Қазақ хандығының жыраулар кезеңі

Презентация қосу

М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік
университеті

Қазақ хандығы дәуіріндегі ақын-
жыраулар мен би-шешендердің
шығармашылығындағы рухани
құндылықтар

Орындаған: Сайбек Б
Қабылдаған: Мырзаханова Н
Тобы: 6В07215 ТПП
Жоспары:
Кіріспе
1. Қазақ хандығының жыраулар кезеңі
2. Қазақ жыраулары
3. Қазақ халқының би-шешендері
4. Қазақтың үш биі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде 1465 жылы қазіргі
Қазақстан аумағында Қазақ хандығы құрылып, 1465-1847
жылдар арасында қалыптасу кезеңі болып саналады. Хандықтың
аумағын көптеген тайпалар мен халықтар мекендеді, бұл қазақ
халқының экономикасы мен мәдениетіне әсер ете алмады.
Қарастырылып отырған кезеңнің музыкалық және поэтикалық
мәдениеті бай және алуан түрлі. Сақталған ескерткіштер-
халықтың бай рухани, поэтикалық дамуының жарқын дәлелі,
олармен сабақтастық байланыс қазақ халқында айқын көрінеді.
Бұл – ауызша-поэтикалық фольклор: жұмбақтар, афоризмдер,
қойшы әндер, батырлық эпос. Тарихи зерттеулерде халық ауыз
әдебиеті ерекше орын алады, өйткені көшпенділерде ол өте
дамыған. Ертегілерде, батырлық эпостарда және мәтелдерде,
афоризмдер мен жұмбақтарда қазақ халқы тарихының маңызды
сәттері көрініс тапты. Оның үстіне, «Сал», «сері», «билер»,
суырып салма ақындар, айтыс сияқты әлеуметтік институттар
1 Қазақ хандығының жыраулар кезеңі.
Жыраулар өнері жауынгерлік сиқырмен де
байланысты болды, өйткені көшпенділердің
өмірі көптеген әскери іс-қимылдармен,
көрші тайпалардың шабуылдарын
бейнелеумен және басқыншылық
жорықтармен ұштасқан. Жыраулар хан
ордасында жүргенде әскери және саяси
кеңесшілер, халықтың тәлімгерлері болған,
тарихи әндер мен батырлық
Бірақ жыраулардың тағы бірертегілерде
дарыны болды, сондықтан олар
хандардың,
батырлардыбатырлардың, өз тайпаларының
мадақтап, халықты жаңа ерліктерге шабыттандыру
ерліктерін жырлаған.
үшін, шайқас алдында қобыз үнімен ата-бабаларымыздың рухы
мен қаза тапқан батырларды шақырып, сол арқылы олардың
қамқорлығын алып, болашақты болжап, әскери жорықтардың
нәтижесін болжау үшін қасиетті аспапты алды.
XV-XVIII ғғ. жыраулар поэзиясының ірі өкілдері:Асан Қайғы
жырау, Қазтуған жырау, Доспамбет жырау, Сыпыра жырау,
Шалкиіз жырау, Жиембет жырау, Марғасқ жырау, Ақтамберді
жырау, Үмбетей жырау, Бұқар жырау болды. Патриархалдық-
рулық қоғам жағдайында толгау үлкен қоғамдық рөл атқарғанын
атап өткен жөн. Толғау жырау орындаушылары қоғамда ерекше
орын алып, үлкен құрметке ие болды, олар көбінесе маңызды
мемлекеттік міндеттерді шешуге көмектесті.
2 Қазақ жыраулары
Осындай жыраулардың бірі Асан Қайғы болды. Ақын-
философ, Жәнібек ханның кеңесшісі, Асан-Қайғы, яғни Асан-
ата, шын аты-Хасан Сәбитұлы, XV ғасырдың 60-жылдары
Поволжьеде дүниеге келген. Асан Қайғы барлық қазақ
рулары мен тайпаларының бірігуінің және Хан билігін
нығайтудың жақтаушысы болғаны белгілі. Өмір шындығына
Асан Қайғы уәде
қарамастан, Асан еткен
Қайғыжерді
есімі іздеу
кейбіртуралы
аңызғааңыз-Жерұйық,
айналған
онда мол жайылымдар
ерекшеліктерге мен толып жатқан өзендер, жұмсақ
ие болды.
климат, ормандардағы көптеген жануарлар мен өзендерде
балықтары бар, онда адамдар қайғы мен мұқтажсыз, араздық
пен қысымшылықсыз өмір сүреді. Желмаяның жылдам
түйесінде ол бүкіл әлемді аралап шықты, бірақ Жерұйықты еш
жерден таппады. Осыған орай, Асан Қайғы деген лақап атқа
ие болды. Қарапайым халықтың жаңа өмірге деген үмітінің
