Көркем мәтіндегі авторлық бейне

Презентация қосу

Көркем мәтіндегі авторлық
бейне

Орындаған: Жамал Айжан,
Молдағали Нұршат
Көркем туындының құрылымы әр тарапты
көптеген компоненттердің бірлігінен тұрады.

Олар көркем шығарма тілінің эстетикалық
заңдылыктарына бағынып, көркем- тілдік жүйе
құрап, шашыранды болмай, соған бірігіп тұрады
және өзара ғана байланысты болмай, тұтас жүйеге
тәуелді болып тұрады.

Осы жүйені туғызып, оны жасайтын - қаламгер.
Осыдан «автор бейнесі» мәселесі туындайды.
«Автор бейнесін» В.В. Виноградов көркем әдебиет
Автор бейнесі»- көркем әдебиет тілінің ішкі тілі теориясындағы орталық мәселелердің
сапалық қасиеттері мен зандылықтарын қатарына қояды. «Шығарманың идеялық бағыты,
анықтауға мүмкіндік беретін ой-түйіні, көркем мазмұны, - дейді ғалым, - тек
кейіпкерлер бейнелерін құрудан, олардың қарым-
категориялардың бірі әрі негізгісі. қатыстылықтары мен байланыстарынан, баяндау
мен диалогтын құрылысынан байкалып қоймайды,
сондай-ақ автор стилінен, тұтас шығарманың
композициялық бірлігінен жасалатын автор
бейнесінің құрылымынан да көрінеді».
В.В.Виноградовтың пікірінше, «тілдік құралдарды сұрыптап, тандап орналастыру нәтижесінде
жүзеге асатын түрлі экспрессивтік-стильдік бояулар, бағалаулар мен олардың сипаты шығарманың
идеялық мәні, суреткердің талғам-талабы, шығар- машылығы туралы түсінік береді. Ал, мұның бәрі
шығарманың стильдік бірлігін белгілейтін автор бейнесінің тілдік құрылымында көрініс табады».

Егер «көркем шығарма автор субъектісінің формаларынан, бейнелілік элементтерінің дәнекерлік
топтарынан, көркем тілдің сыртқы құрылымдық формаларынан және олармен байланыстағы
таным объектісінен құралады» дейтін болсақ,

Онда «солардың бәрімен автор бейнесі, шығарманың ішкі образдар жүйесі және көркем тілдің
шығарманың идеялық мазмұнын жинақтап, оны эмоционалды тұрғыда бейнелейтін сыртқы
формалары жанды карым-қатынаста, бірлікте болады».

Демек, көркем шығарманың барлық элементтерін бір қазыққа байлап шығарма тұтастығын
ұйымдастырушы негізгі діңгек - автор бейнесі. Ол жазушының дара стилін анықтауға да көмектеседі.
Алдымен басын ашып алатын жай:
«автор бейнесі» - өмірбаяндық емес,
құрылымдық-көркемдік, көркем тілдік
категория. «Автор бейнесі» дегеннен
жазушынын дүниетанымдык, әлеуметтік,
мінез-құлықтық т.б. ерекшеліктерінен
тұратын жеке басының қасиеттерінің
жиынтығын түсінбейміз. Дегенмен
жазушының жеке басының ерекшеліктері
оның туындыларынан байқалып
тұратынын да жоққа шығаруға
болмайды.
Алайда «автор
бейнесі» дегенде
өзара
байланысты
мынадай екі
ұғымды
түсінеміз:

1) шығарманың
2) көркем субъектісі, яғни,
шығарманың шығарманың,
белгілі бір көркем-
ұйымдастырушыл
идеялық
ық орталығы көзқарастармен
болып табылатын ұласқан, өзіндік
тілдік құрылымы. көркемдік әлемін
туғызушы субъект;
Автордың бейнесі әдеби шығармадағы жазушының өз тұлғасының көріну қалпы.
Автордың идеялық нысанасы, көзқарасы, ұғым-түсініктері, наным-сенімдері,
көркемдік принциптері, суреткерлік шеберлігі бәрі-бәрі кең, толық мағынасында,
Әрине, шығарманың өн бойынан, бүкіл құрылыс-бітімінен, идеялық-көркемдік
сипатынан танылады.

