Табыс концептісінің лингвомәдени ерекшелігі

Презентация қосу

«Табыс» концептісінің
лингвомәдени
ерекшелігі
Зерттеу жұмысының нысаны:

Қазақ тіліндегі «табыс» концептілі атаулары;

Оларға қатысты мифтер мен
тіркес сөздер, мақал-мәтелдер;

Мағыналары мен дүниетанымдық сипаты;

Көркем әдебиеттегі қолданылуы,
наным-сенімдер.
Зерттеу жұмысының мақсаты:

Қазақ тіліндегі этнолингвистикалық
зерттеулерге сүйене отырып, «Табыс» сөзі
мағынасының қыр-сырын ашу, табыспен
байланысты ұғымдарды анықтау, оларды
топтастыру, тілдік-танымдық сипатын
халық болмысымен байланыстыра,
концептілік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:

- «табыс» сөзіне байланысты тыйымдар мен ырымдар
жайлы, мифтік аңыздар, ислам дініндегі ұғым-түсініктер
негізінде табыс сөзінің концептілік өрісін ашу;

- «табыс» сөзінің этимологиясы мен қолданысын
зерделеу;
- көркем шығармалардағы, мақал-мәтелдердегі
«табыс» сөзінің қолданылуы негізінде табыс
концептісінің метафоралық өрісін қарастыру.
Зерттеу жұмыстың теориялық
және әдіснамалық негіздері.

Ә.Қайдарды Б.Сағындықұлы Г. Рысбаева,
ң «Қазақтар Махмұд ,
Е.П.Заварицкая
ана тілі Қашқари А.Б. ,
әлемінде» сөздігі Әмірбекова, Б.
Сүйерқұл, Г. Смағұлова
еңбегі
Концепт ұғымына
анықтама берген орыс
ғалымдары:

Н.Д.Арутюнова Д.С. Лихачев

А.Н.Мороховский Р.И. Павиление
Н.К. Рябцева Е.С. Кубрякова В.В.Колесов
Ю. Степанов С.Аскольдов-Алексеев
Н.Д. Арутюнова:

«Мәдени концептілер – бұл ең
алдымен философиялық мәдени
терминдердің қарапайым сәйкестігі
(үйлесімі).
Н.К. Рябцева концепт
қасиеттерін былай
айқындайды:

адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы,
арқылы толығып, өзгеріп отырады;
концепт логикалық ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады.
Оның базистік элементі – негізгі құрылым болып танылса, прототиптік
мазмұндары көмекші элементтер болып саналады;
концепт (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделген және өңделіп
ұсынылған өнім ретінде танылады.
Е.С.Кубрякова:

«Концепт адам санасының және
ой-өрісінің қабылдау бағыты
бойынша сипатталады».
Концепт –
Концепт – санада адамның Концепт – ақиқат
қалыптасатын өмірлік және дүниенің мәдени
логикалық ұлттық бейнесі.
болмыс. тәжірибедегі
бейнелер
жиынтығы.
С.А. Аскольдов-
А.Н. Арутюнова,
Алексеев; Чубарян,
М.М. Копыленко,
Чесноков; Р.И. Павиленис,
А.Н. Мороховский
Е.С. Кубрякова А.П. Бабушкин
Қазақ тіл білімінде
концептілерді Қ. Рысберген,
А. Әмірбекова концептілерді
екі топқа жіктейді:

Біріншісі – танымдық: Екіншісі – көркем
жалпы түсінік беру, концептілер: бейнелі
ұғым беру сипат беру
қызметіндегі сөздер. қызметіндегі сөздер.
• Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде XX
1 ғасырдан бастап белсенді қолданыла бастады.

• Алғашқыда концепт тілді логикалық талдау тұрғысынан
тану бірлігі ретінде анықталып, ұжымның, тұлғаның
мәдени, рухани ой-санасын, менталитетін тануда
2 қарқынды қызмет атқарады.

