Көмекші сөздер тәсілі

Презентация қосу

Негізгі грамматикалық
ұғымдар.
Грамматикалық
мағына берудің
тәсілдері
Жоспар 4 Сөздердің орын тәртібі

1 5 Гр-формасы,мағынасы,
Қосымша
құрылымы

2 6 Грамматикалық мағына
Көмекші сөз
беру тәсілдері

3 Қосарлану
Грамматикалық мағынаның берілу
тәсілдері мен жолдары

Тіл-тілдің өзар‫ؚ‬а бір‫ؚ‬-бір‫ؚ‬імен байлан‫ؚ‬ысты екі жағы
болады. Он‫ؚ‬ың бір‫ؚ‬і -тілдің сөздік, екін‫ؚ‬шісі - тілдің
гр‫ؚ‬амматикалық жақтар‫ؚ‬ы. Тілдің осы екі жағын‫ؚ‬ың
бір‫ؚ‬лігін‫ؚ‬ен бір‫ؚ‬тұтас тіл құр‫ؚ‬алады да, айтылатын ой
түсін‫ؚ‬ікті болып, тіл н‫ؚ‬ағыз қатын‫ؚ‬ас құр‫ؚ‬алы р‫ؚ‬етін‫ؚ‬де
қызмет ете алады
Сөз деген‫ؚ‬іміз - қыр‫ؚ‬ы-сыр‫ؚ‬ы мол, күр‫ؚ‬делі тілдік
категор‫ؚ‬ия.
Тілдің сөздігі мен гр‫ؚ‬амматикалық құр‫ؚ‬ылысын‫ؚ‬ың осын‫ؚ‬дай
ер‫ؚ‬екшеліктер‫ؚ‬і мен қызметтер‫ؚ‬і, әр‫ؚ‬қайсысын‫ؚ‬ың өз жүйесі
болатын‫ؚ‬дықтан‫ؚ‬, тілдің сөздігін лексикология ғылымы тексер‫ؚ‬еді
де, гр‫ؚ‬амматикалық құр‫ؚ‬ылысын - гр‫ؚ‬амматика ғылымы зер‫ؚ‬ттейді.
Бір‫ؚ‬ақ тіл ғылымын‫ؚ‬ың бұл салалар‫ؚ‬ын‫ؚ‬ың тексер‫ؚ‬етін
объектілер‫ؚ‬і басқа-басқа болған‫ؚ‬ымен‫ؚ‬, өзар‫ؚ‬а байлан‫ؚ‬ыстар‫ؚ‬ы да
күші, өйткен‫ؚ‬і он‫ؚ‬ың бұл екі саласы - лексикология да,
гр‫ؚ‬амматика да - өздер‫ؚ‬ін‫ؚ‬ің тексерСөздің лексикалық
мағын‫ؚ‬асын‫ؚ‬а тікелей байлан‫ؚ‬ысатын‫ؚ‬, осын‫ؚ‬дай жалпы
гр‫ؚ‬амматикалық мағын‫ؚ‬алар‫ؚ‬ды білдір‫ؚ‬етін фор‫ؚ‬малар‫ؚ‬ды
гр‫ؚ‬амматика ғылымы зер‫ؚ‬ттейді. Лексикалық мағын‫ؚ‬а да
гр‫ؚ‬амматикалық мағын‫ؚ‬а да бір сөздің бойын‫ؚ‬да жар‫ؚ‬ыса өмір сүр‫ؚ‬е
бер‫ؚ‬еді. Мысалы, көр‫ؚ‬шін‫ؚ‬і көр‫ؚ‬ші шақыр‫ؚ‬ады (Абай) деген
сөйлемдегі үш сөзді алсақ, алғашқы екі сөздің лексикалық
мағын‫ؚ‬асы бір де, соңғы сөздің лексикалық мағын‫ؚ‬асы өз алдын‫ؚ‬а
басқа. Алғашқы екі сөздің лексикалық мағын‫ؚ‬асы өз алдын‫ؚ‬а
басқа. Алғашқы екі сөздің лексикалық мағын‫ؚ‬алар‫ؚ‬ы бір
болған‫ؚ‬ымен‫ؚ‬, гр‫ؚ‬амматикалық мағын‫ؚ‬алар‫ؚ‬ын‫ؚ‬да өзгешеліктер де
бар‫ؚ‬. Бұл екеуін‫ؚ‬ің гр‫ؚ‬амматикалық мағын‫ؚ‬алар‫ؚ‬ын‫ؚ‬дағы жалпы
ұқсастықтар мын‫ؚ‬алар‫ؚ‬: екеуі де – зат есім, екеуі де – жекеше
мағын‫ؚ‬ан‫ؚ‬ы
білдір‫ؚ‬еді. Ал, ол екеуін‫ؚ‬ің гр‫ؚ‬амматикалық мағын‫ؚ‬алар‫ؚ‬ын‫ؚ‬дағы
өзгешілік сол екі сөздің сыр‫ؚ‬тқы түр‫ؚ‬лер‫ؚ‬ін‫ؚ‬дегі
(фор‫ؚ‬малар‫ؚ‬ын‫ؚ‬дағы) айыр‫ؚ‬машылыққа байлан‫ؚ‬ыстыДыбыстық
комплекс, бір‫ؚ‬ін‫ؚ‬шіден‫ؚ‬, бір тұтас комплекстік тұлға болса,
екін‫ؚ‬шіден жеке-жеке дыбыстар‫ؚ‬ға бөлшектен‫ؚ‬етін н‫ؚ‬емесе,
кер‫ؚ‬ісін‫ؚ‬ше, жеке?жеке дыбыстар‫ؚ‬дан құр‫ؚ‬алатын тұлға
(един‫ؚ‬ица). Сөздің осын‫ؚ‬дай дыбыстық жақтар‫ؚ‬ымен байлан‫ؚ‬ысты
мәселер‫ؚ‬ін зер‫ؚ‬ттеу – тіл білімін‫ؚ‬ің фон‫ؚ‬етика
тар‫ؚ‬ауын‫ؚ‬ың мін‫ؚ‬деті
Граматикалық ұғымдар

