Сөзжасамдық калька

Презентация қосу

1. Сөзжасамдық калька.
2.Сөзжасамдық конверсия.
3.Сөзжасамның аралас тәсілдері.
4.Фонетика-семантикалық тәсілдің қалыптары.
5.Сөзжасам тәсілдерінің тіл дамуынан алатын орны.
Исаев С.М. ҚҚТСГС. 21-22-беттер.
Современный татарский литературный язык. М, 1969, стр 143.
Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного
языка. М,стр 130.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989, 224-231-
беттер.
Бейсембаева З.Б. Сөзжасамды оқытудың ғылыми-әдістемелік
негіздері. А.,1998. 68-70-б.
Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. А.,1999.
Салқынбай А. Қазіргі қазақ тілі. Оқулық. Алматы, 2008. 406-458.
Отарбекова Ж.К. Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасамның жалпы
мәселелері мен сөзжасамдық тәсілдер жайында. А.,2001. 70-78-
беттер.
Калька (фр. көшірме) – сөз тіркестері мен
сөйлемнің құрылымдық-мағыналық
негізділігін қазақ тіліндегі төл тәсілдер
арқылы дәлме-дәл көшіріп алу.
(ҚТЭ,1998,165).
Калькалау дегеніміз – сөз жасаудың жаңа тәсілі,
кірме сөздерге қарағанда жоғары сатыдағы тілдік
құбылыс. Калькалаудан да, кірме сөздер секілді,
тілдер арасындағы тығыз байланыс көрінеді.
Өйткені бұл екі құбылыс үшін де ортақ көз - өзге
тіл. Кірме сөздер тікелей лексикологияның зерттеу
обьектісіне айналса, қалькалау – тілдік құбылыс
ретінде сөзжасам мен сөз тіркесінің, ал нәтижесі
лексикологияның аясында қарастырылады,
сондықтан калькалау – лексикология мен сөзжасам
аралығындағы құбылыс болып табылады.
Калька - өзге тілдің сөздік құрылымын дәлме-дәл
аудару, калькалау -сөзжасамның белсенді тәсілі.
Ол кальканы үш топқа жіктейді:
а) калька-эквиваленттер (морфологиялық);
ә)калька-тіркестер (морфологиялық-синтаксистік);
б) аралас тіркестер. Ол кальканы лексикалық кірме

сөздің бір түрі деп есептейді.
(Уч.зап.Казгосуниверситета.1955, 135).
Калька дегініміз - төл материал
негізінде өзге тілдің үлгісі
бойынша сөз жасау (Вопросы,…
1965,38-39)
1) сөзжасамдық,
2)семантикалық,
3)фразеологиялық.
1)лексикалық калька, ол өз ішінде сөзжасамдық
калька және семантикалық калька;
2)фразеологиялық калька;
3)жартылай калькалар
4)құрылымдық-семантикалық калькалар
(Изв.,1960,25)
пятилетка –бесжылдық,
рукопись -қолжазба,
радиоқабылдағыш –радиоприемник,
жедел жәрдем –скорая помощь, т.с.

жартылай калькаға, толық калькаға
ұшыраған сөздер
екпінді – ударник,
ауысым –смена,
ұшқыш-летчик,
кіріс –приход,
шығыс – расход
Қаржыгер.
Салым..
Бағам.
Калькалау тәсілі арқылы жасалып, тілімізге
енген терминдерді 3-ке бөліп қарастыруға
болады:
1.Құрылымдық калькалар.
2.Құрылымдық-семантикалық калькалар.
3.Семантикалық (мағыналық) калькалар.
1/эквивалент құрылымдық бөлшектерден тұратын
калькалар: әдебиеттану – литератур (о)ведение, екі тілді
– двуязычие, бірыңғай – однородный, ішкі флекция-
внутренняя флекция, сөзжасам – словообразование, т.б.
2/ қосымша арқылы жасалған калькалар.
Орыс тіліндегі -ник, -тель, -ист, -лог жұрнақтары
қазақ тілінде –шы,-ші аффикстері арқылы жасалады:
сказатель – айтушы, писатель – жазушы, литературовед
- әдебиетші.
Орыс тіліндегі абстрактылы зат есім терминдері –изм, -
ия, -ств(о), -ность қазақ тілінде зат есімнің мынадай
өнімді аффикстері арқылы калькаланады: -лық, -лік, -
дық,-дік, -тық,-тік: партийность – партиялық, идейность
– идеялық, новаторство – жаңашылдық.
-изафеттің І түрі – зат есім+зат есім:
словоизменение – сөз түрлендіру,
словообразование – сөз жасау;
-изафеттің ІІ түрі – ілік септігіндегі зат