• Сөйтіп, рухани мәдениетті танытатын тірек
сөздерді (тірек-ұғым) концепт деп атау
3 қарастырылды.
Концепт – ақиқат, дүние мен сол
дүниені таңбалайтын сөз
аралығындағы көмекші делдал
білімдер жиынтығы. Бұл
зерттеулерден шығатын нақты
тұжырым.
Лингвомәдениеттану - қоғамның
қазіргі даму барысындағы
халықтардың тілдік-мәдени
байланыстарының ғылыми
негізі.
Лингвомәдени
(Лингвокультурология)

Латын Латын
Латын
тілінде: тілінде:
тілінде: Culture – Logos -
Lingua – тіл. мәдениет. ғылым.
Лингвомәдениеттанудың
негізгі мақсаты:

Ұлттық тұлға
Ұлт Менталитет,
(национальная
ерекшелігі менталдылық
личность)
Лингвомәдениеттану туралы В. Телия:
« это часть этнолингвистики, которая
посвящена изучению и описанию
корреспонденции языка и культуры в
синхронном их взаимодействии», - дейді.
Табыс концептісі - қазақ танымындағы
жер, от, дала секілді дүние танымының негізін
құрайтын әмбебап концептілердің бірі;

Табыс концептісінің метафоралық өрісі
халық танымындағы қасиеттілік,
құндылықтарды танытатын ұғымдармен сипат
алғанын байқауға болады.
Байлық
Несібе
Олжа

Кіріс Табыс Жетістік

Ырыс Пайда
Байлық ең алдымен адамдар үшін
табиғи қажеттілік үшін жиналады.
Оның фразеологиялық мағыналары
да ішкі формасына қарай
деривацияланып, мағыналас топ
құрайды.
Молшылық
Ақ түйенің қарны
жарылу

Ит басына іркіт
төгілу

Ағаштан бал,
шөптен сүт ағызу
Байлық Ұрты мен мұрты бірдей май
болу
Шайқап төгіп, үріп ішу

Не ішіп, не жеймін демеу
Ішкені алдында, ішпегені
артында
Ұрттап ішіп, шайқап төгу

Аузынан ақ май ағу
Бай адам Дәулетіне сәулеті сай

Төрт түлігі сай
Төрт құбыласы түгел

Қағанағы қар, сағанағы сарқ

Үлде мен бүлдеген оранған

Кенеліп қалу

Малға бөгу
Үздік, озып шығу
Алдына жан салмау
Бәйгені шаппай алу
Елден ерен(ерекше) шығу
Жеке дара
Жұрттан ала бөтен
Маңдай алды болу
Топ жару
Топтан озу
Байлық
Көйлегі көк, тамағы тоқ болу
Шілденің сары қоңызындай
түлеу
Ас та төк, сый-құрмет көру

Дәулет біту

Шен алып, шекпен кию

Шаш етектен малыну
Сыйлы, алдыңғы
қатарлы адамдар
Алаштың азаматы
туралы
Асылдың сынығы
Шұғаның қиығы
Ердің ері, егеудің сынығы
Қасқа менен жайсаңы
Қой ішінде марқасқасы
Ноқта ағасы, мүйізі
қарағайдай
Сүт үстінде қаймақ
Жолы болу Айдарынан жел есу
Асығы алшысынан түсу
Екі дүние-бір қадам
Жалғанды жалпағынан басу
Жұлдызы жоғары болу
Қайығы желге өрлеу
Тасы өрге домалау
Мңдайының бес елі бағы бар
«Бай бір • Бұл ұғымның(байлық)
оқтық, рухани құндылығының
байлық бір шектеулілігі.
жұттық»

«Байлық • Әлдебір уақыт
қолдың кірі: кезеңдерін меңзеп
осылай айтады.
жуса кетеді»
Ырыс –материалдық Халыққа бақ
игіліктің қасиеті мен киесін қонудың
айғақтайтын ұғым. көрінісі.

Дәстүрлі қазақ дүниетанымы
Ырыс әулиелердің, көпшіліктің ырысы артып,
Қыдыр, Ілиястың молшылыққа кенелуінің шарты
батасымен даруы мүмкін. береке-бірлігін күшейтумен
байланысты.
Үлкенге құрмет көрсету,
халық игілігіне, Ал жеке тұлғаға ырыс даруы оның
молшылығына қызмет адамгершілік қасиеттерінің
жасау. байланысты деп білген.

