Ерік бостандығы

Презентация қосу

Орталық Қазақстан Академиясы
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы

Пән: Философия
Дәріс-презентация №10

Еркіндік философиясы

Құрастырған:
философия ғылымдардың докторы,
профессор Мирзабекова А.Ш.

Қарағанды
2020-2021 оқу жылы
Еркіндік философиясы

1. «Еркіндік»: философиялық ұғымы
2.Философия тарихында адам еркіндігі ұғымы
3.Еркіндік өнегелі-құқықтық құнды-лық ретінде
4.Қазақ философиясындағы еркіндік идеясы
«Еркіндік»: философиялық ұғымы

Еркіндік – бұл таңдау мүмкіндігі-
нің болуы, оқиғаның аяқталу
нұсқаларының болуы.Таңдаудың
жоқтығы, оқиғаның аяқталу
нұсқаларының жоқтығы еркіндіктің
жоқтығына тең.

Еркіндік — бұл өз әрекетіне
анықтаушы себеп болатын субъекттің
қалыпы
Еркіндік және ерік бостандығы

Этикада «еркіндік» адамның ерік
бостандығының болуымен байланыс-
ты. Ерік бостандығы адам мойнына
жауапкершілікті салады. Іс-қылық
ерікті жігермен жасалғанда ғана,
адамның ерік бостандығын білдір-
генде ғана өнегелілікке жатады. Бұл
мағынада этика адамның еркіндігін
және жауапкершілігін өзара байла-
ныста болатынын көздейді.
Ерік бостандығы
Ерік бостандығы - бұл
қалыптасқан жағдайға тәуелсіз
таңдауды жасау мүмкіндігі.
Жағдай деп мұнда сыртқы хал-
ахуалды (зорлық-зомбылық,
мәжбүрлеу, марапаттау т.с.с.) және
де ішкі күй-жайды (инстинктер,
ұнату және ұнатпау, алдын-ала
қалыптасқан сенімдер және т. б.)
айтады
Ерік бостандығының антиномиясы
«Адамның ерік
бостандығының
метафизикалық
тереңдігі бар және ол
бізді жоғары қарай да -
игілік пен ізгілікке
Фридрих Вильгельм және төмен қарай да -
Шеллинг
(1775-1854), неміс зұлымдыққа бағыттай
классикалық
философиясының өкілі
алады»
Еркіндіктің екі негізгі типтері
Позитивті еркіндік:
«Мен өз-өзіме қожай-
Негативті еркіндік:
ынмын»
«Мен ешкімге құл
Позитивті еркіндік - бұл
адамның потенциалының емеспін»
(шамасының) жеткілікті болуы
және өз мүмкіндіктерін жүзеге Негативті еркіндік сыртқы
асыру үшін қордың шектеулерден және басқа
(ресурстардың) болуы. адамдардың мәжбүрлеуінен
Қоғамда азаматтардың азат болу
мемлекетті басқаруға қатысу-
ында көрініс береді
Либерализмнің басты идеясы
ретінде жарияланады
Ж.Ж. Руссо адам еркіндігінің тарихта
дамуы туралы
Адам еркіндігінің тарихта дамуы табиғи
еркіндіктен басталады, азаматтық еркіндікке
дейін жетеді, ары қарай моральдық еркіндікке
айналады
1.«Табиғи еркіндіктің» шегі индивидтің тек
қана өз жеке басының күшіне байланысты
2.«Азаматтық еркіндік» бұл қоғамдық
келісім-шартқа сәйкес бір адамның өз
бостандықтарының бір бөлігінен бас тартуы,
өйткені ол қоғамның басқа мүшелеріне
қамқорлығын білдіреді
Жан-Жак Руссо 3.«Моральдық еркіндік» - еркіндік дамуын-
дағы жоғарғы деңгейі. Осы деңгейде адам «өз-
(1712-1778) өзіне қожайын» болып шығады, өйткені ол «өз-
өзіне жазып қойған заңдарды жетекшілікке
алады».
Еркіндіктің адамзат тарихында прогрессі
Гегель: «адамзат тарихы іс
әрекеттегі еркіндіктің ары қарай
кобеюінің дамуын бізге көрсетіп
тұр:
«Шығыс бір адамның ғана
(патшаның) - деспоттың –
бостандығын білген және біледі
Грек және римдік дүниесінде тек
қана кейбіреулер - құлдыққа түспегендер
Георг Вильгельм – бостандыққа ие болған
Фридрих Гегель Ортағасырлық пен Жаңа замандағы
(1770-1831) германдық дүниесінде - енді «барлығы
«Тарих философиясы» бостандыққа ие»
Антикалық философиядағы еркіндік ұғымы
Ежелгі гректер және римдіктар негізгі
назарын алдымен «қажеттілік», «тағдыр»,
«кездейсоқтық» деген ұғымдарға аударған,
еркіндік мәселесімен айналыспаған

