Тұқым қуалаушылықпен өзгергіштіктің маңызы

Презентация қосу

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

МӨЖ
Тақырыбы: Тұқым қуалаушылықпен
өзгергіштіктің маңызы
Орындаған: Кеншімбаева Н.
Тобы: МБЛ-211
Курс: 2
Қабылдаған: б.ғ.к. доцент м.а. Убайдуллаева А.
Жоспары

Тұқым қуалаушылық ұғымы.
Г.И.Мендельдің негізгі заңдылықтары.
Өзгергіштік, типтері мен түрлері.
Фенотиптік өзгергіштік. Реакция
нормасы. Фенокопиялар.
Генотиптік өзгергіштік, анықтамасы, жіктелуі;
а)комбинативтік өзгергіштік
б) мутациялық өзгергіштік

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ГЕНЕТИКА
Тұқымқуалаушылық Өзгергіштік

Генетика дегеніміз – белгілердің тұқым
қуалау заңдылықтарын және олардың
өзгергіштіктерін зерттейтін ғылым.
Чех жаратылыс танушысы
белгілі табиғат зерттеуші,
тұқым қуалау
заңдылықтарын алғаш
ашқан ғалым, генетиканың
негізін салушы.
ГРЕГОР
ИОГАНН МЕНДЕЛЬ
22.07.1822 –
06.01.1884
Мендель өз тәжірибелеріне қолайлы
нысан ретінде бұршақты алды.
Ол өсімдіктің жеті белгісіне көңіл
аударды
Бұршақтың 34 іріктемесінен
белгілері айқын ажыратылатын
22 іріктемені таңдады:
Бұршаққынның пішіні мен түсі;
Тұқымының пішіні мен түсі;
Биіктігі;
Күлтесінің түсі жапырағы мен
мұртшаның дамуы.
Мендельдің бірінші заңы
Біркелкілік заңы (Мендельдің бірінші заңы) бойынша бір-
бірінен айқын бір жұп белгілері арқылы ажыратылатын
гомозиготалы дараларды будандастырса, бірінші ұрпақта
генотипі де, фенотипі де біркелкі будандары алынады.
Мұны бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы деп
атайды.
Моногибридті будандастыру
(Мендельдің бірінші заңы)

Р♀ АА

× ♂аа

гамета А , А а , а

F1

Аа Аа Аа Аа

Генотип: гетерозиготалы Фенотип: Сары
Р:♀АА × ♂аа Айқас тозаңдану
Сары тұқым Жасыл тұқым

G: А а
Аa
F1: Сары тұқым
Өздігінен ұрықтану

G: А а А а
♂
F2: ♀ А а

А АА Аa

а Аa аа
Фенотип бойынша ажырау: 3:1
Генотипі бойынша: 1(АА):2(Аа):1(аа)
Толымсыз доминанттылық

