Темір өнеркәсібі

ДҮНИЕ ЖҮЗІЛІК ШАРУАШЫЛЫҚ

Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі - дүние жүзі елдері ұлттық шаруашылықтарының жиынтығы. Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі сыртқы сауда, капиталды сыртқа шығару, жұмыс күшінің көші-қоны, экономикалық келісімшарттар жасау, халықаралық экономикалық ұйымдарды құру, ғылыми-техникалық ақпарат алмасу сияқты өзара экономикалық байланыстар мен өзара қарым-қатынастардан тұрады.

Отын-энергетика кешені

Отын-энергетикалық кешен (ОЭК) отын өнеркәсібі мен электр энергетикасын біріктіреді . Оның негізгі міндеті -халықты, шаруашылыктың барлық салаларын қамтамасыз ету үшін энергияның әр түрін өндіру және сыртқа шығару (экспорт) . ОЭК отынды өндіру мен оны алғашқы өңдеуді, электр энергиясы мен жылу өндіру, оларды тұтынушыларға электр жеткізу желісі (ЭЖЖ) мен құбыр арқылы жеткізіп беру процестерін қамтиды.

Кешеннің табиғи негізін энергетикалық ресурстар құрайды. Оған минералдық отын (мұнай, табиғи газ, көмір) мен су қоры (өзеннің құлама суының энергиясы) жатады. Біздің елімізде ядролық отынның (уран), жанғыш тақта тастың және таусылмайтын энергетикалық ресурстардың - Күн жөне жел энергиясының мол қазынасы бар.

Мұнай өнеркəсібі дүниежүзілік шаруашылыққа үлкен əсер ететін отын энергетика өнеркəсібінің жетекші саласы. Бұл саланың əр жылдағы дамуы жəне оның əлем елдері бойынша географиялық таралуы бойынша мынадай мəлімет:бірінші рет мұнайды жер астынан бұрғылау скважинасы арқылы өндіру АҚШ-тың Пенсильвания штатында 1859 ж. іске асқаны ресми түрде тіркелген. Сол кезден бастап мұнай өндіру тез қарқынмен дамыды. Мұнай өндіру ХХ ғ. басында 1900 ж. дүниежүзінің тек 20 -ға жуық мемлекеттерінде ғана өндірілетін, олардың ішінде ең ірі табысқа жеткендері АҚШ, Венесуэла, Ресей. Ал 1940 Ж. қарай олардың саны 40-қа жеткен:ішіндегі ірілері АҚШ, КСРО, Венесуэла, Таяу Шығыста орналасқан негізгі мұнай өндіруші Араб елдері. 1970 ж. мұнай өндіруші мемлекеттердің саны 60-қа жетсе, 1990 ж. олардың саны 80 - ге дейін өскен. 2000 - шы жылдарға қарай 95 - ке дейін жеткен.

Мұнай өнеркәсібі

Сауд Арабиясы (440 млн. т. )

2. АҚШ (355 млн. т. )

3. Ресей (325 млн. т. )

4. Иран (185 млн. т. )

5. Мексика (170 млн. т. )

6. Венесуэла (165 млн. т. )

7. Қытай (160 млн. т. )

8. Норвегия (155 млн. т. )

9. Ирак (130 млн. т. )

10. Ұлыбритания (125 млн. т. )

Газ өнеркəсібінің маңыздылығы əлемдік отын мен энергияны тұтыну құрамында мұнай мен көмірмен қоса табиғи газдар отын энергетиканың негізгі көзі болып табылады. Осы аталған 3 энергияның түрі де ішінде табиғи газ экологиялық жағынан ең таза отын энергия көзі болып табылады. Геологиялық барлау жұмыстарының үнемі жүргізілуіне байланысты табиғи газдың қоры үнемі жылдан жылға өсіп келеді. Барланған қоры жағынан əлем бөліктері ішінде ерекше көзге түсетіндері Оңтүстік Батыс Азия мемлекеттері жəне ТМД - ға кіретін елдер. Ал жеке мемлекеттердің ішінде ең байлары Ресей жəне Иран. Ирандағы табиғи газдың қоры шамамен шетелдік Еуропа мен Солтүстік Американың қорларын қосқандарымен тең. Табиғи газды өндіру дүниежүзі бойынша үнемі өсіп келе жатқанын мына мəліметтерден байқауға болады. 1950ж. небəрі 200млрд м 3 табиғи газ өндірілсе, 1960ж. ол екі есе өсіп 400млрд м 3 жеткен. 1970ж. екі еседен асып 1трлн. 050 млрд. м 3, 1990ж. табиғи газды өндіру тағы екі есе көбейіп 2трлн. 100 млрд. м 3 жеткен. Жеке аймақтардың ішінде табиғи газды өндіруден бірінші орынды ТМД елдері иеленіп отыр, ал жеке мемлекеттердің ішінде бірінші орынды Ресей Федерациясы, ал жеке аймақтардан əлемдегі бірінші орынды Батыс Сібір (600млрд. м 3 ) алып отыр.