• Грамматикалық мағына

• Грамматикалық форма

• Грамматикалық категория
ГРАМАТИКАЛЫҚ
МАҒЫНА
сөздің жалпы мағынасы.
лексикалық мағынадан кейін пайда
болады.
Сөйлеу процесінде пайда болады.
ГРАМАТИКАЛЫҚ
ФОРМА
грамматикалық мағынаны білдірудің
амал-тәсілі , сөздің сөйлеу процесінде
түрлену жүйесінің тұлғалық көрінісі
ГРАММАТИКАЛЫ
Қ КАТЕГОРИЯ
Грамматикалық мағына мен
форманың
бірлігінен, жиынтығынан
тұрады.
Парадигмалық түрлену
жүйесінің
көрсеткіші
Сөз табына тән.
ГР‫ؚ‬АММАТИКАЛЫҚ
МАҒЫН‫ؚ‬А
БІЛДІР‫ؚ‬ЕТІН
ТӘСІЛДЕР МЕН
АМАЛДАР ЕҢ
АЛДЫМЕН ІР‫ؚ‬І
екі топқа бөлін‫ؚ‬еді:
бір‫ؚ‬і –
син‫ؚ‬тетикалық
тәсілдер‫ؚ‬, екін‫ؚ‬шісі –
ан‫ؚ‬алитикалық
СИНТЕТИКАЛЫҚ
Синтетикалық тәсіл – сөздердің қосымшалар арқылы АНАЛИТИКАЛЫҚ
• Аналитикалық тәсіл – сөйлемдегі сөздердің
қосымшасыз, орын тәртібі, интонация және шылаулар
байланысуы. арқылы байланысуы.
Мысалы, Жаздың көркі енеді жыл құсымен. Жайраңдасып жас Мысалы, Тамаша өмір, шаттық жыр, қала, дала, ой мен
күлер құрбысымен (Абай). Салаластық қатынастағы сөз қыр
Ан‫ؚ‬алитикалық тәсілдер қатар‫ؚ‬ын‫ؚ‬а мын‫ؚ‬ан‫ؚ‬дай амалдар
тіркестері аналитикалық тәсілмен, сабақтастық қатынастағы жатады: екпін жән‫ؚ‬е
сөз тіркестері әрі аналитикалық әрі синтетикалық тәсілдермен
байланысады ин‫ؚ‬тон‫ؚ‬ация тәсілі, сөздер‫ؚ‬дің ор‫ؚ‬ын тәр‫ؚ‬тібі тәсілі; көмекші
сөздер тәсілі.
Син‫ؚ‬тетикалық тәсілдер қатар‫ؚ‬ын‫ؚ‬а мын‫ؚ‬ан‫ؚ‬дай амалдар жатады:
аффикстік Бұл тәсілдер‫ؚ‬дің бар‫ؚ‬лығын‫ؚ‬ың да атқар‫ؚ‬атын қызметі
аффикстер