Бұл оның шығармашылық тұлғасы, жазушылық, суреткерлік сипат- өзгешелігі,
ал оның өнер иесі ғана емес, өз тағдыры, өз мінез-құлқы бар жеке адам ретіндегі
бейнесін алсақ, ол жекелеген жанрда (мысалы, өмірбаяндық, мемуарлық)
болмаса, айқын көрініс таппайды».

Автор бейнесі болмыс пен оқырманды байланыстырушы категория. Автор ондай аралық
байланыстырушы кызметті атқару үшін, өмірдегі окиғаларды белгілі бір көзқарас
тұрғысынан, яғни белгілі бір «нүктеден» баяндауы керек. Ол белгілі бір «нүктеден»
кейіпкерлердің іс-қимылын бейнелей отырып, өзінің баяндауларына оқырманның
қатысын (қабылдауын) және өзінің қатысын белгілейді.
Кез келген шығармада автор «көзге көрінбей» қатысып
отырады. Оның демі, тынысы, нені қалайтыны, нені
каламайтыны, т.б. бәрі сезіліп тұрады. Бірақ оның
«сезілу» дәрежесі барлық шығармаларда бірдей
болмайды. Ол жазушының баяндалып отырған
жағдайларға қандай «арақашықтықты» ұстайтына
байланысты. Сөйтіп, шығармадағы баяндаушы бейнесі
«автор образы» әр уақытты әр шығармада бар образ.
Оның мәнін нақтылай түсетін болсақ, ол суреттеліп
отырған жайға қатысты белгілі бір көзқарас, принцип,
идея; ол шығармадағы оқиғадан оқиғаға жетелейтін,
кейіпкерлерге сөз беретін, «сөз билігін ұстаушы» сөз
иесі. Бұл айтылғандардан автор бейнесі жазушының
бүкіл қоғамдық-мәдени, интеллектуальдық-
эмоционалдьдық сапа- қасиеттерінің жиынтық бейнесі
екенін көреміз. Шығармаға өзек болатын өмір
құбылыстарын сұрыптап алып, оған идеялық бағыт,
бейнелі күш дарытатын, бір сөзбен айтканда,
шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын
қалыптастыратын жазушының өз бейнесі автор бейнесі
деп аталады. Сондықтан ол жалпыланған бейне.
Автор бір жағдайда шығармасында өзі жасайтын
Шығарманың баяндау құрылымы автор шындық әлемімен бірігіп, біртұтас дүние болып
(баяндаушы) сөзінен және кейіпкер сөздерінен кетеді, одан бөлінбейді, енді бір жағдайда
көрінеді. Негізінен, автор шығармасында өзі бейнеленетін шындық пен өзінің арасына белгілі
баяндаушы болады. Кейбір жағдайда автор кашықтық орнатып, одан алыстайды. Баяндау
өзінің орнына қолдан баяндаушы жасап алуы перспективасының құрамына енетіндер: шығарма
мүмкін. Ондай баяндаушы оқиғаларды не авторы мен баяндаушы (оқиғаны өз атынан
оған тікелей қатысушы, не бақылаушы жүргізетін ойдан құрастырылған әдеби-көркем
куәгер түрінде баян етеді. Баяндаудың бұл бейне) арасындағы қарым-қатынас, шығарманың
қырлары (автордың өз атынан, не кейіпкер белгілі бір мезгілдік, кеңістік және экспрессивтік
тұрғыдағы бағыт-бағдары. Бұлардың бәрі бірлікте
атынан баяндауы) автордың баяндау автордың идеялық-эстетикалық көзқарас-
перспективасын таңдауына байланысты. қатынасын білдіреді.
Қазіргі дамыған прозалық шығармалардың баяндау перспективасы сан қырлы
болып келеді. Олардың бастылары - шексіздікке ие (оқиғаны кең ауқымда
қамтитын) баяндау перспективасы және шектелген баяндау перспективасы.
Алдыңғы жағдайда баяндаушы бейнеленетін оқиғалардан, кейіпкерлерден
сыртқары тұрады, «олардың үстінен қарап әмір жүргізеді».