Софистер (б.д.д.Vғ.) Философиялық мағынада алғаш рет
«еркіндік» ұғымын софистер қолданған, заңды
(Nomos) табиғатқа (Physis) қарама-қарсы қойған
кезде

Платон «еркіндік» ұғымын «игілік болмысы»
Платон (429 -347 жж. б.д.д.) мағынасында ежелгі гректердің полистік
өміріндегі бостандық түсінігі шеңберінде
қолданған

Аристотель және стоиктер де еркіндікті
адам іс-әрекеттерінің еркіндігі немесе спонтанды
(табан астында туындаған) еркіндік ретінде
Аристотель(384-322жж. б.д.д) анықтаған
Қайта Өрлеу дәуірі және Жаңа
замандағы еркіндік ұғымы
1. Еркіндік ұғымы индивидтің басқа адамдармен,
қоғаммен қатынастарына таратылады. Сонда
«негативті» немесе «позитивті» еркіндік туралы
түсініктер қолданылады

2. Еркіндікті адам өз-өзіне және өз әрекетіне туа біткен
немесе қалыптасқан қатынасы ретінде түсінеді,
сонда еркіндік «тілеймін-істей аламын» «(шамам
келеді)» деген мағынада көрініс береді

3. Еркіндік ерік бостандығы ретінде де немесе
трансценденталды еркіндік ретінде де түсіндіріледі
Пико делла Мирандола ерік бостандығы туралы