Р♀ АА

× ♂аа

гамета А , А а , а

F1

Аа Аа Аа Аа

Генотип 1 : 0 Фенотип 1 : 0
Толымсыз доминанттылық

Р♀ Аа

× ♂Аа

гаметы А , а А , а

F2

АА Аа Аа аа

Генотип 1 : 2 : 1 Фенотип 1:2:1
Тәуелсіз тұқым қуалау
(тәуелсіз
комбинациялану) заңы
немесе
Мендельдің үшінші заң
ы
баламалы белгілердің
әр жұбы ұрпақтарға бір-
біріне тәуелсіз тарайды,
сондықтан 2-ұрпақта
белгілі бір сандық
қатынастықта
белгілердің жаңа
комбинациялары бар
дарабастар пайда
болады деген
тұжырымдама жасайды.
Өзгергіштік – тірі ағзалардың жаңа
белгілерге ие болу қасиеті.
Фенотиптiк (модификациялық)
өзгергiштiк.
генотиптiң өзгеруiнсiз сыртқы орта факторларының
тікелей әсерінен фенотиптің өзгеруімен байланысты
бұл белгiлер тұқым қуаламайды
ағзаның тiршiлiк ету ортасына бейiмделуiн қамтамасыз
етедi.
Модификациялық өзгергіштіктің келесі
түрлерін ажыратады:
Модификациялар;
Морфоздар;
Фенокопиялар.
Модификациялар – фенотиптің тұқым қуаламайтын өзгерістері,
сыртқы орта факторларының әсерінен дамиды, сыртқы
ортаға бейімделуі болып табылады, алайда олар қайтымды,
орта факторының әсері жойылғанда қайта орнына келеді.
Мысалы: оттегінің мөлшері төмендегенде қанда
эритроциттердің мөлшерінің азаюы.
Морфоздар – бұл фенотиптің ортаның
экстремальды факторларының әсерінен
дамитын тұқым қуаламайтын өзгерістері,
олар бейімделуді қамтамасыз етпейді және
қайтымсыз (мысалы: күйіктер,
тыртықтар).
Фенокопиялар – бұл тұқым қуалайтын аурулардың фенотипіне
ұқсас фенотиптің қалыптасуы жүретін фенотиптің тұқым
қуаламайтын өзгерістері.
Мысалы:
1. Пародонтоз - десмотонтоз немесе Готтлиб синдромы
2. Тіс эмалының гипоплазиясы - оның фенокопиялары
3. Фиброздық гиперплазия (эпилипсияда дифенилгидантоинды қабылдауға
байланысты) - Фиброматоздың тұқым қуалайтын формалары
4. Ерін және таңдай жырығы (жүктіліктің 1 триместрінде сәулелену не
гормональды әсер, токсикоздың ауыр түрі) - тұқым қуалайтын ерін
және таңдай жырығы (50 –ден астам синдромдар)

Фенокопиялар тұқым қуаламайды.
Модификациялық өзгергіштік
(реакция нормасы)
Белгінің модификациялары минимумнан максимумға қарай
реакция нормасының шегінде өзгеретін вариациялық
қатар түзеді. Модификациялық өзгергіштіктің генотиппен
анық талатын шегі реакция нормасы деп аталады.
Реакция нормасы генетикалық факторлармен бақыланып,
тұқым қуалайды.

Мысалы: ағаш
жапырақтарының мөлшері
Адамның сандық белгілерінің
өзгеруі. Адамның сандық
белгілері:
Тері түсінің интенсивтілігі
Қан қысымы, қан
құрамындағы эритроциттер
мөлшері
Салмағы және т.б.
2. Генотиптік өзгергіштік
- генотиптің (генетикалық материалдың)
өзгеруімен байланысты өзгергіштік
сыртқы орта факторларына тәуелсіз және тұқым
қуалайды.

Генотиптік өзгергіштік

Комбинативтік өзгергіштік Мутатциялық өзгергіштік
Комбинативтік өзгергіштіктің механизмдері:
Комбинативтік өзгергіштік –ата - аналар гендерінің қайта үйлесуіне
(комбинациясы) байланысты өзгергіштік. Комбинативтік өзгергіштікте ата-
аналарының гаметаларының қосылуының нәтижесінде гендердің жаңа
комбинациялары пайда болады, бірақ ол гендер және хромосомалар
ешқандай өзгеріске ұшырамайды.

Ұрықтану кезінде гаметалардың кездейсоқ қосылуы.

Биологиялық түрлердің әртүрлілігін, бір түрдің дараларының
әртүрлілігін және олардың тіршілікке қабілеттілігін қамтамасыз
етеді.
Мысалы: адамдардың алуан түрлілігі, бір жанұяда балалардың
әртүрлілігі
Мутациялық өзгергіштік
Мутациялар(латынша mutatio -өзгеріс) -
генетикалық материалдың сыртқы және
ішкі факторлардың әсерінен өзгерулері.
Мутация генотиптің де фенотиптің де
өзгеруімен жүреді және ұрпақтан ұрпаққа
беріледі.
Мутациялар кенеттен, секірмелі дамиды.
Бұл терминді ғылымға енгізген Г. Де Фриз
(1901 ж).
Мутациялық өзгергіштік
Мутациялардың түзілу процесін
мутагенез деп атайды.
Мутацияларды тудыратын факторларды
мутагенді факторлар деп атайды.

