Құқықтық қатынастардың субъектілері

Презентация қосу

ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ

Әкімшіліқ-құқықтық
нормалар және қатынастар

Мухамедьярова Айгуль Зейнулаевна
ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ

ЖОСПАР:
1. Әкімшілік-құқықтық нормалар ұғымы.
2. Әкімшілік-құқықтық нормалардың түрлері.
3. Әкімшілік-құқықтық қатынастар ұғымы мен
мазмұны.
4. Әкімшілік- құқықтық қатынастардың
құрылымы мен түрлері.
1. Әкімшілік-құқықтық нормалар ұғымы
Әкімшілік-құқықтық нормалар – бұл мемлекеттік басқару саласындағы
қоғамдық қатынастарды реттейтін мінез-құлықтың мемлекет белгілеген жалпыға
міндетті ережелері.
Әкімшілік-құқықтық нормалар, негізінен, атқарушы өкімет органдарының
ұйымдастырылуын және қызметін реттеуге есептелінген. Олар осы органдардың
құрылымын, олардың билігінің өкілетті көлемін, қызмет тәртібін т.б. белгілейді.
Әкімшілік құқықтық нормасы – мемлекеттік басқару аясындағы қатынастарды,
сондай-ақ мемлекеттік қызметті жүзеге асыру процесінде пайда болатын басқару
сипаты бар қатынастарды реттейтін Қазақстан құқығының нормасы.
Әкімшілік құқық нормасының белгілері:
- Заңдық нормалардың бір түрі;
- Мемлекеттік – билік сипаты бар;
- өкілетті субъектілер қабылдайды;
- формалды белгіленгендігі;
- құрылымдық құрылуы;
- жалпы міндетті болуы;
- мемлекеттік басқару аясындағы (атқарушы билік механизмінің қызмет атқару
аясындағы) қатынастарды және өзге де аялардағы басқару сипаты бар қатынастарды
реттейді;
- мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етіледі.
1. Әкімшілік-құқықтық нормалар ұғымы
Әкімшілік құқықтық нормалардың құрылымы мыналар:
Диспозиция – тиісті мінез- құлықтың ережесі бар норманың бөлігі, әкімшілік құқық
субъектілері соны қолдануы керек.
Гипотеза – нақты шарттарды көрсететін норманың бөлігі, солар болғанда норма әрекет етеді.
Санкция – диспозицияны бұзғанның нәтижесінде пайда болатын жағымсыз салдарларды
көрсететін нормалардың бөлігі.
Гипотеза, диспозиция, санкция әр түрлі құқықтық актілерде кездеседі.
Әкімшілік құқықтың барлық нормалары үш элементті де қамтымайды (Мысалы, нормалар мен
декларациялар бар (министрлік мемлекеттік басқарудың орталық органы). Көбінесе әкімшілік
құқықтық нормаларда санкция болмайды немесе гипотеза диспозициямен біріктіріледі.

Әкімшілік-құқықтық нормалар дегеніміз — міндетті немесе кейде ерікті түрде
мемлекеттік басқару органдарымен қабылданган, (яғни атқарушы және заңды)
атқарушы билік саласында қоғамдық қатынастарды реттеуші ереже.
1. Әкімшілік-құқықтық нормалар ұғымы
434-бап. Ұсақ бұзақылық
1. Ұсақ бұзақылық, яғни қоғамдық орындарда былапыт сөйлеу, жеке тұлғаларға
зәбірлеп тиiсу, ғимараттарды, өзге де құрылысжайларды, тұрғын үй-жайларды
(ДИСПОЗИЦИЯ), көліктегі және өзге де қоғамдық орындардағы ортақ
пайдаланылатын орындарды (ГИПОТЕЗА), мүлікті қорлау және айналасындағыларға
сыйламаушылықты бiлдiретiн, қоғамдық тәртiптi және жеке тұлғалардың тыныштығын
бұзатын басқа да осындай әрекеттер –
жиырма айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға не бестен он бес
тәулiкке дейiнгi мерзiмге әкiмшiлiк қамаққа алуға (САНКЦИЯ) алып келеді.
Статья 434. Мелкое хулиганство
1. Мелкое хулиганство, то есть нецензурная брань в общественных местах,
оскорбительное приставание к физическим лицам, осквернение зданий, иных
сооружений, жилых помещений, мест общего пользования, имущества
(ДИСПОЗИЦИЯ) на транспорте и в иных общественных местах (ГИПОТЕЗА) и
другие подобные действия, выражающие неуважение к окружающим, нарушающие
общественный порядок и спокойствие физических лиц, –
влечет штраф в размере двадцати месячных расчетных показателей либо
административный арест на срок от пяти до пятнадцати суток (САНКЦИЯ).
2. Әкімшілік-құқықтық нормалардың түрлері
Әкімшілік құқық нормалары белгілі бір критерияларға байланысты
жіктеліп (классификацияланып), бірнеше түрлерге бөлінеді.
Әкімшілік құқық нормаларының ең күрделі түсінігі, яғни мәні мен
мазмұнын ашатын негізгі критерилер мыналар:
а) мазмұны;
б) субъектілердің мінез-құлқына әсер ететін әдістер;
в) белгілі бір мақсатты тағайындау;
г) белгілі бір ортада қолданылуы;
д) заңды күші;
г) қолданылу шегі (белгілі бір аймаққа, уақытқа, субъектілер тобына
қолданылуы).
2. Әкімшілік-құқықтық нормалардың түрлері
1 Белгіленген - реттеуші (әкімшілік құқықтың әртүрлі субъектілерінің мәртебесін, олардың қызметінің нысандары мен тәртібін
мақсатта сипаттауға арналған ережелер; мінез-құлықтың әртүрлі құқықтық нұсқаларын сипаттайтын; басқарудың оң
құралдарын қолдануды бекітетін, мысалы, тіркеу, лицензиялау және т.б.);

