Оттек айналымы

Биосфераның, ноосфераның және экология концепциялары.

оРындаған:орынбай еркебұлан

М. Х. ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ

Биосфера - ерекше биос - өмір және тіршілік, «Sphaira»

(сфера) шар, қоршаған орта

деген сөздерінен алынған,

яғни жер шарындағы

адамзаттың жан-

жануарлардың, өсімдіктердің

және басқа тірі

организмдердің тіршілік

ететін ортасы деген мағына

береді.

Биосфера негізінен үш қабаттан құрылады. Олар: атмосфера (газ күйіндегі), гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар.

Жоғарыда айтылғандай минералды қабаттардан басқа, жерді ерекше тағы бір қабат - биосфера қоршап тұрады. Ол тірі органимдер тараған аймақтардың бәрін қамтиды. Биосфераның пайда болуымен бірге, жер бетінде тірі организмдер өсіп-өніп, сыртқы қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасады. Биосфера теңіз деңгейінен бастап, тау жоталарының шыңдарына дейін бүкіл құрғақ жерді алып жатыр.

Су айналымы үлкен геологиялық айналымға жатады. Әлемдік мұхиттан су буланып, құрлыққа ауысады да, атмосфералық жауын-шашын болып түседі, қайтадан жер бетiлiк және жер астылық, ағызынды сулар арқылы мұхитқа түседі. Табиғатқа антропогендiк әсерлер - климаттың өзгеруi, топырақ құрылымы, жасанды су қоймалары, өсiмдiктер, ластанулар, т. б. су айналымына әсер етедi. Судың Жердегi айналымы жыл сайын 500 мың км3 аса су пайдаланылады. Біздің планетамызда табиғи жағдайлардың қалыптасуына су айналымының атқаратын рөлі зор. Жердегі судың барлық қоры өсімдіктердің суды транспирациялауы мен биохимиялық циклде оның сіңіруіне бөлінеді және 2 млн жылда қалпына келеді.

Биосферадағы су айналымы

Биосферадағы көміртек айналымы (Дювиньо, Танг, 1968)

Көмiртек айналымы. Бұл көмiртегі айналымы биологиялық айналымнан шығып, геологиялық зат айналымына ауысады. Көміртегі айналымына адамдардың араласуы ( мұнайдың, газдың, көмірдің жануы, дегумификация процесі) атмосферадағы СО2 мөлшерінің жоғарылауына алып келеді, ол парникті эффектінің дамуын тудырады. СО2 айналымының жылдамдығы, яғни атмосферадағы барлық көмірқышқыл газы тірі зат арқылы өтеді, оған шамамен 300 жыл кетеді.

Биосферадағы күкiрт айналымы (Рамад, 1981)

Күкiрт табиғатта кең таралған элементтердiң бiрi, ол бос күйiнде де, қосылыстар: сульфиттер, сульфидтер, сульфаттар түрiнде де кездеседi. Тірі организмде күкірт белоктарда ион түрiнде болады. Тірі организмдер өлгеннен кейін күкірттің бір бөлігі топырақта микроорганизмдердің көмегімен H2S дейін тотықсызданады, екінші бір бөлігі сульфаттарға дейін тотығады да, қайтадан күкірт айналымға түседі. Түзілген күкіртті сутек атмосфераға бөлініп шығады, ол тотығып, топыраққа шөгінді болып қайта түседі. Адамдардың отынды жағуы (әсіресе, көмірді), химиялық өнеркәсіптердің сыртқа шығаратын шығыстары атмосферада күкірттің қос оксидінің (SO2) жиналуына алып келеді. Ол су буларымен әрекеттесіп, жерге қышқыл жаңбыр түрінде түседі.

Биосферадағы оттек айналымы (Клауд, Джибор, 1972)

Оттек айналымы. Оттек айналымы негізінен атмосфера мен тірі организмдер арасында жүреді. Бос күйiндегi оттектiң биохимиялық және физиологиялық процестердегi рөлi ерекше. Қалыпты жағдайда оттек молекуласы екi атомды (О2) . Электр разрядтарында үш атомды молекула - озон (О3) түзiледi. Оттегінің аздаған мөлшері судан және озонның ультракүлгін сәулесінің әсерінен түзіледі. Айналым жылдамдығы - шамамен 2 мың жыл. Тұрмыстық және өнеркәсіптік қажетке жыл сайын 23 % оттегі жұмсалатыны анықталған, бұл цифр үнемі жоғарылап отырады.

Биосферадағы азот айналымы (Делвич, 1972)

Азот айналымы. Атмосферадағы азот (N2) қоры өте көп (78 %) . Азот қосылыстарынан нитраттар ауыл шаруашылығында тыңайтқыш ретiнде қолданылады. Аммоний, барий, хром, темір, алтын, мыс нитраттары түрлi өнеркәсiптерде қолданылады. Тыңайтқыш ретiнде пайдаланылатын натрий, калий, кальций нитраттарын шамадан артық қолданғанда, олар тамақ өнiмдерiнде жинақталып, организмнiң улануына әкелiп соғады.

