XVI ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығы

Презентация қосу

Alikhan Bokeikhan University

Семинар № 5
XVI ғасырдың екінші
жартысындағы Қазақ хандығы

Тексерген:
Орындаған: Сабырбекова Сабина
Топ:КЯ-303

Семей 2023
Қазақ хандығы, Қазақ ордасы, Ұрұс жұрты, Жошы ұлысы — 1465 жылы Алтын Орданың
және 1468 жылы Өзбек хандығының ыдырау кезінде қалыптасқан қазіргі Қазақстан мен оған
іргелес мемлекеттер аумағындағы қазақ мемлекеті. Оның аумағының көбісі Орта Азияда
болып, бір бөлігі Шығыс Еуропада орналасқан. XV ғасырда қазақтар Өзбек хандығындағы
жемқорлық, саяси тұрақсыздық пен әлсіз үкіметтен шаршап, қазақтарды Жетісуда жинаған
Керей мен Жәнібек хан 1465 жылда Қазақ хандығын құрған. Тарих бойы Қазақ хандығы өз
аумақтарын үлкейтіп, қазіргі Қазақстанның территорияларының көбісіне ие болған.[1] XVII
ғасырда қазақтар Жоңғарлармен соғысып, әлсізденген де, келесі ғасырда хандықты Ресей
патшалығы жаулап алған.
Қазақ хандығы Еділден Жайыққа дейінгі территорияны, Сырдария мен Әмудария өзендерінің
аралығын, Хорасан жерін қамтыған.
Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы дала демократиясына негізделген монархияға
негізделген. Мемлекет басшысы — хандар саяси билік жүргізетін. Олар төре тұқымынан
шыққан сұлтандар арасындағы таңдау негізінде сайланатын.
Қазақ хандығының тұңғыш ханы — Керей, соңғы ханы — Кенесары Қасымұлы.
ІРІ ҚАЛАЛАРЫ: АСТАНАЛАРЫ:
Сауран 1465-1466 Қозыбасы
Сарайшық 1466-1469 Созақ
1469-1511 Сығанақ
Сығанақ 1511-1521 Сарайшық
Ташкент 1521-1599 Сығанақ
Түркістан 1599-1729 Ташкент
1740-1781 Түркістан
Созақ 1826-1844 Қаракеңгір
Алмалық 1844-1847 Сарыкеңгір
Ферғана
Бішкек
presentation title
Халқы Қазақтар, Қарақалпақтар,
Қырғыздар,Ноғайлар,Өзбектер,
Сарттар

Бірінші хандар
- 1465-1474 Керей хан
1474-1480 Жәнібек хан
Соңғы хан
- 1841-1847 Кенесары хан
Қазақ хандығы (XVI-XVII ғасырларда) — Моңғол шапқыншылығынан кейін барлық қазақ рулары мен тайпалары Жетісуда
алғаш рет бір мемлекетке біріктірілді. XVI-XVII ғ. Қазақ хандығының шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз кезінде “Жерді
біріктіру” процесін жедел жүзеге асырып, неғұрлым көзге түскен қазақ хандарының бірі – Жәнібек ханның ұлы Қасым.
Қасым ханның тұсында (1511-1523) феодал ақсүйектердің қарсылығы әлсіреп, әскери қуаты артты. “Тарихи-Рашиди”,
“Шайбанинама”, т.б. деректерге қарағанда, қазақтардың этникалық территориясының негізгі аудандары қазақ хандығына
Қасым хан тұсында біріктірілген.

Қазақ хандығы – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан феодалдық мемлекет болды.
Оның көшпелі және жартылай көшпелі далалық өңірінде патриархалдық – феодалдық қатынас басым болды, ал отырықшы,
егінші аймақтарда феодалдық қатынас қалыптасты. Қазақ хандығында облыстық басқару жүйесі емес, ұлттық (ру-рулар
бойынша) басқару жүйесі қолданылды. Басқару жүйесінде ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он шақты
түтін бір ауыл, ал жеті атадан тараған бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды.
Осы рулардан тайпа құралды. Қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Ол қазақ хандығына бағынды. Хан – қазақ хандығының
азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқын қолына ұстады.
Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аймақтарды (аталар) ақсақалдар,
ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі көшпелі екінші қазақ қоғамында тым ертеден келе
жатқан тәртіп болатын.
Хандықтың шекарасы батыста Жайыққа, оңтүстік-батыста Сырдың оң жағалауына, Аралдан Маңғыстауға дейінгі жерлерді
алып жатты. Оған Сыр бойындағы қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлау
қоныстары Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады.
Бастапқы кездерде қазақ хандығының саяси-әкімшілік және сауда экономикалық орталығы Сырдария бойындағы
Сығанақ қаласы болды. Кейіннен Түркістан қаласы қазақ хандығына өткеннен кейін қазақ хандығының астанаcы
Түркістан қаласы болды. Қазақ хандығы Түркістандағы Ақ сарайда отырып билік жүргізген.
Қазақ хандығының нығаюы және оның күшеюі мемлекеттік беделін арттырып, сыртқы саясат пен дипломатиялық
қарым-қатынас саласында белгілі табыстарға қол жеткізді. Қазақ хандығы өмір сүрген Орта Азия хандарымен, Еділ
бойындағы елдермен, батыс Сібір хандығымен және орыс мемлекеттерімен сауда және дипломатиялық қатынас
орнатты.
Қазақ хандығының негізін қалаушы Жәнібек, Керей, Бұрындық хандар – Ақ Орданың атақты ханы Ырыс ханның
мұрагерлері, Алтын Орда мен Ақ Орданың 200 жыл ел билеген дәстүрін дамытушы, әскери-саяси және
дипломатиялық күрес тәжірибесіне бай адамдар болды. Ал Қасым хан өте үздік шыққан мемлекет қайраткері болды.
Қазақ хандығы алғашқыда Моғолстан мемлекетімен достық қарым-қатынас орнатып, Әбілхайыр ханның Жетісуға
төндірген қаупіне және ойратжоңғар тайпаларының Моңғолстанға жасаған шабуылына қарсы күресті. Жошы
тұқымынан шыққан хандармен одақтасып Әбілхайыр ханның мұрагері Шаих Хайдарды жеңді.
Қазақ хандығы Қасым хан тұсында орыс мемлекетімен дипломатиялық қатынас жасап, батыс Европаға танылды.