- қорғаушы (қоғамдық тәртіп пен қоғамдық қауіпсіздікті қорғауға бағытталған және тыйым салуларды,
шектеулерді, жауапкершілік ережелерін қамтитын нормалар)

2 Әсер ету сипаты - мiндеттi (субъектiнiң белгiлi бiр iс-әрекет жасау немесе әрекеттен бас тарту мiндетiн қамтитын нормалар: белгiлi
бойынша бiр жасқа жеткенде әскери қызметке тiркелу мiндетi);
- тыйым салатын/шектеушілік (субъектінің белгілі бір әрекеттерді орындауына тыйым салатын нормалар: заңда
көрсетілген шектеулі аймақтарға баруға тыйым салу);
- рұқсат етілген (белгілі бір рұқсат беретін нормалар әрекеттер: мемлекеттік органдармен байланысу мүмкіндігі);

- өкілеттік беру (мемлекеттік органдарға әртүрлі әрекеттерді орындау құқығын беретін нормалар: тексеру жүргізу
құқығы);
- ынталандырушы (басқару қатынастарына қатысушыларды ынталандыруға бағытталған стандарттар: қызметтік
міндеттерін адал атқаратын мемлекеттік қызметшіге жеңілдіктер құқығы)
- консультативтік (міндетті емес, бірақ тиісті мінез-құлықты басшылыққа алатын нормалар: белгіленген нысандар
бойынша мемлекеттік органға есептерді ұсыну туралы ұсыныс)

3 Заңды мазмұны - материалдық ( әкімшілік-құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін, кепілдіктері мен
бойынша жауапкершілігін белгілейтін нормалар; материалдық нормалар - бұл әкімшілік құқық статикасының бір түрі:
мемлекеттік қызметшілердің құқықтары мен міндеттерін, шектеулерін сипаттайтын нормалар)

- іс жүргізушілік (материалдық нормалар жүзеге асырылатын нормалар, әкімшілік құқықтың динамикасының бір
түрі: мемлекеттік қызметке кіру тәртібін сипаттайтын нормалар)

