдары

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А. БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ЖАҢА СӨЗДЕРДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ

ОРЫНДАҒАН:ШАЛАБАЕВА А.А.
ТОБЫ: КО-32
ТЕКСЕРГЕН: САМЕНОВА С.Н.
ЖОСПАР
Кіріспе
І. Жаңа сөздер және оларды аударудың теориялық негіздері
1.1 «Неологизм» терминінің түсінігі және мазмұны

1.2 Жаңа сөздерді аудару
ІІ. Қазақ тіліндегі жаңа сөздердің тілдік ерекшеліктері (2010-2020
жылдар аралығындағы жаңа сөздерге талдау)
2.1 Ағылшын тілдерінен енген жаңа сөздерге талдау
2.2 Қазақ тіліндегі жаңа сөздер бойынша жаңа сөздерге талдау жасау
2.3 Жаңа сөздердiң аудармасының қиындықтары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі бір жағынан жаңа сөздік құрамды компьютерлендіру, ақпараттандыру, жаһандану
және т.б. сияқты әлеуметтік маңызды факторлардың ықпалымен қазіргі лингвомәдениетте болып жатқан
өзгерістерді бейнелеудің құралы ретінде зерттеу қажеттілігінен туындап отыр. Екінші жағынан,
мыңжылдықтар тоғысындағы лингвистикалық парадигмалардың ауысуы кезінде лингвистердің тілдік
формалармен объективтелетін когнитивті құрылымдарды зерттеуге қызығушылығы артады. Жаңа сөздің
пайда болуы екі тенденция арасындағы күрестің нәтижесі: тілдің даму тенденциясы және оны сақтау
үрдісі. Бұл «тілде коммуникативті күйінде қалудың жеткілікті тенденциясы» бар екендігіне байланысты.
Зерттеудің мақсаты қазіргі жаңа сөздер және оларды аудару туралы мәселені теориялық және
практикалық негіздеуден тұрады.
Қойылған мақсатқа жету үшін кешенді міндеттер анықталды:
неологизм ұғымдары мен терминдерін анықтау;
жаңа сөздердің мәнін қарастыру;
жаңа сөздерді аудару ерекшеліктерін қарастыру;
экономикалық терминдерді аудару ерекшеліктерін қарастыру;
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы: зерттеудің нәтижелері жаңа сөздер жөнінде жаңа
пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Зерттеу барысында жасалынған тұжырымдамалар мен нәтижелер
неологизм мәселелерінің дамуына септігін тигізеді.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жаңа сөздердің теориялық негіздері

Жаңа сөздер– (гp. neos – жaңa, logos – сөз) – Жаңа сөздер сөзжaсaмдық кaлькaлaу,
қоғaмдaғы сaяси, мәдeни, экономикaлық (мaкpоұя, кодтaну), сондaй-aқ
қaтынaстapдың, ғылым мeн тeхникaның моpфологиялық, синтaксистiк-
дaмуынa бaйлaнысты тiлгe eнгeн жaңa моpфологиялық, сeмaнтикaлық-
сөздep мeн сөз тipкeстepi, фpaзeологиялық моpфологиялық тәсiлдep apқылы жaсaлып,
оpaлымдap. тiлдiң сөздiк құpaмын бaйытaды.

Жаңа сөздердep, әдeттe, тиiстi тiлдiң
зaңдылықтapынa, сөзжaсaмның өнiмдi
Жаңа сөздердep дeгeнiмiз - тiлдe оның
модeльдepiнe сәйкeс қaлыптaсaды. Aлaйдa,
дaмуының бeлгiлi кeзeңiндe пaйдa болғaн
әдeби жәнe кiтaптық жаңа сөздердep кeйдe
жәнe ғылым мeн тeхникaның, жaңa өмip
сөз құpудың нәтижeсiз тәсiлдepiмeн
жaғдaйлapының, әлeумeттiк-сaяси
жaсaлaды. Мұндaй жaғдaйлapдa сөзжaсaм
өзгepiстepдiң нәтижeсiндe пaйдa болғaн
құpaлдapының тиiмдi күшi aнaғұpлым
жaңa ұғымдapды бiлдipeтiн нeмeсe жaңa
көpнeктi, көpiнeтiн, aйқын болa бaстaйды.
сөздepмeн бiлдipeтiн жaңa лeксикa мeн
Сондықтaн жaңa сөздepдi құpудың құpaлы
фpaзeологиялық бipлiктep.
көбiнeсe стилистикaлық құpaл peтiндe
пaйдa болaды
Қазақ тіл біліміндегі жаңа сөздердің зерттелуі мен жүйеленуі