есім+тәуелдік жалғаудың ІІІ жағындағы зат есім:
словосочетание – сөз тіркесі, стихосложение - өлең
құрылысы.
“повествовательное предложение” қазақ
тілінде “хабарлы сөйлем”.
әдеби ағым - литературное течение,

бағыныңқы сөйлем – придаточное
предложение,
төлеу сөз – косвенная речь, т.б.
Семантикалық калькалау құрылымды-
семантикалық калькалардан өзгешеленеді.
Семантикалық калькалануда жаңа термин жасалады
– жай сөз қосымша мағынаға ие болады. Мысалы:
качественное определение - сапалық анықтауыш,
звуковой язык – дыбыс тілі.
“Кейіптеу” (олицетворение).
«Конверсия – транспозицияның бір түрі.
Ешқандай аффикстің көмегінсіз-ақ түбірдің
не негіздің басқа сөз табына алмасуы
арқылы жасалатын сөзжасам тәсілі»
(ҚТЭ.1998,175).
Жалпы, түркологияда конверсия сөз таптарының
ауысуы ретінде ХІХ ғасырдың 50-60-жылдарынан
беріде қарастырылып келеді (А.Казем-бек,
Т.Гарипов, И. Иванов, И.Батманов, Н.Дыренкова,
В.Жирмунский, Л. Харитонов, С.Кеңесбаев, Н.
Баскаков, Э. Севортян, Ф.Ганиев.т.б.).
Қазақ тіл білімінде: А.Салқынбай, Ғ.Шойбекова
Алтын сағат сатып алды.
Алтын көрсе періште жолдан таяр.
Көсеу ұзын болса, қол күймес.
Отты көсеу керек.
Конверсиялық тәсілдің ерекшелігі сол, ол
сөздердің сөйлеу процесінде, жаңа сөздермен
байланысып, тіркесе жұмсалуында жаңа мағынаға,
семантикалық өзгеріске түсуінде. Сондықтан оған
субстантивтену, адьективтену, адвербиалдану,
прономиналдану, вербалдану процестері де
жатады * (1998,281)
1.Толық транспозиция.
2.Окказиональды транспозиция.
1.Толық мағыналы сөз ретінде сөздік тізбесіне
енеді.
2.Жеке лексикалық бірлік ретінде жұмсалады.
3.Алғашқы категориялық мағынасы тек шеткі

өрісте ғана сақталады.
4.Жеке, бүтін тілдік бірлік ретінде сөз тіркесінің бір

сыңары болып жұмсалады.
Контекстегі сөздің қызметімен
байланысты. Онда сөзжасамдық мағына
туындамайды, тек толық
транспозицияның бастау нүктесі, қайнар
көзі сияқты рөл атқарады.
Жас келсе - іске, кәрі келсе – асқа (м.)
Мысалы: айтыс, жеңіс, тартыс, күрес,

оқу, сабау, егеу, қашау, бояу, тіреу,
жамау, шешу, тұрмыс, баспа, шаппа
Ақ
Көк
Қызыл
Өлі
Тірі
Сары
Ілгері
Бірге
алға
Жаз айы
Жаймалау, тегістеу
Жазық, тегіс жер
Аурудан, дерттен айығу
Кінәлі, айыпты,
Ырзық, несібе
Бетінен жаңылу, адасу.
Айту
Ай-планета
30 күн
Менсінбеуді білдіретін одағай

Қызғылт-сары түсті мата
Айналу
1) Дауысты дыбыстардың сәйкесуі арқылы
жасалған сөзжасамдық қалыптар:
ауа-әуе бай-бей -би
Аса-есе ақтау-әктеу
Тұс-тыс жалтыра-жылтыра
Қол-қыл бары-бәрі
Ақ-әк оң-өң
Асыру-әсірелеу орғу-ырғу
Дауыссыз дыбыстар сәйкестігі арқылы жасалған
сөзжасамдық қалыптар:
Кел-кет торлау-шырмау
Көз-көр ажырау-айыру
Ез-ер жақын-тақау
Боз-бор сөз-сөй(ле)
Тоқ-той бақ -бай
Өгіз-өкір батыр –батыл
Күн-күй шайыр-жыршы
қон-қоң қыдыр-қызыр

Ұқсас жұмыстар

Термин сөздер - ғылым мен техника, өндіріс саласында қолданылатын арнаулы заттар мен ұғымдардың атауы болатын сөздер

Қазақ терминологиясы

Есерсоқ тау, есерсоқ тық

Сөз құрамы

Шық сөзіне байланысты сөзжасамдық жұп

Сөзжасамдық тәсілдер

Аға редактор

Сөзжасамдық тәсілдер тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі заңдылықтарының біріне жататыны

Сөзжасам тіл білімінің дербес саласы

Сөзжасамдық тәсіл

Пәндер