4 Дереккөз - заңдарда қамтылған (Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастап қарапайым заңдарға дейінгі
бойынша әртүрлі заңдарда көптеген нормалар қамтылған);
- заңға тәуелді актілерде қамтылған (нормалар Президенттің актілерінен басталып, төменгі деңгейдегі
әкімдердің актілеріне дейін заңға тәуелді актілерде болуы мүмкін);
- басқа актілерде қамтылған (нормалар Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларында, халықаралық құқықтық
актілерде болуы мүмкін).
2. Әкімшілік-құқықтық нормалардың түрлері
№
5 Ұзақтығы бойынша - әрекет ету мерзімі шектелмеген (әкімшілік құқықтық нормалардың көпшілігінің
әрекет ету мерзімі шектелмеген);
- ұзақтығы шектелген (актіде белгіленген белгілі бір мерзімге қолданылатын
нормалар).
6 Жұмыс аумағы - Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданылатын нормалар (жол қозғалысы
бойынша ережелері);
- жергiлiктi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктiң аумағында қолданылып жүрген нормалар
(аймақтық деңгейден бастап аумақта қолданылатын нормалар (республикалық маңызы
бар қала, астана) және ауыл деңгейінде аяқталатын: үй жануарларын ұстау ережелері);
- аумақтың бір бөлігінде қолданыста болатын нормалар (бірнеше аймақтарда әрекет
ететін нормалар (республикалық маңызы бар қала, астана): Қазақстанның екі
облысының аумағында төтенше жағдай енгізу туралы актіде көрсетілген нормалар).
7 Құқықтық - мемлекеттік органдардың құқықтық жағдайын реттейтін нормалар;
нормалардың
адресатына - азаматтардың, оның ішінде шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық
жағдайын реттейтін нормалар;
- мемлекеттік (кәсіпорындар, мекемелер) және мемлекеттік емес ұйымдардың
(шаруашылық жүргізуші субъектілер, қоғамдық және діни бірлестіктер, мекемелер,
қорлар және т.б.) құқықтық жағдайын реттейтін нормалар
8 Реттеу саласы - жалпы (үкіметтің құзыретін сипаттайтын ережелер);
бойынша
- салааралық (қаржылық бақылау органдарының тексерулер жүргізу тәртібін
анықтайтын стандарттар);
- салалық (білім беру ұйымдарына лицензиялық талаптарды белгілейтін стандарттар);
- салаішілік (автомобиль көлігіндегі қауіпсіздік стандарттарын белгілейтін
3. Әкімшілік-құқықтық қатынастардың ұғымы мен мазмұны
Әкімшілік-құқықтық қатынастар - әкімшілік-құқықтық нормалармен реттелгген,
мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастар.
Атқарушы билік органдары өз қызметі барысында түрлі субъектілермен өзара әрекет
жасайды. Көп жағдайда олардың мүддесі бір-біріне сәйкес келмейді. Бұл сәйкесіздік
азаматтар, ұйымдар, органдар тарапынан ортақ қатынастарды реттеуге, жүйелеуге
ұмтылдырады. Осы тұрғыдан әкімшілік құқықтың субъектілері заң алдында тең.
Әкімшілік-құқықтық қатынастардың мақсаты тұрақты заңмен қарастырылған
қатынастар жүйесін қамтамасыз ету және қатынастыр барысында субъектілердің әр
түрлі мүдделері мен қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Әкімшілік-құқықтық қатынастар
субъектілердің өз құқықтары мен міндеттерін ерікті түрде орындауға бағьтталған.
Басқару органы өзінің биліктік өкілеттіліктеріне қарамастан өздерінің қызметтерінде
мемлекет және оның мүддесін көздейді. Әкімшілік-құқықтық қатынастардың
қатысушыларының бірі құқық бұзушылық жасаса, нормаларды бұзса, мемлекет
алдында жауапқа тартылады. Ал, бұл жағдайды әкімшілік тәртіп реттейді.
Әкімшілік-құқықтық қатынастар түрлі тараптардың өз құкықтары мен
міндеттерін орындау барысында туындайды жэне ол нақты ережелермен
процедураларға негізделген. Әкімшілік-құқықтық қатынастардың қатысушыларының
құқықтары мен міндеттерін өзінше өзгерту мүмкіндігі шектелген.
4. Әкімшілік- құқықтық қатынастардың құрылымы мен түрлері
Әкімшілік-құқықтық қатынастардың өзіндік құрылымы бар, ол субъект (қатысушы) -
құқықтық қатынасқа қатысушы нормаға сай құқықтармен міндеттерге ие тұлға.
Құқықтық қатынастардың бағытталған мақсаты оның мазмұнын құрайды, сол бағытталған мақсатқа
жету барысында құқықтық қатынастар туындайды.
Материалдық мазмұны - бұл тұлғаның нақты әрекеті, бұны орындау барысында тараптардың
құқықтары мен міндетгері жүзеге асады.
Заңдық мазмұны бұл субъективтік құкықтар мен міндеттер болып табылады.
Әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі, жойылуы заңдық катынастарға
негізделген.
Заңдық фактілер - тараптар арасында нақты құқықтық қатынас тудыратын нормамен бекітілгсн
жағдай.
Әрекет - субъектінің ез еркін білдіру актісі, ол өз кезегінде заңды және заңсыз болып екіге бөлінеді.
Оқиғанын әрекетке қарағанда ерекшелігі - ол субъектінің еркіне бағынбайды. Бұған адамның дүниеге
келуі, қайтыс болуы және т.б. жатқызуға болады.
Әкімшілік-құқықтық катынастар заңдық сипаты бойынша тік (вертикалді) және көлбеу
(гаризонталді) болып бөлінеді. Тік әкімшілік құқықтық қатынастар әкімшілік-құқықтық реттеудің және
мемлекетті басқару қызметіне тән субъсктілср мен объсктілер арасындағы бағыныштылық байланыстың
мәнін білдіреді. Көлбеу құқықтық қатынастардың көбінесе тіке қатынастарға алғы шарт болатыны
тәжірибеден белгілі.
Қорытындылай келе, жалпы қоғамда әкімшілік нормалар мен қатынастар болмай, қоғамның дамуы
мүмкін емес сияқты, өйткені әкіміпілік құқыктық нормалар бекітілуі арқылы қоғамда тәртіп орнайды.
Ал, әкімшілік құқықтық қатынастар тек биліктік өкілеттілікке ие болып қана қоймай, сонымен қатар
әкімшілік құқытың субъсктілерінің түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін қорғап, құқықтық қатынастарды
тұрақтандырады.
4. Әкімшілік- құқықтық қатынастардың құрылымы мен түрлері
Әкімшілік құқықтық нормалардың негізінде әкімшілік құқықтық қатынастар қалыптасады:
мемлекеттік басқару органдарының басқару қызметі саласындағы қоғамдық қатынастар. Нақты
әкімшілік-құқықтық қатынастар шеңберінде әкімшілік-құқықтық нормалар жүзеге асырылады.
Әкімшілік құқықтық қатынастардың өзіне тән белгілері бар:
1. Олардың пайда болатын, өмір сүретін және тоқтататын саласы мемлекеттік басқару саласы болып
табылады. Демек, әкімшілік құқықтық қатынастардың көпшілігі басқарушылық сипатта болады және
қоғамдық өмірді ұйымдастырумен және ретке келтірумен байланысты.
2. Қоғамдық сипат. Әкімшілік-құқықтық қатынастар мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделер орын
алатын және жүзеге асырылатын қоғамдық салада дамиды.
3. Міндетті пәннің болуы. Мұндай міндетті субъект көбінесе атқарушы орган немесе басқа
мемлекеттік басқару органы, кейде сот органы болып табылады.
4. Әкімшілік-құқықтық қатынастар негізінен тараптардың өзіне тән теңсіздігі бар билік және бағыну
қатынастары болып табылады. Бұл ретте тараптардың теңдігіне негізделген әкімшілік-құқықтық
қатынастардың болуын ұмытпаған жөн.
5. Әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын даулар көбінесе соттан тыс шешіледі, дегенмен
заңнамада мұндай дауларды шешудің сот тәртібі де қарастырылған.
Әкімшілік-құқықтық қатынастардың өзіндік құрылымы бар, ол келесі элементтерді
қамтиды:
1. Құқықтық қатынастың объектісі.
2. Құқықтық қатынастардың субъектілері.
3. Құқықтық қатынастың мазмұны.
4. Әкімшілік- құқықтық қатынастардың құрылымы мен түрлері