көрінісі бола отырып, ол бақытты жердің қажымас іздеушісі
ретінде халықтың санасында қалды.
:Доспамбет жырау (1490-1523) - ақын,
лирикалық та, батырлық та өлеңдердің
авторы. Оларға терең қайғы туралы
және уақыт туралы өзара қарым-
қатынас туралы материалдар сұлулық
туған табиғат. Сонымен қатар,
Доспамбет жырау - туған жеріне деген
сүйіспеншілік пен абырой
Шалкиіз өлеңдерінде сезімі бар
билеушіге, Әмір Темірге кеңестер,
айбынды жауынгер Оларға
ілімдер айтылады. болған.ұсыну адамдар орта ғасырлық
уақыт хандар, құндылықтары туралы адам.Шалкиіз жырау
(1456-1560) – өз заманының атақты ақындарының бірі. Оның
шығармалары импровизация өнерінің классикалық үлгілері
болып табылады.
3 Қазақ халқының би-шешендері
Бұл мақaлада бізге, яғни өскелең ұрпаққа саяси тағылымында,
рухани азығында молынан дәріптеп кеткен жоқтығы биік
тұлғалар қазақ билері жайлы сөз қозғаймын. Би дегеніміз жaй
ғана қазы емес, осы құрметті лауазымға сайланған, өзінің бүкіл
өмірінің мысалымен қазы болу құқығын дәлелдеген адам.
Даналық, аңғарғыш ақыл, анaлитикалық ойлау қабілеті, ата-
бабалармен жинақталған заң білімдерінің жиынтығын иелену,
тайпаның, рудың, ауылдың, қаланың, аймaқтың, жүздің, бүкіл
aқ билері әділеттілігімен елге сыйлы болғaн үш биін айтпау
кету мүмкін емес. Әрине олар: Төле би, Қaзыбек би, Әйтеке би.
Яғни «Жеті Жaрғы» заңдар жинағын жасаушылары болып
табылады. Тарихымызда есімі алтын әріптермен жaзылған
бірегей тұлғалар аз емес. Біз қaзір өмір сүріп жатқан жерде,
қазақ халқының тәуелсіздігі үшін батырлар шайқасқан заманда
өз даналығын, тайпа көсемдері, билеушілер, батырлар, билер,
аңызшылар, қоғамдық және мемлекеттік қайраткерлер туралы
Қазақтың үш биі
Ол Орта жүздің төбе биі Келдібекұлы Қазыбекпен, Кіші
жүздің төбе биі Байбекұлы Әйтекемен бірге Тәукенің
Түркістан қаласын орталық етіп, үш жүз ұлыстарын бір
орталыққа бағындыруға, сөйтіп бірегей Қазақ хандығын
нығайтуға, жоңғар шапқыншылығына қарсы бауырлас
қырғыз, қарақалпақ, өзбек халықтарының одағын құруға
бағытталған шараларды жүзеге асыруға белсене қатысады.
Бұл Қазақ пен Жоңғар хандықтарының арасы шиеленісіп
тұрған кез болатын.Тәуке хан өлгеннен кейін Қазақ
хандығының іштей әлсіреуіне байланысты Төле би Ұлы жүзді
билеп, жоңғар басқыншылары Жетісуды жаулап алуына
байланысты біраз уақыт соларға тәуелді болады. Бірақ оларға
алым салық төлеп тұрғанымен, саяси билікті өзінше атқарып,
«ақ табан шұбырындыдан» кейінгі қазақ қауымын біріктіріп,
оларды жоңғар феодалдарының езгісінен зат етуде аса зор
Әлібекұлы Төле би (1663—1756) — қазақтың Тәуке, Болат,
Әбілмәмбет, Жолбарыс, Абылай хандары тұсында мемлекет
басқару ісіне араласқан аса ірі мемлекет және қоғам
қайраткері, ойшыл дана, Әз Тәуке хан құрған «Билер
кеңесінің» мүшесі, атақты шешен, Ұлы жүздің төбе биі, «Жеті
жарғы» деп аталатын заңдар кодексін шығарушылардың бірі.
Шыққан тегі Ұлы жүздің Дулат тайпасының Жаныс руынан.
Шежірешілер «тоғыз ұлды Құдайберді әулетінен Төлеге дейін
бай да, би де шықпаған. Олар „қарашоғыр“ атанған қара шаруа
болған» деген дерек береді.Төле би кезінде оқыған, ірі
сауатты, халқының ақындық шешендік өнерінен тәлім алған
адам. Жастайынан ел арасындағы билікке араласып,
әділдішімен, шешендігімен, тапқырлығымен төңірегіне кеңінен
танылады.Төле би «Билер кеңесінің» мүшесі ретінде
мемлекеттік істердің оң шешілуіне айтарлықтай үлес қосқан,
жыл сайын өтетеін бүкіл халықтық жиынды
Келдібекұлы, Қазыбек би (1665—1765) — қазақтың мемлекет