Ғалым Қ. Жұбанов жаңа сөздерді қазақ терминологиясының қалыптасуымен
біртұтастықта қараған. Шын мәнінде жаңадан пайда болған белгілі бір сөздің, ұғым мен
түсініктің ішкі мазмұна сыртқы формасының сәйкес келуін семантикалық тұрғыдан
талдаған алғашқы пікірлерді Қ. Жұбанов айтқан болатын. Бұл ретте көрнекті ғалымның
атом, психология, геометрия сияқты халықаралық терминдердің ішкі семантикасын
анықтай отырып, оларға берілген кейбір қазақша баламалардың сәйкес келмейтіндігін
(мысалы, психология – жан жүйесі, геометрия – пішіндеме) ғылыми тұрғыдан
дәлелдегенін жаңа сөздер туралы ғылымның – неологияның алғашқы тұжырымдары деп
бағалауға болады.
Қазақ әдеби тіліндегі жаңа сөздердің пайда болуы, жасалуы тіл дамуының
кезеңдерінде әртүрлі. Өткен ғасырдың 20-30 жылдарында жасалған жаңа сөздердің
пайда болуы тіл тазалығы, ағартушылық бағыт негізінде болды. Одан кейінгі кезеңдерде
орыс тілінің қарым-қатынас құралы ретінде басым бағытты иеленуіне байланыста қазақ
тіліндегі жаңа сөздердің тілге енуі бәсеңдеді.
1960 жылдары қазақтың зиялы қауымы күнделікті тұрмысқа дендеп енген тұрмыстық
заттар мен бұйымдардың, ұғым-түсініктердің қазақша баламасын қалыптастыра бастады.
Мысалы, кейбір мәліметтерге қарағанда 1960 жылдары белгілі аудармашы І.Жарылғапов
200-ден аса жаңа сөздер жасаған, бірақ олар ешқандай нұсқада тіркелмеген. Олардың
ішінде аялдама, балмұздақ, оқырман, көрермен, қолшатыр сияқты бірер сөздер ғана
ғылыми талдаудан өтіп, 1970 жылдардың орта тұстарына қарай әдеби нормаға
Қазақ әдеби тілінің сөздік құрамындағы жаңа сөздерді ғылыми- теориялық
зерделеудің көш басынан академик Рәбиға Сыздық көрінді. Шын мәнінде академик
Р. Сыздық қазақ неологиясы мен неографиясының негізін қалаушылардың бірі деп
санауға әбден болады. Ол 1966 жылы «Жұлдыз» журналында жарияланған
мақаласында сөздік қорға енген жаңа сөздерді қажеттілігі, семантикалық
сәйкестілігі, жасалу жолдары жағынан пайымдап, жаңа сөздердің орнығуы мен
нормалануындағы жазба нұсқалардың, әсіресе баспасөз тілінің доминант сала
екендігін анықтап берді.
1995 жылға дейінгі мерзімдегі жаңа сөздердің табиғаты Қ. Қадырқұловтың
еңбегінде талданған . 1991 жылдан бастап қазақ тіл білімінде жаңа сөздер қазақ
тілі терминдерін қалыптастыру мәселелері аясында біртұтас қарастырыла бастады.
Терминденетін лексика сөздері, жалпы халықтық тілдегі сөздердің терминдену
ерекшеліктері, жаңа атаулардың жүйелену қажеттілігі, тұтастай алғанда, ұлт
тіліндегі ғылыми-техникалық терминологияны қалыптастыру, термин
шығармышылығының әртүрлі қырлары тікелей арқау болған іргелі еңбектер бар.
Зерттеуші Н.И. Букетованың еңбегі бірнеше тілдердегі жаңа сөздерді жасайтын
түбір морфемаларды талдауға арналған. Қазақ тіліндегі неологизмдер
салыстырмалы-тарихи және салғастырмалы тіл білімі аясында қарастырылған.
Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі жаңа сөздердің – қоғамдық-саяси
неологимздердің қалыптасуы мен қолданысқа түсуінің кешенді талдауы жүзеге
асырылған еңбек жаңа сөздердің құрылымы әрбасқа тілдердегі сипаттамасын жан-
жақты танытқан.
Жаңа сөздердің жасалу жолдары

Сөздердің Сөздердің
Лексикалық бірігуі
жолмен тіркесуі
арқылы арқылы
жасалған жасалған
туынды жасалған
туынды туынды
сөздер сөздер сөздер