Ал шектеулі баяндау перспективасында баяншы оқиғаны оқырманның дәл көз
алдына болып жатқандай етіп, іс әрекеттердін ізбе-із жүзеге асуы түрінде
жүргізеді.

Алдыңғы жағдайда баяндау эпикалық кең құлашты болып, үлкен мезгілдік әрі
кеңістік ауқымды қамтиды. Көп дауысты құрылымнан тұрып, қамтитын
кейіпкері де көп болады.

Кең ауқымды баяндау перспективасында бірнеше баяншы типі болады. Олар,
негізінен, үш топқа бөлінеді:
1. 3-жақтағы жеке тұлғадағы баяншы. 2. 1-жактағы («мен» тұлғасындағы) баяншы.
3. Арнайы баяншы бұл, автор ойлап тапқан баяншы: ол не шығарманың
бір кейіпкері болады, не аты-жөні белгілі әйтеуір бір субъект болады.
Жалпы, «автор
бейнесінің»
құрылымдық
ұйымдасуының үш
типі бар:

3. «Автор бейнесі»
1. Шығарманың өн бойында
баяндалып жатқан жайларға
өзін бірқалыпты ұстайтын,
әрқайсысы өз көзқарас-
бейнеленіп жатқан жайларға
катынасы тұрғысынан келе
бірқалыпты, біртұтас
алатын, «бірнеше бейнелер»
көзқарас-қатынас иесі болып
жүйесінен тұратын күрделі
келетін «автор бейнесі».
құрылым.

2. «Автор бейнесі»
шығарманың өн бойында
біртұтас, бірақ әр түрлі
қырынан көрінетін,
құбылмалы «жүздерге» ие
кұрылым.
«Автор бейнесінің» тарихи категория екенін,
әдебиет дамуының тарихымен тікелей
байланысты екенін зерттеушілер баса көрсетеді.
Даму барысында «автор бейнесі» жетіліп қана
қоймайды, оның түрлері де өзгеріске түсіп
отырады. Дамудың бір кезеңінде бір типі
қалыптасса, екінші бір кезенінде басқа бір типі
пайда болады. Әрбір жаңа кезең,
шығармашылықтың дамуындағы әрбір жаңа
саты автор бейнесінін жана типін, оны
ұйымдастырудың жаңа формаларын дүниеге
әкеледі. Аристотель «Поэтикасында» бұл жайлы
алғашқы мәліметтер бар.
«Абай жолындағы» автор бейнесі, бір жағынан, қазақ прозасының
қаншалықты дамығанын көрсетсе, екінші жағынан, жазушының дара
стилінің ерекшеліктерін де танытады.

«Абай жолында» автор кейбір қаламгерлердей өзін ашық түрде
көрсетпейді. Оқиға, құбылыстарды баяндауда өзін бейтарап ұстайды,
кейіпкерлерді бейнелегенде өзі солармен бірге, бір қатарда тұрады.