Мутагенді факторлар

Физикалық факторлар Химиялық факторлар Биологиялық факторлар
Мутагендік факторлар
Физикалық: сәулелердің әртүрлі түрлері,
температура, ылғалдылық және т.б.
Химиялық: а) табиғи органикалық және
органикалық емес заттар (нитраттар,
алкалоидтар, гормондар, ферменттер және т.б.);
б) табиғи қосылыстардың (мұнай) өндірістік
өңдеу өнімдері;
в) синтетикалық заттар(дәрілер, пестицидтер,
тағам консерванттары, инсектицидтер, бояулар)
және т.б.
Биологиялық: а) вирустар (қызылша, қызамық;
грипп) б) паразитарлық агенттер (бактериялар,
рикетссиялар, қарапайымдар, гельменттер).
Мутациялардың жіктелуі
1.1. Пайда болу себептеріне
байланысты
Спонтандық немесе табиғи мутациялар –
адамның қатысуынсыз табиғи мутагендік
факторлардың әсерінен дамиды;

Индукциялық немесе жасанды мутациялар –
белгілі мутагендік факторлардың
бағытталған әсерінен дамиды (адамның
қатысуымен).
Мутациялардың жіктелуі
1. 3. Ағзаның тіршілік қабілетіне әсер
етуіне байланысты
Зиянды мутациялар - тұқым қуалайтын
ауруларға ұшыратады.
летальдық мутациялар (өлімге ұшыратады)
сублетальды мутациялар (тіршілікке
қабілеттілігін төмендетеді)
Нейтральды мутациялар – тіршілікке
қабілеттілігіне әсер етпейді, мысалы көз түсі,
қан тобы.
Пайдалы мутациялар - тіршілікке
қабілеттілігін жоғарлатады, мысалы,
тарақандардың улы химикаттарға
төзімділігінің қалыптасуы.
Тұқым қуалайтын өзгергіштік
1920 жылы Н. И. Вавилов
тұқым қуалайтын
өзгергіштіктің гомологтық
қатарлары заңын ашты.
« Генетикалық жақын
түрлер мен туыстар тұқым
қуалайтын өзгергіштіктің
ұқсас қатарларымен
сипатталады».
Мысалы:
қысқасаусақтылық – ірі
қара малда, итте, қойда,
адамда кездеседі.
Қорытынды
Тұқым қуалаушылықтың маңызы ата-ана белгілерінің
ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыруы, ал өзгергіштіктің пайдалы
жағы да, зиянды жағы да баршылық. Пайдалы жағы табиғи
өзгергіштікте жануарларда қоршаған ортасына байланысты
сәйкесінше жаңа белгілер пайда болып септігін тигізеді,
жасанды мутацияда мысалы өсімдіктіктерге зиянкестермен
ауру түрлеріне қарсы белгілерді енгізу арқылы,
зақымданбаған мол өнімді алуға болады. Зиянды жағы ол
өнімнен адамдар уланып қалуы мүмкін. Сол себепті енгізетін
препараттарды мұқият тексеруден өткізу қажет. Оған
организмнің реакциясын байқау керек.
Қолданылатын әдебиеттер:

1. Байбеков Е., Дайрабаев Р. А. Эволюциялық
биология. Оқу құралы. - Түркістан : Тұран, 2019.

2. Исаев Ғ.И. Эволюциялық биология. Оқу-
әдістемелік құрал. - Түркістан : Тұран, 2014.
3. Ордабеков С.О., Ахауова, Г.Қ. Теориялық
және эволюциялық биология : ЖК "Ақ нұр"
баспасы, 2012. http://rmebrk.kz/book/1164802

Ұқсас жұмыстар

Гендік мутациялар

Генотиптік өзгергіштік

Өзгергіштік және оның түрлері. Комбинативтік өзгергіштік

Генетикалық материалдың өзгергіштігі

Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті селекцияда пайдалану

Хромосомалық ауруларды анықтауда

СРО МИКРООРГАНИЗМДЕРДІҢ ӨЗГЕРУ ТҮРЛЕРІ

Хромосомалардың картасын жасауда

Адамның жыныс генетикасы

Жарық репарациясы репарация репарациясы

Пәндер