Пико делла Мирандола: «…
адамның ерекшелігі және абыройы
оның Құдайдан сый ретінде берілген
ерік бостандығында
Ерік бостандығының болуы адамға
қоршаған ортаны өзгертуге және
шығармашылықпен айналасуға жол
ашады
Өз еркіне бағынып, адам
Джованни жұлдыздар деңгейіне де көтеріледі,
Пико делла Мирандола төмен, аласалық қалпына да түсіп
(1463-1494) кетеді»
« Адамның абыройы
туралы сөз»
Реформация кезеңіндегі (XVI ғ.)
еркіндік ұғымы
Лютер: ерік бостандығы «нағыз
алдау» немесе «адам көкіректілігінің
иллюзиясы». Адамның еркі не Құдай-
ға, не шайтанға толық бағынышты
болады, Жер үстіндегі бәрінің
тағдырын Құдай алдын ала жазған.
Лютер адамның материалдық
Мартин Лютер заттарға қатысты ерік бостандығын
(1483-1546) мойындайды. Адамдар күнә
қылықтарын өз еркімен жасайды деген
Эмпиризм философиясы еркіндік туралы
Эмпиризм өкілдері — Гоббс пен
Локктан бастап Вольтерге дейін —
еркіндікті іс әрекеттің еркіндігі деп
қарастырады
Томас Гоббс еркіндік ұғымының
саяси өлшемін еңгізді: адамның
мемлекеттегі өмірдің еркіндік
Томас Гоббс(1588-1679) мөлшері табиғи қалыптағы өмірдің
еркіндік мөлшерінен көбірек
Джон Локк: индивидтер кез-келген
бағытта жылжудың шексіз
еркіндігінен гөрі құқықтық
мемлекеттегі еркіндікті дұрыс деп
таңдайды, өйткені ол юстиция
заңдарымен қатар комфортты өмір
Джон Локк (1632-1704)
Ерік бостандығы туралы мәселеде
Декарттың рационализмі
Декарт: «Ерік бостандығы өз
сипатына қарай неғұрлым жоғары
деңгейде болғандықтан, оны ешқашан
мәжбүрлеу мүмкін емес.
Әрбір адам ерік бостандығы мен іс-
әрекет еркіндігіне ие, ол бір уақытта
еріктің де субъектісі, және іс-
қылықтар еркіндігінің де субъектісі
болып шығады
Рене Декарт Тек қана анық пайым (рассудок)
ерік бостандығының дамуында оның
(1596-1650
гүлденуіне және жоғарғы деңгейіне
жеткізуге қабілетті»
Еркіндік туралы мәселеде Лейбництің
рационализмі
Лейбниц:»…адамның еркіндігі
ұлғаяды, егер ол өзінің істеген
әрекеттерінде ақыл-ойға негізде-
луді көбейтсе. Және керісінше,
адамның еркіндігі азаяды, егер
ол іс-әрекетінде құмарлықтарға
бағынып кетсе.
Лейбниц негативті еркіндікті,
Готфрид Вильгельм
яғни мәжбүрлеуден, құлдықтан
Лейбниц
(1646-1716) бостандықты және позитивті
еркіндікті ажыратады
Адамның еркіндігі туралы мәселеде
Спинозаның рационализмі
Спиноза: «…адам ерікті емес,
өйткені ол табиғаттың бөлігі
және оған себеп ретінде сыртқы
аффектілер ықпал етеді. Адам
анық емес идеялар мен қабыл-
дауларды анық түріне айналды-
ру арқылы, ал, аффектілерді
Құдайға рационалды махаббат-
пен ауыстыру арқылы өзін-өзі
Бенедикт (Барух)
Спиноза
босата алады. Бостандық -
(1632-1677) танылған қажеттілік»
Иммануил Кант еркіндік туралы
Кант «рух еркіндігі» ұғымның
негізгі аспектілерін атап көрсетті:
ерікті ақыл-парасат, ар-ұждан
еркіндігі, сыни ойлау еркіндігі
Кант негативті (неден
бостандық?) және позитивті (не
үшін бостандық?) еркіндікті
ажыратады.
Иммануил Кант Оның пікірінше, позитивті
(1724-1804) еркіндіктің ғана шын құндылығы
«Ағартушылық бар. Этикада позитивті еркіндік ізгі
деген не сұраққа ерік түрінде көрінеді. Әдептілік
жауап» заңына бағынып тұрған ерік «заңға
сәйкес» және «өзі-өзіне заң
шығарушы» болып шығады.
Марксизм іліміндегі еркіндік ұғымы
К.Маркс еркіндік мәселесін қажет-
тілікті және заңдылықтарды танып
білумен, оны игерумен байланыста
Карл Маркс
түсіндіреді: «Еркіндік - бұл санамен
(1818-1883) ұққан қажеттілік»
Ф.Энгельс өзінің “Анти-Дюринг”
атты еңбегінде: «еркіндік әлдебір
нәрседен тәуелсіз болудың нышаны
емес, керісінше, ол адамның табиғи
күштерге, қоғамдық қарым-
қатынастарға және өз болмысына
Фридрих Энгельс
(1820-1895)
үстемдігі», - дейді.
Хайдеггер ілімінде еркіндік пен
ақиқаттың байланысы
Хайдеггер: «болмыстың негізгі
күй- жайы - болмау мүмкіндіктен
қорқы-ныш. Бұл қорқыныш
адамды шындықтың барлық
шарттарынан босатады да,
сонымен, оған еркіндіктің кейбір
деңгейіне жетуге жол ашады,
яғни өз жеке басының құнды
Мартин Хайдеггер тіршілігі ретінде өзін таңдауға
(1889-1976)
«Болмыс және уақыт»
(1927)
Хайдеггер еркіндікті ақиқаттың
«Ақиқаттың мәні туралы» мәні деп түсіндіреді.
Ж.П. Сартр: еркіндік пен
жауапкершілік
Сартрдің ілімінде еркіндік - абсолютті, мәңгі
берілген нәрсе: «адамның жазмышы ерікті
болуда». Еркіндік адам тіршілігінде оның мәнінен
бұрын пайда болады. Сартр еркіндікті ешнәрсе
істемеуге апаратын рух бостандығы емес,
адамнан ешкім тартып алмайтын таңдау
еркіндігі деп түсінеді: мысалы, қамаудағы адам
«көнемін ба әлде өзімді қамаудан босату үшін
күресемін ба?» деген мәселені өз еркімен шешуі
керек.
Жан-Поль Шарль Адам істеген әрекеті үшін және де алдын-ала
Эма́р Сартр өзі көздемеген кездейсоқтықтар үшін тұтас
(1905-1980) жауапкершілікті өз иығына алуға дайын екені
«Экзистенциализм — оның өз еркімен таңдауды жасауына, шешімді
бұл гуманизм»
қабылдауына байланысты
Альбер Камю:еркіндік және абсурд
«…өмір сүру – абсурдты зерттеу, оған қарсы бүлік
шығару… Мен абсурдтаң үш салдарды шығарамын
— менің бүлігімді, менің еркіндігімді және менің
ынтызарлығымды…және өзіме қол жұмсаудан бас
тартамын»

