АДАЙ ТҰҚЫМЫ

Презентация қосу

АДАЙ ТҰҚЫМЫ
.

Орындған:
Тексерген:
ЖОСПАР:
1. Жылқы шаруашылығына жалпы кіріспе
2. Қазақстандағы жылқыларды қолға үйрету
гигиенасы
3. Жылқылар биологиясы
4. Адай тұқымының шығу тарихы
5. Адай тұқымы туралы жалпы түсінік
6. Адай тұқымының экстерьері
7. Адай тұқымын қолдану
Жылқы (лат. Equus ferus caballus) – тақтұяқтылар отрядының бір
тұқымдасы.

Амандық күйі:Үй жануары

Жылқы адамзат өркениетіндегі,
әсіресе, дала өркениетіндегі
дамудың жарқын да елеулі
көрсеткіштерінің бірі болады.
Жылқыны қолға үйрете бастау
көшпелі шаруашылық пен
өркениет дамуының негізін
қалады. Қолға үйретілген
жылқының (E. caballus)
шаруашылықта маңызы зор. Ол
– ет және қымыз өндіру, салт
міну, арбаға не шанаға жегу,
әскери және спорттық
бағыттарда өсіріледі.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛҒА ҮЙРЕТУ
ГИГИЕНАСЫ
Ежелгі дәуірлерде-ақ қазіргі Қазақстан аумағы
жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын
археологиялық қазбалар дәлелдейді. Солтүстік
Қазақстандағы Ботай мәдениеті энеолит дәуірінде
(б.з.б. 4-3-мыңжылдық), Арқайым ескерткіштері орта
қола дәуірінде (б.з.б. 2-мыңжылдық), Қазақстанның
барлық аймақтарынан кездесетін арий, сақ, ғұн
кезеңдерінің ескерткіштері (б.з.б. 1-мыңжылдық –
б.з. 2 ғ.) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға
үйретіліп қана қоймай, бұл малдың ерекше
қастерленіп, әдет-ғұрыптық рәсімдердің ажырамас бір
бөлігіне айналғанын көрсетеді.
БИОЛОГИЯСЫ

Өмір мерзімі және кезеңдері.
Түріне, күтімі және өсу айналасына байланысты қазіргі үй жылқысы
орташада 25-30 жыл жасайды. Кей кезде, кейбір жануарлар жасы
40-тан асады. Жазу деректеріне сай ең көп 19 ғ. Ескі Билли деген ат
62 жыл өмір сүрген. Қазіргі заманда, Шуга Пафф деген пони 2007 ж.
56 жаста өліп Гиннесс рекордтар кітабына енген.
ЖЫЛҚЫ ТӨЛДЕРІНІҢ БӨЛІНУІ
құлын (биенің жас төлі)
жабағы (6 айдан асқан құлын)
тай (1 жастан асқаны) деп атайды.
Ал бұдан әрі ұрғашы жылқыны яғни байталды:
құнажын байтал (2 жастан асқаны)
дөнежін шығар (3 жастағы байтал)
дөнежін байтал (3 жастан асқаны)
бесті бие (4 жастан асқаны)
қасабалы бие (7 – 8 жастағы бие)
кәртамыс бие (11 – 14 жастағы бие)
жасаған бие (20 жастан асқан бие), т.б. атайды.
Піштірілмеген еркек жылқының
яғни айғырдың атаулары:

