Қазақ жазба тілін сипаттайтын тілдік деректер

Презентация қосу

XV-XVII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ЖАЗБА
ТІЛІНІҢ КӨРІНІСІ

ЖОСПАРЫ
1. Қазақ жазба тілін сипаттайтын тілдік
деректер
2. “Кітаби тіл” туралы түсінік
3. Қадырғали Жалайыридің «Жами ат
тауарих» еңбегінің тілі: лексика-
фразеологиясы, грамматикасы
Орындағандар: Жамал А,
Молдағали Н
Қазақ жазба тілін сипаттайтын тілдік деректер

1. Ресей империясының сыртқы істер
коллегиясы мен қазақ хандары
арасындағы ресми жазбалар;
2. Қазақ би-сұлтандарының өзара жазысқан
хаттары;
3. Қазақ руларының шежірелері
Кітаби тіл туралы пікірлер:
Р.Сыздық, М.Томанов, Б.Әбілқасымов, С.Е.Малов, В.В.Радлов , өзбек
С.Исаев т.б. қазақ лингвистері ғалымдары т.б.
• Орта азиялық түркі жазба • “мұсылманша-татарша
әдеби тілі дәстүріне сүйенген жаргон”,
қазақтың жазба тілі; • “шұбарланған қоспа тіл”,
• “Шағатай тілі” деп аталатын
• “көне өзбек тілі”
Орта Азиядағы түркі
халықтарына ортақ жасанды
әдеби тіл;
• XVIII ғасырлардан бастап
жазба формаға түскен
шығармалардың тілі, “кітаби
тіл”
Б. Әбілқасымов Абай, Ыбырайға дейінгі жазба
әдеби тілді «қазақтың көне әдеби тілі» деп
атайды.
• Яғни, біздің біраз • Сөйтіп, Б. Әбілқасымов
зерттеушілеріміздің «қазақтың ауызша әдеби тілі
«кітаби тіл» деп жүргенін өз алдына, жазба әдеби тілі
Б. Әбілқасымов «көне өз алдына дамып отырды»
деп, оларды даралап қарауды
қазақ жазба әдеби тілі»
ұсынады. Ол қорыта
деп атайық дейді. Оның келгенде, қазақтың жазба
пікірінше, бұрын қазақтың әдеби тілін үш кезеңге бөледі:
ауызша әдеби тілі болды, • 1.Қазақтың көне жазба әдеби
ол тілдің үлгісі алуан түрлі тілі;
ауыз әдебиеті • 2.Қазақтың жаңа жазба әдеби
жанрларында шешендік тілі;
толғауларда сақталды. • 3.Қазақтың қазіргі әдеби тілі.
“Шағатай” немесе “көне өзбек тілі” деген термин кейін пайда
болған. Дұрысында, ол шығармалардың авторы өздері жазып
отырған тілді “түркі” немесе “түрки” тілі деп атаған.

• XIV-XV ғасырлардың • Рабғузидің “Қисасс-үл-
ақындары Атан, Әнбиясы”, Бабурдың
“Бабурнамасы”,
Саккаки, Лутфи, Науаи Абулғасының “Шежіре-и-
өз шығармаларын түркиі” халық арасында
түрки тілінде жазып “түрки шығармалар” деген
отырмыз деп атап атпен тараған.
• “Бұл тарихты йақшы уа
көрсеткен: “Гүл уа
йаманның баршалары білсін
наурыз” эфсанасын деп түрки тілімен
сал, Айт ол қиссаны айттым...” (Абулғазы
түркі тілінде” (Лутфи) Баһадүр)
Қазіргі қазақ тілінде “кітаби тіл” деген
ұғымды осы ыңғайда анықтап, әдеби тіл
тарихынан тиісті орнын беру керек, өйткені
әдеби тілді дамытуда, байытуда оның
белгілі үлесі бар. Кітаби тіл дәстүрі ХV
ғасырдан былайғы жерде қазақ халқының
мәдени өндірісінің бір көрінісі болып
табылатын әр түрлі жазбалар тілін құрау
қызметін атқарумен бірге кейінгі кездегі
әдеби тіліміздің қажетін өтеуге жарады,
әдеби тілден тұрақты орын тепкен көптеген
жаңа сөздердің, грамматикалық тұлғалар
мен конструкциялардың жазба кітаби тіл
арқылы келгендігі байқалады.
“Кітаби тіл дәстүрі” деген тілдік құбылысты мына жағдайда
түсіну қажет:

Жалпы халықтық сипат ала алмаған, белгілі бір кезеңдерде жазба тілде, кейде
жекелеген шығарма тілінде қолданылған араб-парсы сөздері мен формалары,
туыстас халықтардың тілдерінен кездесетін кейбір жеке сөздер мен
грамматикалық формалар.

