Батыс түрік қағанатының саяси тарихы

Презентация қосу

2-БЛОК. ТҮРКІ ӨРКЕНИЕТІ ЖӘНЕ ҰЛЫ ДАЛА
3-дәріс. Монғол кезеңіне дейінгі Орталық Азиядағы түркі
тілдес этностардың
этномәдени интеграциясы кезеңдері –

1. Түркілердің шығу тегі мәселесі. Мекендеген аумағы. Түрік қағанатының
құрылуы, құрылымы және саяси тарихы. Көршілес мемлекеттермен өзара
қарым-қатынас: Византия, Сасанидтік Иран, түркі-соғды синтезі,
эфталиттер мемлекеті.
2. Батыс Түрік қағанаты («он жебе»): құрылуы, аумағы,этникалық құрамы.
Әлеуметтік-экономикалық даму. Саяси тарихы. Тан империясымен қарым-
қатынас.
3. Жетісу және Оңтүстік Қазақстандағы араб-қытай қайшылығы. Талас өзені
бойындағы тарихи шайқас (751 ж.). Жетісу аймағындағы билігінің күшеюі.
4. Қарлұқ мемлекетінің саяси тарихы: құрылуы, көрші мемлекеттер мен
тайпалармен қарым-қатынастары.
5. Қарлұқ тайпаларының қоныстану аумағы және тайпалық құрамы.

alt.edu.kz
6. Мемлекеттің экономикалық және мәдени өміріндегі
қалалардың рөлі.
7. Оғыздардың этникалық тарихының мәселелері және
олардың қазақ халқының этногенезіндегі рөлі.
8. Қимақтардың мемлекеттік құрылымындағы ежелгі түркі
әлеуметтік-саяси дәстүрлерінің сабақтастығы.
9. ІХ-ХІІ ғғ. Қазақстанның этносаяси тарихындағы түркі
факторы. Сырдария бойындағы жабғу мемлекеті.
10.Ауызша тарих және археологиялық деректер.

alt.edu.kz

VII-VII ғасырларда жазылған Орхон-Енисей жазбаларында белгілі.

Монғолия жеріндегі Орхон өзені маңайынан табылғандықтан “Орхон –
Енисей” жазуы деп аталып кеткен.

Түрік қағандығының тұсында Білге қаған, Күлтегін(әскер басы),
Тоныкөк(ақылшы,кеңесші) деген атақты адамдарға арнап құлыптастар
тұрғызылған.

Алғаш рет түрік атауы 542 жылы қытай жазбаларында кездеседі.

546 жылы Алтайды мекендеген теле /тирек/ тайпасын жеңеді.

alt.edu.kz
alt.edu.kz
• 552 жылы көктемде түріктердің билеушісі Бумын аварларға (жуань -
жуандарға) қарсы шығып оларды ойсырата жеңіп, Түрік қағанатын құрды.
•
• Түрік ордасының алғашқы қағаны Бумын.

• Бумын қаған 553 ж. қаза табады.

• Содан соң Мұқан-қаған (553-572жж.) билік құрды.

• Түріктер эфталиттерге қарсы Иранмен одақ құрып, 587 ж. Бұхара түбінде
оларды жеңеді.

• 571 жылы түріктердің әскери қолбасшысы Естеми Солтүстік Кавказды басып
алып, Керчь шығанағына (Боспорға) шығып, 576 жылы Қырым жеріне енеді.

alt.edu.kz
Түрік қағанатының саяси билікті
ұйымдастыру
ҚАҒАН

ҮЛЫҒ
ТАРХАН
ТУДЫН БУЙРЫҚ
ЯҒБУ

ШАД ЕЛЬТЕБЕР

АШИНА ТАЙПАСЫНАН ШЫҚҚАН БЕКТЕР

БЕК – ТҮРІК ТАЙПАЛАРЫНЫҢ АҚСАҚАЛДАРЫ

БАҒЫНДЫРҒАН ТАЙПАЛАРДЫҢ КӨСЕМДЕРІ
alt.edu.kz
Түрік қағанатының әлеуметтік
құрылымы (551-603 гг.)
Мемелкет басшысы – қаған
АШИН руынан шыққан

Қағананның жақын туысқандарының
білімі

Халық– 12 тайпадан тұратын қарабудындар
мен құлдар

alt.edu.kz
• 588 жылы Герат түбінде түріктер Ираннан жеңіліс тапса, 590 жылы
Византия Боспорды қайта жаулап алады.