құнан айғыр (2 жастан асқаны)
дөнен айғыр (3 жастағысы)
сәурік айғыр (3 – 4 жастағы үйірге салынбағаны)
бесті айғыр (5 жастағысы)
сақа айғыр (11 – 12 жастағысы), т.б.
ҚОРЕКТЕНУІ
Жылқы шөпті жануарларға жатады. Жайылымда ол
тәулігіне 25-тен 100 кг дейін шөп жейді.
Жасына және тірі салмағына байланысты жылқы орта
есеппен жазда тәулігіне 30-60 литр су және қыста 20-25
литр су ішеді. Жылқыны сіңіру үшін 4-5 акр жер керек, 2 га.
Жылқы азығы негізінен сұлы мен шөптен тұрады, бірақ
соңғысы кейде сабанмен алмастырылады. Бірнеше рет
сұлы мен сұлыдан басқа да дәнді жеммен алмастыруға
тырысты, бірақ мұндай әрекеттердің барлығы табысқа
жете алмады. Тек Италияда, Испанияда және
Португалияда, әсіресе Шығыста арпа сұлы, жылқы жемі
сияқты ерекше.
ЖЫЛҚЫ ӨНІМДЕРІ
Бие сауын.
Қымыз. Қымыздың 3 мың жылдық тарихы бар. Қымыз -
халқымыздың кәделі әрі киелі сусыны. Қымыздың 40-қа жуық
түрі дайындайды, оны дайындау тәсілдері де түрліше. Мысалы,
уыз қымыз, бал қымыз, бесті қымыз, дөнен қымыз, жуас қымыз,
қысырақ қымыз, шырғанақ қымыз және басқа да түрлері бар.
Қымыздың шипалық қасиетіне шет елдер де көңіл бөле бастады.
Халқымыздың ұлттық мерекесінің бірі «қымызмұрындық» деп
аталады.Ет өнімдеріЖылқы етінен өндірілетін өнімдер: жал, жая,
қарта және шұжық. Жал - желке шайы, жая - екі жамбастың
сырты, яғни сауыр еті. Қазы - қабырғаның майлы сүбе еті. Қарта -
тік ішектің майлы бөлігі. Шұжық - туралған ет пен май тығылып,
илектен жасалған тағам.
АДАЙ ЖЫЛҚЫСЫНЫҢ ШЫҒУ
ТАРИХЫ
Адай жылқысы – Маңғыстау өңірінің мақтанышы. Ол
осыдан екі ғасыр бұрын Қазақстанның батысында
қазақы жылқыны түрікмен жылқысымен
будандастырудан пайда болып, осы күнге дейін еш
өзгеріссіз жеткен. Жылқының негізгі таралған ортасы
Каспий мен Арал теңіздерінің шөл даласы. Өз атауын
бұл жылқы Орта Азияға танымал қазақтың жауынгер
руы Адайдан алған деп саналады. Ұзақ жылдар бойы
бұл жылқы адайлардың айнымас досы болды:
көшкенде – көлігі, жауымен шайқаста – серігі болды.
Сол үшін де адайлық атбегілер бұл тұқымды ерекше
бағалайды. Адай жылқысы туралы алғашқы жазбалар
Ресей империясы жылнамаларында «киргизский
аргамак» - қырғыз арғымағы деген атпен кездеседі.
Атап айтқанда, жылнамада адай жылқысын салт мініп,
бір түнде екі жүз шақырым жол жүріп өткен
Маңғыстау түбегінің аптап ыстық жазы, қатал
қысы, шаңды дауылы мен қатты желі адай
жылқысынан әлемдегі ең төзімді жылқы түрін жасап
шығарды. Бұл жылқының бірнеше күн бойы су ішпей,
.
қатты шөпті азық қылып жүре беретіні белгілі.
Тұяғы жергілікті тасты топыраққа икемделген. Бұл
жылқы тек ыстық климатқа ғана емес, сонымен
қатар үйірде ұстауға да бейімделген: олар
жылқышының қарауымен жыл он екі ай бойы далада
өздігінен жайылып жүре береді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда және
жақын аудандарда өсіріледі. Негізгі
таралу аймағы - Каспий және Арал
теңіздері арасындағы далалық аумақ

Адай жылқысы атауын Маңғыстау жерінде тұратын адай
тайпасының атынан алған. Барлық қазақ жылқылары
сияқты өз бетінше жайылады, қыста негізгі қоректену
тәсілі - тебеневка (қыста қар астынан 40 см тереңдікке
дейін азық алу, тұяғымен қарды қазу) Бұл жылқының
тағы бір аты – Маңғыстау тұлпары. Тұлпар атауының өзі
түркі мифологиясынан алынған, мұнда қанатты ат
немесе аспанда ұшатын ат деген мағынаны білдіреді.
ТҰҚЫМ ТУРАЛЫ
Бұл жылқы ыстық климатқа және табын ұстауға жақсы
бейімделген, яғни жылқылар жыл бойына дерлік далада
өз бетінше жайылады, шопандардың бақылауында
болады. Бұл тұқымның негізгі түстері сұр, лавр, қызыл,
бұлбұл, саврасая және дун, қара азырақ; биіктігі 136-140
см