Газ өнеркәсібі

1. Ресей Федерациясы 2. АҚШ 3. Канада 4. Түркіменстан 5. Нидерланды 6. Ұлыбритания 7. Өзбекстан

8. Индонезия

9. Алжир

10. Сауд Арабиясы

Қара металургия өнеркəсібі ауыр индустрияның басты негізгі салаларының бірі. Өйткені бұл салада өндірілетін темір прокаты шаруашылықта қолданылатын негізгі құрылыс, əрі үйлестіру материялы болып табылады. Дүние жүзі бойынша темір рудасын өндіру 1990 жылы бірінші рет 1млрд тоннадан асты. Осыған байланысты темір рудасын өндіру өнеркəсібінің географияда елеулі өзгерістер болды. Екінші дүние жүзілік соғысқа дейін (1940 ж) барлық темір рудасын өндіруге АҚШ-пен Шетелдік Еуропа оның ішінде Франсия, Швеция, Ұлыбритания, Германия, қамтамасыз етіп отырған болса соғыстан кейінгі жылдары бұл елдерде руданы өндіру тез қысқара бастады. Оның негізгі себебі бұл елдердегі бай темір рудасы қорының таусылуымен бар руданың құрамында фосфаритті көп темір рудасына сұраныстаң азаюына байланысты болды. Керісінше соғыстан кейінгі жылдары КСРО - да, Канадада, Аустралияда, ОАР - да, көптеген дамушы елдерде темір рудасын өндіру тез өстті.

Қара металлургия кешені

Темір рудасынан шойын қорыту жəне одан болат балқыту жөніндегі статистикалық көрсеткіштер мынадай жағдайларда анықтайды. Əлемнің кейбір мемлекеттерінде Қытай, Бразилия, Үндістан, Аустралияда шойын қорыту мен болат балқыту бір-біріне жақын мөлшерде екенін көрсетеді. Өйткені бұл елдерде өте бай темір рудасының қоры бар. Темір рудасы- шойын - болат -пракат. Ал əлемнің басқа мемлекеттерінде (АҚШ, Канада, Жопония, Корея Республикасы, Батыс Еуропа елдерінде) болат балқыту шойын қорытудан 1, 5-2, 0 есе асып түседі, оның себебі бқл мемлекттерде темір рудасының пайдалы қазба ретінде қоры өте аз, бірақ бұл елдерде болат балқытудың көп мөлшерде болуы бұл мемлекеттер металломды көптеп пайдаланады.

Темір өнеркәсібі

1. Қытай (127 млн. т)

2. Жапония (108 млн. т)

3. АҚШ (101млн. т)

4. Ресей (58 млн. т)

5. ГФР (46 млн. т)

6. Корея Республикасы (43 млн. т)

7. Украина (31 млн. т)

8. Бразилия (28 млн. т)

9. Италия (27млн. т)

10. Үндістан(27млн. т)

Дүние жүзінде 70-тен астам түсті металл балқытылады. Оларды 14 сала өндіреді. Олардың барлығы қосылып, түсті металлургияны құрайды. Түсті металдардың көп бөлігі аз уақыттан бері ғана пайдаланыла бастады. Ғылыми-техникалық революцияның нәтижесінде кеңінен қолданысқа түсті. Реактивті ұшақтар, ғарыш кемелерін, атом реакторларын жасау үшін ерекше қасиеттері бар, мүлдем жаңа конструкциялық материалдар қажет. Ондай қасиеттер тек түсті металдарда ғана бар. Бұл «түсті біртектілерде» өндірістің сан алуан қажеттіліктеріне жарайтын металдар бар. Қорғасын, никель және қалайы жемірілмейді (коррозия), титан ыстыққа төзімді келеді, ал күміс, мыс және алюминий жоғары электр өткізгіштігімен ерекшеленеді. Сондықтан олардың колданылу аясы өте ауқымды: медициналық аспаптар мен материалдардан бастап күрделі электроника мен ядролық техника осы металдардан жасалады. Және әр металл «өз кәсібін тапқан». Мысалы, алюминий «қанатты» металл болса, қалайы «консерві құтыларының металы» болып саналады. Көптеген түсті металдардан сапасы жөнінен бастапқы материалдардан да асып түсетін қорытпалар жасалады. Мыстың қалайымен (қола), мырышпен (жез), никельмен (мельхиор), алюминиймен (дюралюминий) қорытпалары бүрыннан қолданылып келсе, ал берилий қоласы XX ғасырдың екінші жартысында пайда болды.