Бұл тұста автордың өзін білдіруінің негізгі тәсілі – ортақ төл сөз.
М.Әуезовтің ортақ төл сөзді пайдалануында да өзіндік ерекшеліктер бар.
Автор өзі мен кейіпкер арасындағы аралық шекті алып жатады да, бірде
кейіпкерге жақындап, бірде одан алыстап отырады.
Мысалы: «Үш күндік жолдың бүгінгі, соңғы
күніне шәкірт бала барын салды. Қорықтан
күн шыға атқа мінейік деп асыққан-ды.
Бұны қаладан алып қайтқалы барған
ағайыны Байтасты да таң атар-атпастан өзі
оятып тұрғызып еді. Күнұзын аттан да
түспей, өзге жүргіншілерден оқ бойы алда
отырған. Кей-кейде өзіне таныс Көкүйірім
мен Буратиген, Тақырбұлақ сияқты қоныс-
құдықтардың тұс-тұсына келгенде бала
оқшау шығып, астындағы жарау құла
бестісін ағызып-ағызып та алады».
Сыртқы баяндау үлгісі – авторлық, бірақ ішкі
тыныс-демі – кейіпкердікі. Үйін, елін сағынған,
алып-ұшқан көңілдің жай-күйі дәл берілген.
Автор бала болмысының тамыр бүлкілін дәл
басу үшін, оның өзіне айналып отыр. Мәтіндегі
өздік есімдіктердің атқарып тұрған рөлі – автор
баяндауын кейіпкердің ішкі қабылдауына
айналдырып жіберу. Жалпы, қай кейіпкерді
баяндаса, автор соның ішіне енеді, сол болып
сөйлейді, сол болып ойлайды. Шығарма тілінде
автордың кейіпкер тұрғысынан баяндауын
қамтамасыз ететін тілдік тұлғалар бар. Олар зат
есімнің орнына жүретін сын есімдер
(арттағылар, үлкендер), олардың орнына
қолданылатын есімдіктер (көбінесе сілтеу
есімдігі), өткен шақ есімше тұлғалары т.б.
Солайша, оқиға, құбылысқа автор көзқарасы кейіпкер көзімен беріледі.
Кейіпкердің ұнатқаны – автордың ұнатқаны, кейіпкердің жек көргені –
автордың жек көргені. Сағынып қайтқан баланың туған жерінің әр
белесін, әр көдесін ынтыға көз алдына әкелуі – соның айғағы.

Қорқытқанға көнбеуі− соның дәлелі. Абайдың ауылға келген жерін
баяндаулары, туыс-туғанымен көрісуі –бәрі сол Абай көзімен беріледі.
Оны, әсіресе, тәуелдік тұлғадағы туыстық қатынасты білдіретін сөздер
айқын аңғартады.
Бұлардың бәрі де – баяндау тәсілінің жазушы қаламына тән өзіндік
ерекшеліктері – ортақ төл сөздің ерекше үлгісі. Ал нағыз ортақ төл сөздер
де жоқ емес. Олар бірақ ұзынсонар емес, қысқа, кейіпкерлердің аласұрған
ой-сезімін, эмоциясын не басқалай бір ой-күдігін беруде ғана
қолданылады.
«Әкесінің ат жақты келген, ұзын сопақ басының құлақтан жоғарғы жері қаз
жұмыртқасындай көрінеді. Онсыз да ұзын, үлкен бетіне ұп-ұзын боп дөңгелей
біткен сақалы қосылғанда, басы мен беті бір өңірдей. Сонда, Құнанбайдың
жалғыз сау көзі, оның көтеріңкі жалтұмсығының сол иығына шығып алып,
қалғымай, сақшыдай бағып, осы өңірді қалт етпей күзетіп тұрған сияқтанады.
Қоя беріп, салғырттығы жоқ сергек қатал күзетші. Жалғыз көз шүңет емес,
томпақша. Тесіле, сыздана қарайды. Кірпігін де сирек қағады. Иығына бота
ішігін жамылып, шалқия отырып сөйлеген Құнанбай, осы үйде әркімге
қарамайды. Қарсысына таман отырған Сүйіндікке ғана қадалып сөйлейді…»
Осылайша осында отырған барлық үлкендердің сыртқы келбетінің бір-бір
ерекше қырларын Абай көзімен беріп алады да, автор әрі қарай өз
баяндауларына кіріседі.
Сөйтіп, автор бейнесі «Абай
Роман оқиғаларының
жолында» біресе қалқып
қозғалысын, ілгері
жоғары қабатқа шығып,
жылжуын ұйымдастыруда ол
айқын бедерленіп, біресе
ерекше белсенділік
тереңге сүңгіп, оқиғалар мен
атқарады. Автор бейнесі
кейіпкерлердің тасасында,
көбінесе Абай бейнесімен
терең қабатта көрініс
астарлас.
табады.

Ұқсас жұмыстар

Көркем шығарманың тілі

Авторлық құқықтың ауысуы

АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ТУРАЛЫ

Мультимедиялық технологияның мүмкіндіктері

Сөздерді оқы

Авторлық құқық

Міндеттемелік құқық

Авторлық және сабақтас құқықтар

Азаматтық құқық қатынастары

Азаматтық құқық қатынастары. Мұрагерлік құқық

Пәндер