Сөйлеу тілінде қолданудан шығып қалған көне тіліміздің қалдықтары. Бұл
топқа орта ғасырлық түркі тілінің қалдықтары ғана емес, сонымен қатар
жалпы көне түркі тілінде бір кезде дербес қолданылып келген, ал кейінгі
шақта белгілі бір шығарманың, болмаса белгілі дәуірлердің жазба тілінде ғана
кездесетін сөздер мен көне формалар жатады.

Сонымен қатар кітаби тіл сөз болғанда, жазу, орфографиялық дәстүр де айтылуы тиіс.
Әсіресе қазақ тіліне тән дыбыс үндестігінің ескерілмеуі ерекшелігі бірден байқалады.
Көптеген туыстас түркі халықтары (қазақ, өзбек, татар, қырғыз, т.б.) араб алфавитімен
бірдей жазып, бірақ әр халықтың тілінің ыңғайына қарай әр түрлі оқылатыны кімге де
болса аян. Демек, кітаби тілі - грамматикалық жағынан көптеген түркі халықтарына
ортақ дәстүрі бар тіл.
• аяқ асты болды, балдызлай берді,
“Жамиғ ’ ат-тауарих” бір йашады, ол хатунын йеңгелете
шежіресі алды, көңүл қалышты, қыз
1. Қазақ тіліне өте айттурды т.б.
жақын сөздердің
қолданылуы;
• белгілі/мәшһүр, йазылды/шарх
2. Бір сөздің
берілді, күн туғуш/машрақ, бу
қыпшақтық-оғыздық,
көне-жаңа, түркілік- күн/һануз, йурт/мақам,
арабтық, түркілік- йағы/душман, улуғ/бузург,
парсылық, арабтық- оғул/фарзанд, кіші/нафар т.б.
парсылық
варианттарының жарыса
• араб-парсы: дафн қылу, жам қылу
қолданылуы;
3. Кірме сөздердің мол
т.б., монғол: нойан, гүрген, боқаул,
қоры: араб, парсы, түмен, жуңқар т.б., қытай: фужиң,
қытай, моңғол сөздері тайши, анши, гөрхан, гөйәң т.б.
“Кітаби тіл” орфографиялық дәстүрін берік сақтап,
XIX ғасырдың 2 жартысына дейін қазақтың жазба
әдеби тілі ретінде қызмет етіп келді.