Түсті металлургия

Дүние жүзі елдері бойынша алюминий өнеркəсібінің географиясына оның шикізат қоры қоры өте үлкен əсер етеді. Жалпы жер қыртысында алюминий ең көп таралған метал екені геологиядан белгілі. Көптеген кен орындарындағы шикізат құрамында алюминий рудасының үлесі 40-60 %-ды құрайды. Сондықтанда шикізатты өндірумен оны қорытып балқыту көлікпен тасмалдау аумақтық арақашықтығына қарамай алюминий өндірісінің теңділігіне көп əсерін тигізбейді. Дүние жүзіндегі боксит қорының 85% жер қыртысының латариттік қабатына байланысты болғандықтан оның кен орындары негізінен тропикалық жəне субтропикалық аймақтарда орналасқан. Латариттік қабат дегеніміз-топырақтың құрамында метал рудасы бар, көптеу деген мағынасын білдіреді. Геологтар осы латариттік аймақтарда кездесетін негізгі боксит кен көздерін ерекшелеп бірнеше аудандарға бөледі: 1. Жерорта теңізі аумағындағы латариттік аудан. Бұл ауданның аумағына кіретіндер:Франция, Италия, Грекия, Венгрия, жəне бұрынғы Югаславия республикасы. 2. Гвенея шығанағы жағалауындағы латариттік аудан:Бұған кіретіндер:Сьерра-Леоне, Камерун, Гана, Гвенея. 3. Кариб теңізі алабындағы латариттік аудан:Ямайка, Гаити, Доминикан Республикасы, Гайана, Суринам. 4. Латариттік ауданға: Аустралия жатады

Алюминий өнеркәсібі

АҚШ 3700

Ресей 3200

Қытай 2600

Канада 2370

Аустралия1750

Бразилия 1250

Норвегия 1160

ОАР 690

ГФР 600

Венесуэла580

Өткен XX ғасыр химия өнеркəсібінің қауырт дамыған ғасыры болды. Бұл машина жасау саласымен қатар серпінді дамыған саласы саласы болып табылады. Қазіргі уақытта химия өнеркəсібінің дамуы қай елдің болсын экономикалық дамуының жаңғырғанын, оның ғылыми техникалық жетістіктерді пайдалануды қай деңгейде екенін анықтайтын индикатор болып саналады. Дүниежүзінің экономикасы дамыған мемлекеттердің барлығы бұл саласы, əсіресе, оның органикалық синтез химиясын үдете дамытып отыр. Химия өнеркəсібінің шығаратын өнімдері: қышқылдар, тыңайтқыштар, бояулар, лактар, сырлар, улы химикаттар, жасанды талшықтар, жасанды каучук, пластмасса, жəне көптеген т. б. заттар. Олардың барлығы шаруашылықтың көптеген салаларында қолданылады. Мысалы, машина жасау саласында пластмассалар, резеңке, кей бөлшектерді өңдеуге қышқылдар көп қолданылса тау-кен өнеркəсібінде химиялық өнімдкр қопарғыш зат ретінде қолданылады. Тоқыма өнеркəсібінде бояулар мен химиялық талшықтар, ауылшаруашылығында минералды тыңайтқыштар, улы химикаттар көптеп қолданылады.

Химия өнеркәсібі

Əлем елдері бойынша, минералды тыңайтқыштар ішіндегі ең көп өндірілетін азот тыңайтқыштары, 85 млн. т. Оны алғашында табиғи тыңайтқыштан алған болатын, ол натрий селитрасы немесе чили селитрасы деп аталады. 20 ғасырдың ортасында натрий тыңайтқыштары химиялық жолмен аммоний сульфатынан алатын болса, сол ғасыр соңына қарай оны табиғи газдан өңдеу арқылы, оның 90 пайызына алып жүрді. Азот тыңайтқыштарын мұнай мен көмірден де алуға болады. Қазіргі кезде азот тыңайтқыштарын ең көп өндіретін елдер Қытай мен Үндістан. Минералды тыңайтқыштарды өндіруден 2-ші орынды фосфор тыңайтқыштарды өндіру тұр. Жылына 35 млн. тоннадан астам. 20ғасырдың 50 жылдары АҚШ, ТМД, Батыс Европа елдері болатын. 20 ғасырдың 90 жылдарында АҚШ бұрынғысынша бірінші орында тұрса, Ресей мен Франция тек бірінші ондық ішінде болды. Жалпы 10 мемлекеттің ішінде қалғандар қатарында Польша, Испания, Қытай, Үндістан, Марокко, Тунис, Бразилия бар. Осы алғаш ондыққа кіретін мемлекеттердің барлығының Тунистен басқасының жер аумағы айтарлықтай үлкен. Фосфор тыңайтқыштарын қолдануда Азия мемлекеттері көп алда келеді. Үшінші орында калий тыңайтқыштарын өндіру тұр. Оның жылдық өндіру мөлшері 25 млн, тоннадан аса. Калий тыңайтқыштарын ең көп өндіретін елдер: Канада, АҚШ, Ресей, Беларусь республикасы, ГФР, Франция, Ұлыбритания, Испания. Азия елдерінен көзге түсетіндері: Израиль, Иордания Корольдігі.

Тыңайтқыштар