№
1 Мақсаттары - реттеуші (позитивті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға байланысты
бойынша дамитын қатынастар);
- қорғаушы (қоғамдық тәртіпті, құқық бұзушылықтарды, құқыққа қарсы мінез-
құлықты қорғауға байланысты туындайтын қатынастар)
2 Пәндік құрамы - мемлекеттік органдар арасындағы құқықтық қатынастар;
бойынша
- мемлекеттік органдар мен азаматтар арасындағы құқықтық қатынастар;
- мемлекеттік органдар мен мемлекеттік ұйымдар арасындағы құқықтық қатынастар;
- мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдар арасындағы құқықтық
қатынастар.
3 Қызмет ету - ішкі (ішкі, ұйымішілік: қарым-қатынастар,
саласы (ауданы) мемлекеттік органның ішінде оның жұмысын ұйымдастыруға байланысты даму:
бойынша мемлекеттік орган ішіндегі бөлімшелер, қызметкерлер арасындағы міндеттерді
бөлуге байланысты қатынастар);
- сыртқы (сыртқы: мемлекеттік орган мен азаматтар мен ұйымдардың өзара іс-
қимылына байланысты қатынастар: полиция қызметкері мен азаматтың
соңғысының әкімшілік құқық бұзушылық жасауына байланысты қарым-қатынасы).
4 Қатысушылар - вертикальдық (бір тараптың өкілеттігі үлкен, ал екіншісінің ондай өкілеттігі аз
арасындағы немесе мүлде болмайтын құқықтық қатынастар: облыс әкімі мен аудан әкімінің
байланыстардың арасындағы өкілеттіктерді орындауға байланысты қатынастар; облыс әкімінің
сипаты бойынша актісі);
- көлденең (тараптар тең құқықты қатынастар: азаматтың мемлекеттік органға
немесе екі министрлікке бірлескен акт дайындауға қатысты шағым беруіне
байланысты қатынастар).

Ұқсас жұмыстар

Құқықтық қатынастар ұғымы, олардың белгілері

Азаматтық құқық жайлы

Азаматтық құқық қатынастарының ұғымы

Азаматтық құқықтық қатынастар

Халықаралық құқық

Құқықтық қатынастың субъектілері

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ

Халықаралық қатынастар

Азаматтық құқық қатынастарының түрлері

Азаматтық құқықтың қағидалары

Пәндер