Бұл тұқымды жылқылар өмір сүру жағдайлары жағынан талапты емес және табында өмір
сүруге жақсы бейімделген, сондықтан олар ежелден сүтті және етті мал ретінде
пайдаланылған. Ер-тұрманның астындағы және ат әбзеліндегі Харди қанағаттанарлық
ептілікке ие, жігерлі және жоғары өнімділікке ие. Адай жылқысының жүрісі қысқа, тұқымы
тұлпарға бейім келеді. Жүгіру кезінде адым кең, ат аяқтарын жоғары көтереді, бұл оны
құмда жүруге ыңғайлы етеді. Олар адамға қатысты қақтығыссыз, иесіне тез бауыр басып,
балалармен жұмыс істеуге қолайлы.
Оның табындық жылқы шаруашылығы үшін маңызы
зор. Төзімді және ойнақы тұқым, ол үшін табын
ұстаған дұрыс. Адаевская жылқысы қоршаған
ортаның жоғары температурасына өте жақсы төзеді,
ашық ауада жақсы сезінеді және қарапайым.
Айғырлар үйірге жақсы қарайды және баспанадан
алыс жерде өздігінен оңай жайылады.
АДАЙ ЖЫЛҚЫСЫНЫҢ
ЭКСТЕРЬЕРІ
Адай жылқысының сыртқы тұрпаты, араб және ағылшын
сәйгүліктеріне қарағанда қарапайым: мойны қысқа,
омыраулы, арқасы түзу, сауыры солыңқы, шоқтығының
биіктігі 150 сантиметрден аспайды. Алайда басқа жылқы
түрлеріне қарағанда едәуір мықты әрі төзімді келеді. Ұзын
келген тарамыс тіп-тік аяқтары адай жылқысына ұзақ
қашықтықтарды өтуге мүмкіншілік береді. Мамандардың
айтуынша, марафон қашықтарында адай жылқысының екінші
тынысы ашылады.
Сол себепті адай арғымақтары сексеннен жүз жиырмаға дейінгі қашықтықты
еркін өтіп, халықаралық бәйгелерде жеңімпаз атанады. Айта кетерлігі,
Франция, Қырғызстан мен Ресейде өткізілген халықаралық бәйгелердегі
жеңістері аз зерттеліп, шетелде аз танымал болған осы тұқымды
атбегілердің қайтадан жандандырып, насихаттауына түрткі болды.
Құрғақ денелі, ұзын бойлы, бұлшық еті жақсы жылқы. Жеңіл, пропорционалды
бүктелген басы бар. Мойын түзу және жұқа, орташа ұзындықты, жақсы анықталған
құрғаулары бар. Дене ұзартылған, арқасы түзу, круп төмен түсірілген. Тұқым мінетін
ретінде жіктеледі. Бұл жылқының ерекшелігі - ол бірнеше күнге дейін сусыз жүре
алады, бұл оны дала жағдайында ұстауға өте ыңғайлы болды. Сондай-ақ, осы
тұқымды жылқылардың төзімділігі оларды ат жарыстарына өте қолайлы етеді.
АДАЙ ТҰҚЫМЫН ҚОЛДАНУ

Адай тұқымының жылқылары ер-тоқыммен жұмыс істеуге,
соның ішінде ат спортына қатысуға өте қолайлы. Бұл
жылқылар үшін әбзелде жұмыс істеу әлдеқайда нашар,
бірақ жаттығулардың жоғарылауымен қанағаттанарлық
нәтижелерге қол жеткізуге болады. Бұл тұқым етті-сүтті
жылқы шаруашылығына да қолайлы. Адай тұқымды бие
тәулігіне 11 литрден 14 литрге дейін сүт береді.
2011 жылы Маңғыстау облысындағы Ақбастау алқабындағы
Маңғышлақ түбегінде Адаев тұқымды жылқылардың мемлекеттік
сынақтары өткізілді. Бұл жарысқа осы тұқымның мыңдаған
өкілдерінен жылқылар іріктеліп алынды. Ең лайықты 36 жануар
сынаққа жіберілді.Олар күндіз 90 шақырым жол жүруге мәжбүр
болды.