Сөздердің
Жұрнақ
қосарлануы
арқылы
арқылы
жасалған
жасалған
туынды
туынды
сөздер
сөздер
Жаңа сөздердің жасалу тәсілдері

Аналитикалық

Синтетикалық

Лексика-
семантикалық
Баспасөз беттерінде қолданылып жүрген жаңа атаулардың
жасалу жолдары

-шы/-ші: айтушы, аяқдопшы, әкімші, әрлеуші, байқаушы, байланысшы, жолшы,
жүргінші, зілтемірші, кеденші, көсемсөзші, көшбасшы, мәндіөзші, мұрағатшы,
парашы, пәтерші, салықшы, салымшы, сәйкестеуші, тапсырысшы, т.б.

-м, -ым/-ім: әзірленім, басылым, белсенім, елтаным, жарияланым, жинам, жөнелтім,
көрсетілім, қантаным, оқылым, өтінім, өсім, салым, сұраным, таныстырылым,
таралым, төтем, төлем, ұстаным, шақырылым, т.б.

-лық/лік, -дық/дік, -тық/тік: әкімдік, балапаздық, біртектілік, достастық,
елжандылық, жемқорлық, зайырлылық, зияткерлік, кәсіпкерлік, қауымдастық,
отансүйгіштік, парашылдық, серіктестік, сыбайластық, шығармашылық,
ықпалдастық, іскерлік, т.б.

-нама/-дама: әдепнама, әдіснама, әлеуетнама, дерекнама, жаднама, жарнама,
жұлдызнама, заңнама, қазанама, құбылнама, сауалнама/сауалдама, сырқатнама
(қағазнама), тұжырымдама, тұғырнама, т.б.

-гер/-кер: алаугер, әкімгер, борышкер, білімгер, бітімгер, дәріскер, заңгер,
зейнеткер, кәсіпкер, қарызгер, сазгер, сахнагер, сөзгер, талапкер, үлескер, іскер,
(киногер) т.б.
-ма/-ме, -па/-пе: бүктеме, жүктеме, көшірме, қағытпа, қайталама, мәлімдеме,
мөлшерлеме, түйіндеме, үстеме, хаттама, т.б.

-хана: зертхана, құмархана, мейрамхана, ойынхана, тойхана, тауықхана,
намазхана, т.б.

-ыс/-іс: доғарыс, отырыс, тапсырыс, тексеріс, үдеріс, т.б.

-ақ/-ек: кептелек, өткелек; -ғыш/гіш: суреттегіш, оқтаулағыш; -уыш/-уіш:
тыңдауыш; -ша/-ше: парақша; -ман/-мен: оралман; -паз: масқарапаз; -кес: лаңкес;
-шілік/-шылық: бітімгершілік.
Қорытынды

Қорыта келгенде, Жаңа сөздер - Тілде жаңа ұғымдарды білдіретін сөздер
немесе қоғамдық қатынастардың, ғылым мен техниканың, мәдениеттің өсіп,
дамуына байланысты тілге енген сөздер мен сөз тіркестері, фразелогиялық
оралымдар. Жаңа сөздер әдeттe тиiстi тiлдiң зaңдapы бойыншa, оның өнiмдi
сөзжaсaм үлгiлepi бойыншa қaлыптaсaды. Aлaйдa әдeби-кiтaп жаңа
сөздердepi кeйдe сөз жaсaудың өнiмсiз әдiстepiмeн жaсaлaды. Мұндaй
жaғдaйлapдa сөз құpушы құpaлдapдың пәpмeндi күшi бeдepлi, көpнeкi, aйқын
болaды. Жaңa сөздepдi бiлiм бepудiң eң құpaлдapы, сондықтaн жиi
стилистикaлық тәсiл peтiндe әpeкeт eтeдi.Бұл курстық жұмысымызда жаңа
сөздердің жасалу жолдарын,тәсілдерін,зерттелуі мен жүйеленуіне назар
аудардық.

Ұқсас жұмыстар

СӨЗЖАСАМДЫ ОҚЫТУ

Сөйлем мүшелері туралы түсінік

Үстеулердің морфологиялық белгілері

Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінуі

Лепті сөйлемнің жасалу жолдары

Тіл алды дауыссыздары

Тарихи морфология

Сөздердің байланысу тәсілдері

Қысқарған аясы сөздердің қолданылу

Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында фонетиканы оқыту

Пәндер