және қоғам қайраткері, Әз Тәуке хан құрған «Билер кеңесінің»
мүшесі, атақты шешен, Орта жүздің төбе биі, «Жеті жарғы»
аталатын заңдар кодексін шығарушылардың бірі. Шыққан тегі
Орта жүздің Арғын тайпасының Қаракесек руынан. Қазыбектің
анасы Тоқмейіл ұтымды да тапқыр сөздерді көп білетін зерек
кісі болыпты. Анасы айтқан есті сөздерді кішкентай күнінен
жаттап өскен ол ер жете келе өзі де солай сөйлеуге машықтана
бастайды. Осы өнерінің арқасында бала биден дана биге
айналып, «қара қылды қақ жарған Қаз дауысты Қазыбек би»,
«алты алаштың ардағы» деген атаққа ие болады. Содан болар
Тәуке хан мемлекет тұтастығына жарықшақ түсірмей, халықты
бірлікте ұстау үшін үш жүзді өзінен шыққан үш биге билету
арқылы басқарғанда, Орта жүзге осы Қазыбек биді
тағайындайды.
Әйтеке би Бәйбекұлы – Кіші жүзден шыққан қазақтың
атақты шешен биі. Қазақ шежіресінде Жанарыстың бір
аталарынан Алшын одан Әлім, Жеті ру тарайды. Әлімнен
Түмен, Шөмекей, Төртқара, одан Ораз, Оразгелді, Жаншұқыр,
Қараш. Ораз (Меккеге барып қажы атанған, Әмір Темір
патшаның бас кеңесшісі болған баба). Сейтқұлдан сегіз ұл
болған. Соның бірі кезінде Самархан шаһарын 40 жылдай
билеген атақты Жалаңтөс баһадүр еді. Жалаңтөс батыр және
оның ерлігі, ел билеудегі беделі жөнінде жазба деректер аз
емес.Сейтқұл әулиенің енді бір баласы Ақша. Одан- Шан,
Бәйбек, Қонысбек, Жоламан, Бекмембет, Бекенші ұрпақтары
өсіп өнген. Бәйбектен Кешубай, Қашқын, Әйтеке туған.
Әйтекеден Қонысбай, Жылтыр деген екі ұл қалған. Бұлардан
тараған ұрпақтар ұзақ жылдар Самархан, Нұрата тауының
төңірегін мекен еткен.
Қорытынды
Қорыта айтқанда, Қазақ хандығы дәуірінде жыраулар
поэзиясының басты тақырыбы – халықтың топтасқандығы мен
бірлігі және әскери күш-қуатын нығайту мәселелері болды.
Сондай-ақ, жыраулар шығармаларында әміршіге тікелей
арнау да, мадақ өлеңдер де, болмыс туралы философиялық
толғаныстар да, ізгілік пен зұлымдық, жақсы мен жаман,
достық пен дұшпандық туралы толғаулар молынан. Жыраулар
өз туындыларын, толғауларын кейінгі ұрпақтарына мәңгілік
мұра етіп қалдыру жолында көркемдігі жоғары поэзия
тілімен, таптырмас теңеулер, жарқын метафоралар,
синтаксистік және психологиялық параллельдер арқылы
баяндаған. Бұл туындылардың Тәуелсіз Қазақстанның
өркендеп дамуына тигізетін ықпалы орасан зор деп білеміз.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Абдижапар Абдакимов. История Казахстана (с древнейших
времен до наших дней): «Казахстан»,
2. 2002. С. 19.О.Сулейменов. « Аз и Я». Алматы, новости
3. https://kk.m.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D
0%B0%D2%9B%D1%82%D1%8B%D2%A3_%D0%B1%D0%B8-
%D1%88%D0%B5%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%
B5%D1%80%D1%96
4. https://stud.kz/referat/show/11251
5. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%85%D
0%B0%D1%80_%D0%B6%D1%8B%D1%80%D0%B0%D1%83
6. http://esim.pavlodarlibrary.kz/index.php/ru/akyny-zhyrau/160-k
alkamanuly-bukhar-zhyrau-1693-1787

Ұқсас жұмыстар

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ХАНДАРЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ -

Бұқар жырау

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖАЙЛЫ

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА

МЫҢДАҒАН ЖЫЛДАР БОЙЫ ҚАЗАҚ ДАЛАСЫМЕН КӨШПЕЛІЛЕР

Қазақ билері, ақындары және жыраулары

Қазақ хандығының құрылуының себептері

Жыраулар поэзиясы туралы ақпарат

Жыраулар поэзиясы туралы

Мауараннахр мен Моғолстан хандығы

Пәндер