Әр 15 шақырымнан кейін жылқыларды қазылар
алқасының мүшелері мен мал дәрігерлері тексерді. Олар
қан қысымын, тамыр соғуын, терлеу дәрежесін
өлшейді.Жокейлер сүйікті аудыраспанды, тіпті сәбізді де
тамақтандырды, оларды дымқыл жөкемен сүртіп,
аяқтарын уқалады.Қатаң емтиханнан бәрі бірдей өте
алмады - бар болғаны 23 жылқы, иегерлері жоғары
шыдамдылық пен жақсы дене бітімін көрсете білді,
олардың жылқысы Адаев тұқымының өкілі екенін көрсетті.
ҚЫЗЫҚТЫ МӘЛІМЕТ
Қызықты фактілер Бұл тұқымның жылқылары Екінші
дүниежүзілік соғыс майдандарында белсенді
пайдаланылды. Эскадрилья командирі капитан Ерденбек
Нетқалиевтің адай тұқымды жылқы мінгені белгілі. 1956
жылы адай тұқымды жылқыға тиесілі үздіксіз кросс
бойынша әлемдік рекорд тіркелді. Адай мінген шабандоз
24 сағатта 360 шақырымды бағындырды.
«Тыныштық жағдайында адай жылқыларының жүрек
қағысы минөтіне отыздан аспайды. Бірақ бәйгеден кейін,
әрине, жетпіске дейін көтеріледі. Демалуға берілген он
бес минуттың ішінде жүрек қағысы қалпына келеді. Бұл
уақыт ішінде басқа жылқы түрлерінің жүрек қағысы
жоғары болып тұрады. Бұны адай жылқылары жеңісінің
бір құпиясы деп айтуға болады»
Аманғали Бағдабаев,
бапкер
Жайылымдық жем-шөпті ғана қорек етіп, бұл
жылқы күніне 80-90 шақырым жол жүре алады.
1948 жылы салт мінілген адай жылқылары бір
тәулікте 298 шақырым жол жүрсе, 1956 жылы
бір тәулікте 354 шақырымды шауып өтіп рекорд
жасайды. 1952 жылы Маңғыстауда адай
жылқысының тестілеуден өткенін біреу білсе,
біреу білмейді. Жылқылар бір тәулік бойы шабу
керек болған. Оған жиырма шақты сәйгүлік
қатысып, олардың көпшілігі 360 шақырым
жолды бағындырған.
Тағы да бір көпшілік біле бермейтін
жәйт: адай жылқылары фашизмді
жеңген Жеңіске өз үлестерін қосқан.
Соғыстың алғашқы айларының
салдары басшылықты майдан
қажеттілігі үшін он мыңдаған адай
жылқысын жеткізу туралы шешім
шығаруға мәжбүр етеді. Дәл осы
атты гвардия капитаны, кавалерияшы
Ерденбек Нетқалиев ерттеп мінген.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТЕР:

1. https://kk.m.wikipedia.org
2. https://egemen.kz/amp/article/325628-qazaqtynh-aday-dgylqys
3. Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған
оқулық. Алматы: Атамұра, 2007
4. Сейдалин С. Ветеринария у киргизов // ВОВ. 1906. С.195-158;

Ұқсас жұмыстар

Дон жылқысы

Жылқы тұқымдары

Жабы жылқы қолтұқымын сипатта

Қазақстандағы жылқы тұқымдары

Мозайка жинау

Жылқы. Жылқы тұқымдарының шығу тегі мен шығару жолдары

Қазақы жылқы

Жылқы гигиенасы

ТАРИХИ - МӘДЕНИ МҰРАЛАРДЫ ОҚЫП ҮЙРЕНУДІҢ МАҢЫЗЫ

"О, Маңғыстау, киелі өлкем, маң далам!"

Пәндер