• 581-618 жылдары Солтүстік Қытайдың қағанат шекараларына шабуыл
жасауы қағанатты одан бетер әлсірете түсіп, 603 жылы қағанат екіге
Шығыс және Батыс бөлінді.

• Батыс түрік мемлекетінің бірінші басшысы – қаған болды.

• Жоғарғы лауазымдар – жабғы, шад және елтебер қаған әулетінен шыққан.

• Сот қызметтерін бұйрықтар мен тархандар атқарады.

alt.edu.kz
VII ғасырдың ортасына қарай
он алты жылғы (640-657)
қағанат ішіндегі өзара тартыс
соғыс қағанатты әлсіретеді

Осыны пайдаланған Таң
империясы Жетісуды басып алып,
таққа өз адамын отырғызды

alt.edu.kz
• Батыс Түрік қағанатының негізгі
орталығы Суяб қаласы болды.
• Бұл қағанаттың негізін - он оқ будын,
яғни он тайпа құрады.
• Бес дулу – шығыста
• Бес нушиби - батыста
• Елді қаған басқарды. Ол атадан балаға
мұра болып отырды.

alt.edu.kz
Батыс түрік қағанатының саяси тарихы
603 ж. Дулу бектері және ақсақалдары Даман тағына Нигу
Чулохан отырғызды.
610-630 Шеғұй қаған (610-618) және Тон-жабғу (618-630) мемлекет
жж гүлденіп, жаңа жерледі жаулап, табысты жорықтарға қол
жеткізді.
630-634 Дулу және нушиби тайпаларының күресінің нәтижесінде
жж. мемлекет күйзеліске ұшырайды
630 жылы Тон-жабғу қаған ағасының қолынан қаза
табады.Ол Күл Елбілге қаған өзін билеушімін деп
жариялады. 631 жылы нушибилер оны қуып жүріп өлтіріп,
Ірбіс Болын жабғыхан отырады. Ал 631-634 жылдары –
Нишу Дулыхан хан тағына отырады.
634-639 Ышбара – Елтеріс қаған мемлекетті он ұлысқа бөлді. Оның
жж. жүргізген жаңа реформалары тайпа көсемдерін өзіне тәуелді
етуге ықпал етті.
639-657 Ышбара қағанға қастандық жасалып, дулу тайпалары
жж. қоныстанған Шу мен Іле аралығында өзінің көшпелі
астансын орнатады. «Оңтүстік Орда» деп атайды.

alt.edu.kz
Батыс түрік қағанатының әскери
әкімшілікті ұйымдастыруы
Ябғу- Ашин тайпасынан
шыққан - қаған

Дулу- 5 тайпаның бірі Нушиби- 5 тайпаның бірі

он оқ будун -10 тайпа
alt.edu.kz
Қазақстанда Түрік кағанатының ыдырау кезеңі
(603-704 гг.)

alt.edu.kz
Түргеш қағанаты 704-756 жылдар
аралығында өмір сүрді

Негізін қалаушы
Үшелік - қаған

VI ғасырда Тянь-Шань таулы таулы
аймақтарында өмір сүрген түргештер
VII ғасырда Жетісуға қоныс
аударды

alt.edu.kz
Үшелік қаған қағанатты
20 әкімшілік аймақтарға бөліп,
әр аймақта 7 мыңнан
әскер ұстады

Сұлу қаған (715-738жж.) 706 ж. Үшелік қаған
билікке келеді қайтыс болып

Орнына баласы
Сақал қаған (706-711жж.)
отырды

alt.edu.kz
• 723 жылы түргештер Ферғана қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен бірігіп
арабтарға күйрете соққы береді.

• 737 жылы Сұлу қаған арабтарға қарсы жорық ұйымдастырып Тохарыстанға дейін
жетті.