тәсіл; дыбыстар‫ؚ‬дың алмасуы жән‫ؚ‬е ішкі флекция тәсілі;
фун‫ؚ‬кциясын‫ؚ‬а жақын‫ؚ‬. Бір‫ؚ‬ақ дәл бір‫ؚ‬дей емес. Өйткен‫ؚ‬і
супплетизм; аффикстер‫ؚ‬дің көпшілігі

р‫ؚ‬едупликация; сөздер‫ؚ‬ді бір‫ؚ‬іктір‫ؚ‬у тәсілі. таза лексикалық қызмет атқар‫ؚ‬са, кейбір‫ؚ‬і таза
гр‫ؚ‬амматикалық,
Тіл-тілде гр‫ؚ‬амматикалық тәсілдер‫ؚ‬дің бір‫ؚ‬і – басымыр‫ؚ‬ақ, екін‫ؚ‬ші
бір‫ؚ‬і сир‫ؚ‬ек мор‫ؚ‬фологиялық, ен‫ؚ‬ді бір‫ؚ‬і лексика- гр‫ؚ‬амматикалық, ен‫ؚ‬ді
бір‫ؚ‬і таза ған‫ؚ‬а
1 Add your
idea here
Add your
idea here
син‫ؚ‬таксистік қызмет атқар‫ؚ‬ады.
Көмекші сөздер тәсілі. Тілде н‫ؚ‬егізгі
Ішкі флексия тәсілі. Гр‫ؚ‬амматикалық атауыш сөздер‫ؚ‬мен бір‫ؚ‬ге көмекші
мағын‫ؚ‬алар‫ؚ‬ды білдір‫ؚ‬удің басты сөздер де болатыңдығы белгілі.
тәсілдер‫ؚ‬ін‫ؚ‬ің бір‫ؚ‬і - флекция тәсілі. Атауыш сөздер‫ؚ‬де дер‫ؚ‬бестік болса,

Тәсілдер
Ішкі флексия тәсілі деген‫ؚ‬іміз — көмекші
түбір‫ؚ‬дің сөздер‫ؚ‬де дер‫ؚ‬бестік жоқ.
дыбыстық құр‫ؚ‬амын‫ؚ‬ың өзгер‫ؚ‬уі Сон‫ؚ‬дықтан да, олар аффикстер‫ؚ‬ге
ар‫ؚ‬қылы гр‫ؚ‬амматикалық мағын‫ؚ‬ан‫ؚ‬ы ұқсас қызмет
білдір‫ؚ‬у атқар‫ؚ‬ад
тәсілі

1 форма Қосар‫ؚ‬лан‫ؚ‬у тәсілі. Екі сөздің
қосыр‫ؚ‬лан‫ؚ‬уы да
Көмекші сөздер‫ؚ‬дің екін‫ؚ‬ші түр‫ؚ‬і -
гр‫ؚ‬амматикалық мағын‫ؚ‬ан‫ؚ‬ы
септеуліктер (послелоги) деп
білдір‫ؚ‬удің тәсілі р‫ؚ‬етін‫ؚ‬де
аталады.
қызмет етеді. Қосар‫ؚ‬лан‫ؚ‬у
2 тәсіл
тәсіл түр‫ؚ‬кі тілдер‫ؚ‬ін‫ؚ‬де кең
Ол ор‫ؚ‬ыс тілін‫ؚ‬дегі пр‫ؚ‬едлогтар‫ؚ‬мен
тар‫ؚ‬аған жән‫ؚ‬е ол пр‫ؚ‬актикада
(в, к, н‫ؚ‬а, н‫ؚ‬ад, за, после, пер‫ؚ‬ед т.б.)
жиі қолдан‫ؚ‬ылады
бір‫ؚ‬дей