• Сөз басында ж дыбысы й-мен берліген;
• С дыбысының орнына ш дыбысы қолданылған
(сөз мағынасына нұқсан келмейтін жерде);
• “де” етістігі мен одан туындағын етістік
формаларында сөз басында д-ның орнына т
дыбысы жазылған;
• Кейбір сын есім сөздердің соңында г,ғ,қ,к
дыбыстары сақталып отырған;
• Бол” етістігі кей жерде “ол” түрінде, “мен”
етістігі “бен” түрінде ұшырайды;
Түбірге қосымша қосылғанда қазіргідегідей
үндестік сақталмай, қосымша көбінесе бір тұлғада
жалғанған;
Араб-парсы тілінен енген сөздер көп жағдайда
өздерінің бастапқы тұлғаларын сақтап жазылған
Грамматикалық сипаты
• септік жалғауларының фонетикалық варианттарының
болмауы;
• III жақ тәуелдік жалғауы мен барыс, жатыс, шығыс
септіктерінің аралығына н интерфиксінің қыстырылуы:
хақ иол+ы+н+да, ата+сы+н+дан. Бұл – қыпшақ
тілдерінің заңдылығы. Сонымен бірге Қадырғали
тілінде септеудің н қыстырмасынсыз келген түрлері де
бар: көңіл+і+де, анасы+ға. Бұл Қадырғали
заманындағы түркі жазба әдеби тілінің нормасы. Бұл
жерде қазақ жазба әдеби тілінің шағатайлық нормадан
біртіндеп алшақтап бара жатқаны көрінеді;
• Шығыс септіктің екі вариантының: -дын және
–дан қатар қолданылуы қыпшақ тілдері мен
ұйғыр тілдерінің «теке тіресін» көрсетеді;
• Септік жалғаулары үндестік заңына сәйкес
жуан-жіңішке түрінде жалғанады;
• Қадырғали жылнамасының тілінде етістіктің
рай, шақ, жақ, есімше, көсемше
категориялары қыпшақ, соның ішінде қазақ
тілімен сәйкеседі. Ара-тұра шағатай тілінің
кейбір тұлғалары кездеседі: -мыш, -міш, -
ғусы, -гусі;
• Қазіргі -а-ды қосымшасының орнына –ғай жұрнақты
етістік қолданылған: қойын йылы болғай, йа ни қой
йылы болғай (қойын жылы, яғни қой жылы болады)
• Қимыл есімі –ғу/гү, -мақ/мек тұлғасымен жасалған
(қазіргі қазақ тіліне жақын)
• Қадырғали –ман жұрнақты қазіргідей шақтық
мағынада жұмсайды;
• Кейбір жіктеу есімдіктерінің септелген түрлері өзге
қыпшақ тілдеріне тән тұлғада келеді: менім, аның.
Ал мендін, сендін, меңе, аңа, аңар сияқты
тұлғалардың шағатайлық екені белгілі;
Қадырғали шежіресіндегі шағатай жазба
дәстүріне тән белгілер: түбір мен қосымша
арасындағы дыбыс үндестігінің сақталмауы
(тоқуз, йақа, йоқары, тақы, су айақында,
чықып келді, қамчы соқып), түркі тіліне
тән ш-с, ш-ч, й-ж сәйкестіктерінде шағатайлық
нұсқаның қолданылуы (баш, қылыч, қыш,
йыл, йол т.б.).
“Жамиғ ’ ат-тауарихтың” мәтіні (үзінді)
• Айналасы алты хан, төгүрэгі төрт хан, дүнийаның төрт
бурчын билеген хан. Халайиқын ‘адл ік білән сурған хан.
Йетімлерге рахим қылыб, чығайларны тойдурған хан. Қыш
уа йаз, ай уа йыл хазина да бар малын хақ йолында ихсан
қылған хан. Йеті иқлим қашурны алған хан, тахт Қазан, тахт
Хажытархан, тахт Тұра, тахт Сарайчық мусаллам хан. Тағда
турман, қырда черкес, ойда ештек – барча тасрафында хан.
Мажар, бачқыр, рум уил айаты білән барыш-келіш қылған
хан. Йахшы атың жабылса білән жабулқаға де дегәч чыққан
хан. Қырым білә түркні һәм уаһидың йапрақ дек тітіреткен
хан. Сансыз хан оғлы султанларны ешігінде табуғ еттүрген
хан. Ойан хан, бойан хан ортасында жүмләт ул кристиан
падшаһы Барис Федурауч хан, тахтың сенің тағға охшар,
халқың сенің сайа даулатге охшар, затың сенің мисал айға
охшар, адлің сенің булытқа охшар, фи’лың сенің шафа’атқа
охшар, хаирың сенің теңізге охшар...
• Жамиға-ат-тауарихта» орыс • “Ғақыллы уа
пат- шасы Борис Годуновқа мағырифатлы кіші еді.
арналған мынадай мадақтау Яхшы уа яман халық
жолдары бар. „Жумләт баршасы келгендин соң,
алькристиан падшаһ
ол Оғуз хандан қалған
хазратлари Барис Федурауч
улүғ ақ хан дур… айналасы
уалаятлар, уа еллэр, уа
алты хан, тегүрәгі төрт хан, өлік һәм тірік маллар
дүнианың төрт бурчын баршасы бұ айтқан
биләгән хан, халайқын падшаһ задаларның
адллік білән сургән хан, ұлұғына ұлұғша уа кішісіне
иәтім ләр гә рахим қылып, кішіше берді. Бу йігірмэ
чығай лар на тойдырған хан, төрт ұғыл нехахлы
қыш уа йаз, ай уа йыл хазина хатұнлардын еді”
да бар рмалын хақ йолында (Әбілғазы Бахадұрхан,
ихсан қылған хан, йеті иқлым
Шежіре-и-түрік, 17-бет).
кәшур ны алған хан.
Пайдаланылатын әдебиеттер

• 1. Сыздықова Р. Қазақ әдебиет тілінің тарихы, А, Ана тілі, 1993.
• 2. Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері, А, Ғылым, 1989.
• 3. Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі,
• 4. Нұрдәулетова Б. ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы Маңғыстау ақын
• жырауларының тілдік ерекшелігі, А, 2003.
• 5. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы: Ана тілі, 1996.
– 304 б.
• 6. Ибатов А. ХІҮ ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. А.,
1997
• 7. Әбілғазы. Түрік шежіресі /аударған Б.Әбілқасымов/. А., 1992

Ұқсас жұмыстар

Қыпшақ ескерткіштерін қазақ тілімен сабақтастыра зерттеу

Қазақ тілінің мәдени лексикасының түркі тілдер жүйесінде зерттелуі

Латын жазулы түркі жазба ескерткіштері

Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық талаптар

Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Сауат ашу сабағына қойылатын талаптар

Тіл және сөйлеу

Орта ғасыр лингвистикасы

Қазақ тіл біліміндегі мәтінтанымдық көзқарастар

Оқыту процесіндегі шет тілін ауқымды қолдану

Пәндер