• Сұлудың орнына оның баласы Тұқарстан Құтшар қаған болды, сары және қара
түргештер арасында билік үшін 20 жылға созылған ұзақ күрес басталып,
қағандықтың саяси және экономикалық жағдайы әлсірейді.

• Осы жағдайды пайдаланған Қытай империясының Шығыс Түркістандағы билеушісі
748 жылы Суяб қаласын басып алып, содан соң Шаш қаласының билеушісін жазаға
тартады.

• 751 ж. Тараз жанындағы Атлах қаласы түбінде Зияд –ибн-Салық бастаған араб
әскері мен Гао Сяньжи басқарған қытай әскерлері арасында 5 күнге созылған үлкен
шайқас болды.

alt.edu.kz
756 жылы қарлұқ тайпаларының қысымына шыдамай, біржола құлайды.

Батыс түрік қағанатының
орнына төрт мемлекет

Хазар қағанаты Қарлұқ мемлекеті

Оғыз мемлекеті Қимақ мемлекеті

alt.edu.kz
Қарлұқ қағанаты (756-940)
V ғасырда тирек тайпаларының
құрамында болды

Қарлұқ туралы дерек “суй
әулетінің тарихында” 581-618
жылдары кездеседі

VII ғ. Орта кезінде қарлұқ
бірлестігінің құрамына ірі үш
тайпа кірді
Бұлақ

Шігіл

Ташлық
alt.edu.kz
Қарлұқтардың көсемдерін
“жабғу” деп атаған

Астанасы Қойлық
қаласы

Саманидтер әулеті мен
арабтардың шабуылы
жиілейді

ІХ ғасырдың аяғында
қарлұқтардың жағдайы біршама
нашарлады
alt.edu.kz
Х ғасырдың басында Қарлұқ қағанатының
жағдайы ішкі қырқыс, талас-тартыстардың
нәтиежесінде әлсіреді

Қашғар жеріндегі Түрік тілдес
тайпалар 940 жылы Баласағұн, Испиджаб,
қалаларын басып алады да, Қарлұқ мемлекеті
құлап, Шу аңғарында Қарахандар
әулетінің үстемдігі орнайды.

alt.edu.kz
Оғыз мемлекеті
(Х-ХІ ғғ.)

Бас қолбасшысы
“сюбашы” ІХ ғ. аяғында осы аймақта
оғыз тайпаларының бірлескен
одағының нәтиежесінде
партиархалды-феодалдық
мемлекет құрылады

Орынбасары
күл – еркін деп атаған

Х ғасырда Оғыз мемлекетінің
Астанасы – Янгикент”Жаңа
гузия”
Мемлекет басшысы
“Жабғу” болды
alt.edu.kz
• Х ғ. Аяғында орыс деректерінде оғыздардың 965 ж. Киев князі
Святославпен одақтасып хазарларды және князь Владимир 985 ж.
Оғыздармен келісе отырып, Еділ, Кама бойындағы бұлғарларды
талқандаған.

• Селжұқтармен жүргізілген көп жылғы соғыстар оғыз мемлекетін
қатты әлсіретті.

• ХІ ғ. Екінші жартысында күшейе бастаған қыпшақтар оғыздарды
Сырдария, Арал бойынан біржола ығыстырды.

alt.edu.kz
alt.edu.kz
alt.edu.kz
alt.edu.kz
alt.edu.kz
alt.edu.kz
alt.edu.kz
alt.edu.kz
alt.edu.kz
Британ тарихшысы Пол Томпсон ауызша тарих турасында былай
дейді: «Ауызша тарих – әдеттегі адамдар айналасындағы тарих. Ол
тарихты толықтырып оның масштабын кеңейтеді. Ол тұлғаларды
танымал адамдар ғана емес қарапайым адамдар арасынанда табуға
көмектеседі. Ол қоғам ішіне тарихты енгізіп кейіннен оны жалпыға
пайдалы дерекке айналдырады. Ол әртүрлі әлеуметтік топтардың
және түрлі буын адамдарының арасын байланыстырып өзара
түсіністікке келуіне жағдай жасайды... Бір сөзбен айтқанда
адамдарды толықтай өзін адам ретінде сезінуге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, ғылыми дәстүрде қалыптасқан, өктем түсініктермен
жалпыға мәлім, мойындалған тарихи мифтердің текетіресіне ықпал
жасайды.