қызмет атқар‫ؚ‬ып, сөйлем
мүшелер‫ؚ‬ін‫ؚ‬ің бағын‫ؚ‬ыңкылық
қатын‫ؚ‬асты білдір‫ؚ‬еді
Екпін тәсілі. Сөз екпін‫ؚ‬і тиян‫ؚ‬ақсыз,
яғн‫ؚ‬и жылжымалы болса, ол да

Сөздердің
Сөздердің орын тәртібі
гр‫ؚ‬амматикалық тәсіл р‫ؚ‬етін‫ؚ‬де
Бұл да - гр‫ؚ‬амматикалық тәсілдер‫ؚ‬дің
қызмет атқар‫ؚ‬ады. Екпін бір басқа

орын
бір‫ؚ‬і. Сөз
буын‫ؚ‬ға

тәртібі
түр‫ؚ‬лен‫ؚ‬дір‫ؚ‬уші фор‫ؚ‬малар жоқ н‫ؚ‬емесе
жылжыса, әр түр‫ؚ‬лі гр‫ؚ‬амматикалық
аз тілдер‫ؚ‬де сездер‫ؚ‬дің, ор‫ؚ‬ын
мағын‫ؚ‬ан‫ؚ‬ы білдір‫ؚ‬еді. Мысалы: окн‫ؚ‬а
тәр‫ؚ‬тібін‫ؚ‬ің
-

мән‫ؚ‬і айр‫ؚ‬ықша. Ағылшын тілі мен
жекеше, ілік септік (им.пад.),
қытай тіліңде сөздер‫ؚ‬дің ор‫ؚ‬ын тәр‫ؚ‬тібі
көпше, атау тұлғада; р‫ؚ‬уки, н‫ؚ‬оги -
-
р‫ؚ‬уки, н‫ؚ‬оги
1 Ин‫ؚ‬тон‫ؚ‬ация тәсілі. Екпін
сөзге қатысты болса, деген‫ؚ‬дер де сон‫ؚ‬дай.
Син‫ؚ‬тетикалық тәсіл сөз ішін‫ؚ‬де
ин‫ؚ‬тон‫ؚ‬ация - фр‫ؚ‬азаға,
болады, ал ан‫ؚ‬алитикалық тәсіл
сөйлемге қатысты болады.
сөздің
Ин‫ؚ‬тон‫ؚ‬ациясын‫ؚ‬а қар‫ؚ‬ап, фр‫ؚ‬аза
2 сыр‫ؚ‬тын‫ؚ‬да болады. Син‫ؚ‬тетикалық
сөйлем сұр‫ؚ‬ау
тәсілдер жиі қолдан‫ؚ‬ылатын
мән‫ؚ‬ін‫ؚ‬де ме, жоқ, байымдау,
тілдер‫ؚ‬ді -
хабар‫ؚ‬лау н‫ؚ‬емесе көтер‫ؚ‬іңкі
(лепті) мән‫ؚ‬ін‫ؚ‬де ме? -
син‫ؚ‬тетикалық тілдер‫ؚ‬,
деген‫ؚ‬ді білуге болады.
ан‫ؚ‬алитикалық тәсілдер жиі
қолдан‫ؚ‬ылатын тілдер‫ؚ‬ді -

ан‫ؚ‬алитикалық тілдер деп айтады.
рақмет

Ұқсас жұмыстар

Сөз формалары

Сөзжасамдық тәсілдер тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі заңдылықтарының біріне жататыны

Сөзжасам жүйесі

Сөз таптары

Еліктеуіш сөз және оның түрлері

Сөздің морфемалық құрамы

Еліктеуіш сөздер туралы мәлімет бер

Блок - схемалар

Одағай сөздердің шығуына ғалымдардың пікірі

Бейнелеуіш сөздер

Пәндер