Қасым хан өлгеннен кейін сұлтандар мен феодалдардың өзара бақталасы, қырқысы күшейді. Сыртқы саяси жағдай
қолайсыз болып тұрған кезде, өзара қырқысуының зиянды зардаптары хандықты әлсіретуге әкеп соқты.
Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза тапты.
XVI ғ. – II жартысында әлсіреген хандықты біріктірерде Қасым ханның баласы Хақназар (Ақназар) (1538-1580) өз үлесін
қосты.
Ол 42 жыл биледі. Хақназар хан – таққа отырған соң хандық үкіметінің билігін нығайтуға қажырлы күш жұмсады. Өзінен
бұрынғы Таһир хан мен Бұйдаш хан тұсындағы бытыраңқылықты қайта қалпына келтірді.
Ол билік құрған кезде сыртқы саясатта аса ірі тарихи оқиғалар болды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті
шығысқа қарай іргесін кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань хандығын Россияға бағындырды.
Осыған байланысты, Еділ мен Жайық арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай Ордасы ыдырай бастады. Ноғай
ордасын билеген маңғыт мырзаның арасында үкімет билігіне таласқан феодалдық қырқыс күшейді, бұл халық бұқарасын
күйзелтті.
Хақназар тұсында Қазақ хандығының күшеюі Ноғай ордасындағы қазақ тайпаларын қызықтырып өзіне тартты, кейіннен
келіп қосылды.Қосылуға қарсылық танытқан ноғайларды күшпен бағындырды.Ол туралы 1569 жылы ноғай бектерінің
Ресей патшалығына жеткізген шағымдарынан білуге болады.
Хақназар хан қаза болғаннан соң, оның орнына Жәдік сұлтанның баласы Әз Жәнібек немересі Шығай (1580-1582) хан
болды.

ХVІ ғасыр басындағы Қазақ хандығының ішкі саяси өмірінің одан әрі дамуына оның осы кездегі Мауереннахрмен,
Моғолстанмен саяси қарым-қатынастары тікелей әсер етті. Мауереннахрдың саяси билігіне келген Мұхаммед Шайбани
ханның моғол хандарымен Ташкент аймағы үшін ХVІ ғасыр басындағы күресі Қазақ хандығын, қазақ қоғамындағы билеуші
топтарды бұл оқиғалардан тыс қалдыра алмады. Екі топтың ұзақ өмір сүруі мүмкін емес еді. Олардың біреуінің саяси
өмірден кетуі заңды құбылыс болатын. Шиеленіскен саяси жағдайдың шешілуіне Мауереннахрмен саяси қарым-қатынастың
ХVІ ғасыр басындағы барысы, яғни Мұхаммед Шайбани ханның 1505/06-1510 жылдарындағы қатарынан Қазақ хандығына
4 рет жорық жасауы көп әсер етті. Біз басқа жұмыстарымызда бұл жөнінде қарастырғандықтан, бұл мәселеге тоқталмай, тек
оның қорытындыларына ғана назар аударамыз. XVI ғасырдың басында біз дерек мәліметтерінен Қасым сұлтанның
Моғолстан ісіне араласа бастағанын көреміз. Қасым сұлтан ХVІ ғасыр басында Жәнібек хан ұлдары ішіндегі ең беделді
тұлғаға айналады.
Қолданылған дереккөздер:
↑ Қазақстан тарихы. Очерк. 149-174-бб.
↑ Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2 тараулар.
↑ Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім
↑ Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, 119-
146-беттер.
↑ Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI-
века. А., 1985 (орыс.)
↑ Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких
орд и степей. А., 1996. (орыс.)

20XX presentation title 10
Назарларыңызға рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Шығай хан

Қазақ хандығына 550 жыл

Қазақ хандығы құрылуы, тұлғалар

Қасым хан

ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ

Қазақстанда отарлау кезеңінің басталуы

Тас дәуірінің кезеңдері

Моғолстанға билік еткен хандар

Хақназар қазақ хандығын

Қазақ хандығының құрылу алғы шарты және қазақ хандығының құрылуы

Пәндер