Биосферадағы азот айналымы (Делвич, 1972)

Биосфера эволюциясының келесі жаңа кезеңі - қазіргі деңгейі. Мұны ғылымда ноосфера кезеңі деп атайды. Грекше "noos" ақыл-ой, сана, "sphaira" - шар деген ұғымды білдіріп, "саналы қабық" деп аталады. Ноосфера - адамның санасы, ақыл-ойы шешуші рөл атқаратын биосфераның жаңа эволюциялық деңгейі

Ноосфера - табиғат заңдылықтарының қоғамның ойлау заңдарымен және әлеуметтік-экономкалық заңдылықтармен тығыз байланысып жататын біртұтастығын (бүтіндігін) басқарушы жоғарғы тип. Ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы бұрын игерілмеген жерлерді игеріп, бұрын пайдаланылмай келген табиғат байлықтарын пайдаға асырып қоймай, ғарышкеңістігін, ғаламшарларды игеруге, ядролық қарулар жасауға мүмкіндік берді.

Атмосфера жер шарын түгелден орап тұрады. Ол гректің «atmos» - бу, «sphairi» (сфера) сөзінен шыққан. Оның қалыңдығы 100 км-ге дейін жетеді. Атмосфераның негізгі құрамында оттегі, яғни тонна аргон 1, 28 %, азот 75, 50%, яғни тонна басқадай газдар кездеседі.

Атмосфера негізінен - тропосфера, стротосфера және иопосфера қабаттары болып үшке бөлінеді. Тропосфера - грекше «tropos» (тропос) - бұрылысы, «sphaira» (сфера) - шар. Өзгермелі қабат деген мағына береді. Стротосфера - латынша «stratum» - төсем, тағы сондай сияқты теңіз деңгейінен 9-11 км жоғары жататын атмосфера қабаты. Иопосфера - гректің «ion» - қозғалғыш қабат деген сөзінен алынған

Тропосфера

Жер бетіне ең жақын қабат. Қабаттың теңіз деңгейінен биіктігі 10 - 12 км, экваторда 16 - 18км, полюстерде 7 - 10км. Осы қабатта жауын - шашын, бұлтар түзіліп, найзағайлар, күн күркіреуі жүреді.

Атмосфераның өзіндік қасиеттері

Атмосфера, гидросфера, литасфера бұлардың өзін - өзі тазарту қасиеттері. Жаратылыстың мұндай болуы қоршаған ортаның осы күнге дейін жойылмай жалғас тауып келуімен түсіндіріледі. Яғни өзін - өзін тазарта алуы. Ауа жел арқыл өзін тазартадын. Топырақ шірітеді. Су ерітеді немесе жағаға шығарып тастайды.

Атмосфера ластанады

Жасанды

(антропогендік ) - атмосфераның ластаушылардың ең негізгілері тронспорт түрлері, әсіресе автомобильдердің жанармайларының жану өнімдері болып табылады. Француз ғылымы Ж. Детридің есептеулері бойынша, автомобильдерден бөлінген газдардың құрамында көмірқышқылгазы 9%, оттек 4%, сутек 2%, альдегидтер 0, 004%, барлығы 200-ге жақын компоненттер бар екенін анықтады. Тронспорттардан бөлінген газдардың құрамында 25 - 27 % қорғасын болатыны анықталған және оның 40% диаметрі 5мкм - ге дейін болатындықтан ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бірге адам организміне түседі.

Қазіргі кезде бүкіл әлемде шамамен 500 млн. аса атмосфералық ауаның тазалығын сақтау адамзат үшін қаншалықты маңызды.

Табиғи - атмосфера үнемі белгілі мөлшерде шаң болады. Шаң табиғатта жүретін табиғи процестер нәтижесінде түзіледі. Шаңның үш түрі бар.

Атмосфераны ластаушы көздердің ең маңыздылары болып табылады

Өзінен көп мөлшерде көмір қышқыл газын шығарады

Авто көлік

Автомовил жанғанда

Аз жылдамдықпен жүргенде

Атмосфераны жоғары дәрежеде ластайды.

Ұшақтар ұшып, қонғанда көп мөлшерде көзге көрінетін улы газдар бөледі

Ұшақтар

Лос - Анжелесте, Калифорнияда, Британ аралдарында, сол сияқты ФРГ мен бірқатар елдерде зиянды улы заттардың жоғары концентрациясының атмосферада жинақталуы нәтижесінде смог деп аталатын қалың тұмандар байқалды. Лондон смогтар ХІХ ғ. соңына бастап -ақ белгілі болған. Әсіресе 1952 және 1956 жылдары болған смог елге үлкен зардап тигізді.

Ұқсас жұмыстар

Заттар айналымы

Биосфера - ғаламдық экожүйе

Фотосинтез – организмдердің тіршілігіне қажетті күрделі органикалық заттар түзуі

Биосфера қабаттары

ХЕМОСИНТЕЗ - ХИМИЯЛЫҚ РЕАКЦИЯ БАРЫСЫНДА БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ЗАТТАРДАН ЭНЕРГИЯ АЛУ ҮДЕРІСІ

VIA топ элементтері

Биосфера құрылымы

Қараңғы және жарық фазалар

Фотосинтез

Жасанды тыныс алдыру

Пәндер