“Елде болса, ерінге тиер” Бұл ұғым атадан балаға берілу
деген мақалда ырыс арқылы ғасырлар бойы жалғасын
дарудың шарты –ел тауып отырды.
мүддесін көздеу.
Тегінде, қазақ тіліндегі тұрақты тіркестерде
қамтылған мұндай әлеуметтік,
философиялық түсініктерді ұлттық-мәдени,
тілдік аспектіде тереңдетіп талдау
лингвомәдениеттанудың ең маңызды
мәселесі болмақ.
Бата-тілек Ата-бабаңның аруағы
қолдасын!
Бергенінен жазбасын!
Жасыңа жас, басыңа бас қосылсын!

Жұбың жазылмасын!
Өркенің өссін!
Көсегең көгерсін!
Жолдасың қыд(з)ыр болсын!
Қырқар көбейсін!
Олжа, кіріс туралы
мақал-мәтелдер
Отын - олжа, су - нұрлық.
Оңай олжа оңалтпас.
Артық олжа - басқа еңбек.
Өзіңді олжалатпай, Өзгені
олжалай алмайсың.

Келер жері кең болсын.

Алыстан арбалағанша,
Жақыннан дорбала.
Пайда, кіріс туралы
мақал-мәтелдер Пайданың зоры – дос үшін
шеккен зиян.

Алаған қолым - береген.
Төгілген топырағымен толады.

Қайырсыз пайдадан
қайырлы залал артық.

Тапқан қуанады, таныған
алады.
Алмақтың да салмағы бар.
Пайда, кіріс туралы
мақал-мәтелдер Берген перде бұзар.
Орасан пайда көз шығарар.
Иесізге ие көп.
Шыдағанға шығарған.
Ботасын алма біреудің, Өз
тайлағың кетеді.
Шайнаған бұйырған емес,
Жұтқан бұйырған.
Жоғалмағанның бәрі түгел.
Дүние, кіріс туралы
мақал-мәтелдер Керекті тастың ауырлығы жоқ.

Ескірген нәрсе ерсі көрінер.
Алушы - арыстан, беруші -
тышқан.
Пышағыңды қынымен бер,
Қынымен берсең, шынымен бер.

Дүниенікі дүниеден қайтады.

Дүниенің керек емесін де жина.
Байлық, кіріс
туралы Шығасы шықпай, кіресі кірмейді.
мақал-мәтелдер Ортаның малын олжа көрме.
Жүгірген алмайды, бұйырған алады.

Бұйырмаса, бұттан кетеді.
Бермесең - алыспайсың,
келмесең - алыстайсың.
Не аңсағанда аларсың, Не
қақсағанда аларсың.
Жалған ісі ақыретке кетпейді
Зерттеу жұмыстың теориялық және практикалық
маңызы.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары оқу
орындарының филология факультеттерінде сабақ
барысында, этнолингвистикалық сөздіктер жасау мен
концептілік талдауларда қолдануға болады.
Алынған тұжырымдамаларды сөзжасам,
лексикология, лексикография, қазақ тілінің тарихи
грамматикасы т.б. пәндерді оқытуда, сонымен қатар
арнаулы курстарда қолдануға болады.
Назарларыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Жүрек концептісінің фреймдік құрылымы

Жүрек концептісінің схемалық құрылымы

Тіл мәдениетінің міндеті

Бақыт концептісінің концептілік құрылымы

Рафаэль Ниязбек лирикасындағы Қазақ концепциясы

Тіл мәдениеті - студенттерге тән рухани құндылықтар көзі

Соғыс концепциясы

ЖОЛ КОНЦЕПТІСІ

Фразеологизмдердегі мінез-құлық көрінісі (қазақ ағылшын тілдері негізінде)

Софы Сматаевтың шығармашылығында көрініс табуы

Пәндер