А. Камю «заңның абсолютті билігі еркіндік емес,
бірақ одан артық еркіндікке заң билігіне мүлдем
бағынбау апармайды», - деп ой қорытады.
Мүмкіндіктерді кеңейту еркіндікті бермейді, бірақ
мүмкіндіктердің жоқтығы – құлдыққа апарады.
Альбер Камю
Және анархия да - құлдық.
(1913 — 1960)
Мүмкіндік пен мүмкінсіздік айқын анықталған
«Бүлікшіл
әлемде ғана еркіндік болады».
адам»(1951)
Н.А. Бердяевтің еркіндік туралы ілімі
Бердяев еркіндікті озбырлық емес,
қайта индивидуалдылықтың көкжиегін
кеңейтетін дұрыс нәрсе деп түсінген.
Бердяев еркіндіктің екі түрін
ажыратады:
- алғашқы иррационалды еркіндік, ол
потенциалды еркіндік, ол рухтың
көкіректілігіне жағдай туғызып, оның
салдарынан Құдайдан безіп кетуге, табиғат
пен қоғам әлемінде құлдыққа түсуге
Н.А. Бердяев (1874-1948) апарады;
«Еркіндік - “екінші еркіндік - есті еркіндік, ақиқат
философиясы», пен ізгіліктегі еркіндік, ... Құдайдан
«Шығармашылықтың
мән -мағынасы»
берілген және Құдаймен бірге болуда
еркіндік”. Рух қайтадан Құдаймен бірігіп,
табиғатты жеңіп шығады, тұлғаның
рухани біртұтастығы қалпына келеді
Әл Фарабидің еркіндік философиясы
«Философтардың сұрақтарына жауап», «Бақытқа
апаратын жол» атты еңбектерінде әл Фараби ерік
және оның бостандығы туралы ойларын жеткізеді:
«...адам жалқы жақсы іс-қылықтарды ойланбай,
еріксіз, кездейсоқты түрде жасауы мүмкін. Бірақ
кездейсоқты жолмен адам бақытқа жете алмайды.
Бақытқа жету үшін адам жақсы іс-қылықтарды өз
еркімен, саналы таңдау арқылы жасауы керек.
Яғни адам жақсылықтың мәнін түсініп-біліп тұрып,
Абу Насыр ибн еркін таңдауды жасауы керек. Сонда еркіндік
Мухаммед әл- адамның жауапкершілігінің бірден-бір негізі
Фараби болады». (Аль-Фараби//Социально-этические трактаты.
Алма-Ата. 1973. – С. 35.].
(870-950)
Абайдың ерік бостандығы туралы
ойлары

«Еріксіз түскен ылдидан,
Еркіңмен шығар өр артық
Қорлықпен өткен өмірден
Көсіліп жатар көр артық»

Абай Құнанбаев
(1845-1904)
«Еріксіз түскен
ылдидан»
Шәкәрім еркiнiдiк мәселесi туралы

Шәкәрім өз кезеңінде теңсіздік мәселесін,
адамның еркіндік мәселесін қарастырған
ойшыл. Шәкәрімнің бүкіл әлем құлдықтың
жойылуын аңсаған екендiгін мына өлең
жолдарынан көруге болады:
«Көзіме елестейді құлдық дәуір,
Адамды «құл» деген сөз маған ауыр»
Шәкәрім [Құдайбердиев 1988, 182 б.]. Ойшыл адамды
Құдайбердіұлы басты құндылық ретінде қарап, басқaның
(1858-1931
еркіндігін мойындау арқылы адамды адам
ретінде бағалау болып табылатынына
сенімді болды.
Еркіндік өнегелі-құқықтық құндылық ретінде