alt.edu.kz
Ауызша тарих тақырыбында кітабын шығарып, осы салада
талай зерттеу жұмыстарын жүргізген Ақселеу Сейдмбек ағамыз
ауызша тарихтың ғылыми маңызы, өзектілігі турасында былай
дейді: «Далалық ауызша тарих дәстүрінің арқасында тарихи
жады мейлінше көне заман естеліктерін әлі күнге есте сақтай
алып отыр. Қазақ тілінде күні бүгінге дейін «әлім-сақтан бері»,
«сақпанның оғындай», «бесенеден белгілі» деп айтылған
тұрақты сөз тіркестері бар. Осынау атаулардың мағынасы
Евразия даласында әрісі үш мың жыл бұрын, берісі мың жыл
бұрын өмір сүрген сақ, дай (адай, әлім), печенег сияқты ру
тайпалармен байланысты екеніне күмән жоқ. Немесе, күні
бүгінге дейін қазақ балаларына Мәди, Боғда, Тұмар, Таян,
Бұйрық, Сартақ, Шыңғыс, Жошы, Абылай деген есімдердің
қойылуы, ең алдымен халықтың тарихи жадысының
байырғылығына айғақ болса керек.

alt.edu.kz
Қазақ даласынан соңғы бірер жыл бойында өзгеріссіз сақталған
топонимдерді аяқ аттаған сайын кездестіруге болады. Осы
жолдардың авторы алпысыншы жылдары ұлытаулық Тай Тілегенов
ақсақалдан әйгілі Жошы ханның (бейіті Ұлытауда) өліміне қатысты
естірту жырын жазып алған едік. Кейін осы жырды ХҮ ғасырдан
жеткен «Түркі шежіресі» атты еңбектегі жырмен салыстырғанда екі-
ақ сөзден айырмашылық бар екендігін көріп қайран қалғандығымыз
бар. Сөз орайында айта кетуіміз керек, бұл жырдың айтылуына
себепші болған Найман Кетбұға жыраудың ұрпақтары бүгінгі күнге
дейін сол Ұлытау төңірегінде тұрады және олар Кетбұғадан бері
қарай бір атасын ұмыт қалдырмай таратып бере алады. Ең ғажабы,
мың жылдай бұрын ғұмыр кешкен бабаларының жай ғана есімін
атап шығумен шектелмейді, олардың өмірі мен өнегелі істері
туралы, сырт тұлғасы мен мінез-құлықтары жайында, замандастары
жөнінде небір ғажайып әңгімелерді айтып отыруды кісіліктің шыңына
балайды.

alt.edu.kz
Пайданылған әдебиеттер тізім және интерген ресурстар
тізімі
1. Қазақстан (Қазақ елі) тарихы: 4 кітаптан тұратын оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2018-2020. Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде.
2. Әминов. Т.М. Қазақстан тарихы. Алматы-Бастау. 2020 ж
3. Харари Ю.Н. Sapiens. Краткая история человечества. – М.: Синдбад, 2019.
4. Кром М.М. Тарихи антропология. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры. 2020.

Негізгі әдебиеттер

1. Исмагулов О., Исмагулова А. Происхождение казахского народа. По данным физической антропологии. Алматы, 2017. – 196 с.
Қосымша әдебиеттер
1. http://www.rkcntidad.kz
2. http://www.ncai.kz
3. http:elibrary.ru
4. http://elib.kaznu.kz/book
5. http://www.akorda.kz

Интернет-ресурс

alt.edu.kz

Ұқсас жұмыстар

Түрік қағанаты

Батыс Түрік қағанатының әлсіреуі, ыдырауы

Шығыс Түрік қағанаты

Түркі қағанаты

Қарахан мемлекетінің құрұлуы мен қоғамдық құрылысы

Түрік дәуіріндегі мемлекеттер (қайталау)

Қаған

ЖЫЛЫ ШЫҒЫС ТҮРКІ БАТЫС ТҮРКІ

Түрік қағанатының негізін салушы

Қимақтар мен қыпшақтар

Пәндер