ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ МАҚАЛ МӘТЕЛДЕРМЕН АЙЫРМАШЫҒЫ

Презентация қосу

ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ МАҚАЛ МӘТЕЛДЕРМЕН
АЙЫРМАШЫҒЫ
ӘЙТЕКЕ БИ ТУРАЛЫ ШЕШЕНДІК СӨЗДЕР

• Шешендік сөздер қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі ерекше
жанр. Шешендік сөздер қазақ халқының даналық үлгісі болып
табылады. Шешендік сөздер тарихы бірнеше кезеңге бөлінеді:

1. ХІІ – ХІІІ ғасыр – Майқы би, Аяз би 3. ХVІ – ХVІІІ ғасыр – Төле би, Қазыбек би,
Әйтеке би

2. ХІV – ХV ғасыр – Асан қайғы, Жиренше
шешен.
ҚАЗАҚ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ МАЙҚЫ БИ МЕН АЯЗ БИДЕН БАСТАЛАДЫ.
ХАЛЫҚ АРАСЫНДА «ТҮГЕЛ СӨЗДІҢ ТҮБІ БІР, ТҮП АТАСЫ – МАЙҚЫ БИ»
ДЕГЕН НАҚЫЛ СӨЗ СОДАН ҚАЛҒАН. ШЕШЕНДЕР – «ЕРДІҢ ҚҰНЫН ЕКІ
АУЫЗ СӨЗБЕН БІТІРЕТІН», ЖАУЛАСҚАН ЕЛДІҢ АРАСЫНА БІТІМ АЙТАТЫН
ДАНАЛЫҚ СӨЗДІҢ ИЕЛЕРІ. БӨЛТІРІК ШЕШЕННІҢ АЙТУЫНША, ТӘТТІ ДЕ,
АЩЫ ДА СӨЗ БОЛҒАН. ШЕШЕНДІК ӨНЕРДІҢ ҚИЫНДЫҒЫ ТУРАЛЫ БҰҚАР
ЖЫРАУ ДА ЕРЕКШЕ АЙТЫП КЕТКЕН.

• Шешендік сөздер мазмұнына қарай үшке бөлінеді:
• 1) шешендік арнау; 2) шешендік толғау; 3) шешендік дау
СОНДАЙ-АҚ ӘЙТЕКЕ БИ СӨЗДЕРІ АДАМГЕРШІЛІК
ҰҒЫМЫН НАСИХАТТАУҒА ДА АРНАЛҒАН:

• Ашу деген – ағын су
• Алдын ашсаң арқырар.
• Ақыл деген – дария
• Алдын тоссаң тоқырар.
• Кісі бірге туыспау керек.
• Туысқан соң сөз қуыспау керек.

• Сөз қуған пәлеге жолығады,
• Жол қуған олжаға жолығады
•
Қазақ халқының әйгілі де айбарлы билерінің бірі Әйтеке Бәйбекұлы 1644 – 1700 жылдары
өмір сүрген. Әйтеке деген есіммен ел арасына танымал болған бидің шын аты – Айтық.
Әйтеке би Тәуке ханның тұсында өмір сүріп, қазақ жұртының бір орталыққа бағынып,
іргелі ел болуына ісімен де сөзімен де зор үлес қосқан. Әйтекенің ел мүддесін көздеп
сөйлейтін, халықтың қамын ойлайтын ерекше қасиеті «Қасқакөл дауында» жан-жақты
танылады. Оның дәлелі – Орманбет биге айтқан: «Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін,
батыр болсаң, жауға найзаң тисін. Бай болып елге пайдаң тимесе, батыр болып жауға
найзаң тимесе, елден бөтен үйің күйсін» деген сөздері. Әйтеке би өзінің шешендік
сөздері арқылы өмірдің өтпелі екендігін баса көрсеткен

Суалмайтын суат жоқ,
Тартылмайтын бұлақ жоқ.
Құйрығы суда тұрса да
Қурамайтын құрақ жоқ.
Дүние деген фәни бұл
Баласы жоқта мият жоқ
Бәрінен қиын сол екен
Артында қалған шырақ жоқ.
Шешендік сөздер дегенде мақал-мәтелдерге соқпай өту мүмкін емес.

Мақал-мәтелдер – қазақ халқының таланты мен талғамның даналығы мен
даралығының куәсі. Халық мақал-мәтелдерді ғасырлар бойында тәрбие
құралы етті. Көшпенді тұрмыс пен дала табиғатының қаяр талаптарына
ұрпағының сай болуын қалаған ел болашағының дені сау, жаны таза болуына
көңіл бөлді. Осы тұрғыдағы халық пайдаланған жазылмаған заң мақал-
мәтелдер болды.
Шешендік өнердік
ерекшеліктері

Ауызда,халық
жадында
Авторы халық Мән мағынасы терең
сақталған

Тақырыбы кең
Түсіндік сөзден
Нақтылы,дәлелді
басталады
Шешендік толғаудың енді бірі мақал мен мәтел. Қазақ халық мақал-мәтелдері ертек,
аңыз, әңгіме, батырлық, ғашықтық жырлар, қара өлеңдер секілді халық
туындыларымен қанаттас бірге жасап келеді. Олай дейтініміз V-ХІ ғасырлардан
сақталған сирек жазбаларда мақал мәтелді мол кездестіруге болады. Мысалы: Орхон
Енисей жазбасында «Жарық болса сыйлық берер, жақын болса жақсы сыйлық берер»,
Күлтегінде: «Бастыны еңкейткен, тізеліні бүктірген», Тоныкөкте: «Өлімнен ұят күшті»,
«Жұқаны тарылту оңай, жіңішкені ұзу оңай», деген тәрізді мақал-мәтелдерге
кездесеміз. макал-мателдер казактын шешендік сездерінде де жиі колданыс тапкан.
Сәкен Сейфуллин зерттеулерінде макал-мателдерді шешендік сөздердін бір саласы,
жалгасы ретінде карастырады. Макал-мәтел көшпелі елдін тұрмысынан туып, сол
халық өмірінін барлык саласын камтитынын, бейнелейтінін көрсете келіп, зерттеуші
жалпы ауыз әдебиетіне ортак бір ой тастайды.
Көп сөйлеме, азбен келтір иінін,Бір сөзбен шеш түмен сөздін туйінін, - деген Жүсіп
Баласағұнның сөзі халыктын: Токсан ауыз сөздін тобыктай түйіні, - деген мақал-
мәтелімен үндесіп жатыр.

Ұқсас жұмыстар

Шешендік сөздердің құндылығы

Сөз өнері

Шешендік сөйлеу

Шешендік сөздер

Шешендік сөздер туралы

Атың шықпаса, жер өрте мақалы туралы жер өртеп шығарған атыңның несі мұрат

Шешендік сөздер. Жәнібек пен Жиренше

Шешендік сөздің сазы

Оқушыларды шешендік өнерге бейімдеп оқыту

ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ – ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ МӘДЕНИ МҰРАСЫ. АУЫЗДАН- АУЫЗҒА ТАРАП, ХАЛЫҚ ЖАДЫНДА САҚТАЛҒАН ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ МАҒЫНАСЫ ДА, МАҢЫЗЫ ДА, ТӘРБИЕЛІК МӘНІ ДЕ ЗОР

Пәндер