Құқық негізін еркіндік құрайды.
Еркіндікті құқық саласында жүзеге
асыру үшін қажетті алғышарт: өзге
тұлғаның еркіндігін мойындау. «Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декла-
рациясы» (1948 ж.) бойынша «Барлық
адамдар тумысынан ерікті және абырой
мен құқықтары тең» (1-ші бап). Құқық
саласында еркіндік жалпы азаматтық
бостандықтар жүйесі түрінде көрініс
береді.
Адам үшін еркіндіктің құнды-лығы
әлеуметтік жүйе шеңберінде өз мақсат-
мұраттарына жету қабілетіне
Азаматтардың конституциялқ
құқықтары мен бостандықтары
1) жеке құқықтары мен
бостандықтары
2) әлеуметтік, экономика-
лық, мәдени құқықтары мен
бостандықтары
3) саяси құқықтары мен
бостандықтары
Саяси еркіндік
Саяси еркіндік— бұл адамның және
әлеуметтік бірліктердің шынайы,
жаттанбайтын қасиеті, ол адамның саяси
жүйемен өзара әрекеттесуіне мәжбүрлеу
немесе күш көрсету арқылы қолсұғудың
жоқтығын білдіреді
Еркіндіктің екі аспектісін ажыратады:
1)негативті — мемлекет тарапынан адамға
қысым жасаудан және мәжбүрлеуден
бостандық;
2)позитивті — еркіндікті берудің мақсаты
(не үшін?): индивидтің, әлеуметтік топтар-
дың мемлекетпен өзара қатынастарында
тұлғаның потенциалына жол ашу
Саяси құқықтар мен бостандықтар
- заң алдында тең болу;
- дін тұту бостандығы ;
- ар-ұждан бостандығы - өз
сенімдерін қалыптастыру
құқығы;
-сөз және баспа бостандығы -
цензураға тыйым салу;
- жиналыс бостандығы - жабық
ғимаратта да, ашық аспан
астында да жиналыс өткізу
құқығы;
- одақтарды құру бостандығы
Алаш қайраткерлерінің
философиясындағы еркіндік пен
тәуелсіздік идеялары
«Алаш» қайраткерлері – 21 қараша айы 1917 жылы «Қазақ»
А. Букейханов, газетінде «Алаш» партиясының саяси
А. Байтұрсынов, бағдарлама жобасы жарияланған. Ол 10
М. Дулатов, қағидалардан тұрған: мемлекеттік
А. Беремжанов, құрылыс, жергілікті бостандық, негізгі
М. Шоқай, Ж. Ақпаев, құқық, дін, билік пен сот, халықты қорғау,
М. Тынышпаев, салықтар, жұмысшылар мәселесі, ғылым
А. Ермеков, мен білім берудің дамуы, жер мәселесі

Алаш қозғалысының негізгі идеялары: мемлекеттік
өзін-өзі басқару жүйесін жасау, халықтын өзін-өзі анықтау
құқығын қорғау, озық дүниежүзілік тәжірибені қолданып
қазақ қоғамын модернизациялау
А. Байтұрсынов

Байтұрсынов А.:
«Халық өз тағдырын өзі
жасайды. Жұрттың тірлік
күйде, я өлімтік күйде
өмір шегуі өзінің жігерінен
болады» - дейді. («Әдебиет
Ахмет Байтұрсынов танытқыш. Зерттеу мен
1873-1938
өлеңдер», 65 б.]
Әдебиеттер
Пико дела Мирандола, Речь о достоинстве человека, в Антологии:
Спиноза Б. Этика / Пер. с лат. Н. А. Иванцова. — СПб.: Аста-пресс ltd,
1993. — 248 с.
Бердяев, H.A. Философия свободы. М.: Правда, 1989. - 608 с.
Абай. Қара сөздер//https://kk.wikibooks.org/wiki/Абайдың_қара_сөздері
Құдайбердиев, Ш. 1988. ‘Шығармалар. Өлеңдер, дастандар, қара сөздер’.
Алматы, 560 б.
Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы:
Атамұра, 2003. – 208 б.
Р.Н. Пархоменко. Понятие идеи свободы в античной и средневековой
философии» (Философия и культура. 2013. №5 (65). С. 701–708)
Р.Н. Пархоменко. Идея свободы в эпоху Возрождения и Новое время//
https://nbpublish.com/library_get_pdf.php?id=27693
Қоңырбаева, К.М. ‘Қазақ философиялық ойы эволюциясындағы
еркіндік идеясы. Алматы, ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және
дінтану институты, 2013 - 216 б.

Ұқсас жұмыстар

Философиядағы еркіндік мәселесі

Ерік туралы теориялаР

Ерік Ерік теориялары

Стресске тұрақтылық түсінігі

Адамның ерік қасиеті мен өзін өзі реттеу психологиясы

Сайлау құқығы қағидаттары

ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ

Мүмкіншілігі шектелген балаларды оқыту және тәрбиелеу жүйесі жалпы білім беру жүйесінің ажырамас бөлігі

ҚҰҚЫҚТЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ

Білім берудің негізгі мақсаты ретінде жан - жақты және үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптасыру

Пәндер