Дәрілік өсімдіктерде эфир майларының түзілуі, жинақталуы

Презентация қосу

ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ФАКУЛЬТЕТІ

БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

№8 лекция

Құрамында эфир майлары бар дәрілік өсімдіктерге жалпы
сипаттама, химиялық құрылыстары, жіктелуі, медицинада
қолданылуы

6В05146-Биология Білім беру бағдарламасы, 3-курс
Лектор: Абдраимова Құралай Тастанбекқызы
ОҚЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ
1.Қазақстанның эфирмайлы өсімдіктерінің компоненттік
құрамын біледі
2.Құрамында эфир майлары бар дәрілік өсімдіктерге жалпы
сипаттама береді
3.Химиялық құрылыстары, жіктелуі, медицинада
қолданылуына талдау жүргізеді
Эфир майлары өсімдіктерді түзілетін хош иісті
және ұшқыш заттар, су буымен қайта айдау
қабілеті бар қоспалар

Эфир майлардың құрамында сұйық, кристалдық
және бір-бірінде жеңіл еритін әртүрлі
органикалық заттар қоспалары бар

Жалбыз майының негізгі құрамдық бөлігі
терпендер (жалпы формуласы С5Н8),
терпеноидтар (терпеннің оттегі құрамды
туындылары) сирек-иістік және алифаттық
қосылыстар
Эфир майлары
-ұшқыш органикалық қосылыстардың
құраушысы көп қоспасы
-тамақ өнімдерінің хош иісін құрайды
-құрамында көмірсутектер, әсіресе
терпен, спирт, фенол, альдегид,
қышқыл, күрделі эфирлер, сондай-ақ
кейбір гетероциклді қосылыстар
болады
https://coggle.it/diagram/ZeC7vdcmCIBe5IcG/t/%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BF
%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80-%D0%B6%D3%99%D0%BD%D0%B5-
%D3%99%D1%80%D1%82%D2%AF%D1%80%D0%BB%D1%96-%D0%BA%D0%BB
%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B-%D1%82%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D2%93%D0%B8-%D2%9B
%D0%BE%D1%81%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D2%93%D0%B0-
%D0%B6%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%B4%D1%8B

COGGLE.IT ТЕРПЕНДЕР СІЛТЕМЕСІ
Эфир майларының дәрілік өсімдіктердегі таралуы,
түзілуі, атқаратын рөлі

• Таралуы
Эфирлі-майлы өсімдіктердің > 3000 астам түрі белгілі, ТМД
елдерінде 1000-нан көп түрлері өседі
90-нан астам өсімдік тұқымдасында эфир майлары
кездеседі
Эфир майлары көп мөлшерде кездесетін тұқымдастар:
астра, валериа, шатыршагүлділер, аршагүлділер,
ерінгүлділер, раушангүлділер, мирта, лавр, хощ иісті
рута, кипарис, қарағай;
- тропикте – 44% (барлық эфирмайлы өсімдіктердің),
- құрғақ субтропикте – 10%,
- қоңыржай белдеуде – 30%.
Дәрілік өсімдіктерде эфир майларының түзілуі,
жинақталуы

• Өсімдіктердің әртүрлі бөліктерінде кездеседі: гүлі (роза, жасмин),
жемісі (шырынды – цитрустың қабығында; құрғақ – укроп,
кориандр, фенхель,анис, тмин), тамыр жүйелерінде,
тамыршаларында (аир, валериана), діңінде (қарағай т.б. қылқан
жапырақтылар), өте жиі жапырақтарында (мята, эвкалипт, шалфей,
чабрец)
Дәрілік өсімдіктерде эфир майларының түзілуі,
жинақталуы

Эфир майлары диффузды түрде вакуольдерде таралуы мүмкін (клетка
шырынында), жиі бездерде, трихомаларда, секрет бөлуші жасушаларда,
каналдарда, қоймаларда, шайырлы жолдар сияқты ерекше эк зо- және
эндогенді түзілімдерде жинақталады

Эфир майларын судан ІІІ бояғышымен бояғаннан кейін ұлпалардағы
локализациясы байқалады

Дәрілік өсімдіктер мен шикізаттарында 0,01-ден 5% (қалампыр
бутондарында ! 25% ); жас өсімдіктерде ересек түрлерге қарағанда
жоғары болады (жас өсімдіктер – жөке, акация, лаванда – иістері
айқын– яғни, ересектерге қарағанда “хош иісті”)
Эфир майларының рөлі
• Өсімдіктер үшін рөлі айқындалмаған
• Өсімдіктерді зиянкестер, патогендерден қорғайды, асептикалық агенттер
ретінде әрекет етеді, жарақаттар, жараларды емдеуге ықпал етеді

• Өсімдіктер мен жануарлардың денесінде және жасушаларында болатын
метаболиттік процестерге қатысады деп саналады. Бұл пікір эфир
майларының негізгі компоненттері болып табылатын терпеноидты
қосылыстардың жоғары реакцияға түсу әрекетімен расталады

• Терпеноидтардың реакцияға түсу әрекеті эфир майларының кең
фармакологиялық және емдік әсерін анықтайды

• Фармакологиялық әрекетінің негізгі түрлері: тітіркендіргіш, қақырық
түсіретін, спазмолитикалық, несеп айдағыш, қорғаныс-репаративті,
антисептикалық (инсектицидтік, фунгицидтік және бактерицидтік)

• Эфир майлары дәрілік өсімідктердің иісі мен дәмін жақсарту мақсатында
да қолданылады
• Эфир майлары спирт, эфир, бензолда ериді, суда
нашар, көбі іс жүзінде ерімейді
• Өсімдіктердің 150 – 200-ге жуық түрлерінен
алынады
• 1500-ден астам эфир майлары зерттелген
• Олардан 500-ден аса қосылыстар бөлініп
алынады, жеке эфир майлары құрамында 5 – 20
түрлі қосылыстар болады
• Эфир майлары өсімдіктердің жапырағы,
сабағы, гүлі, тамыры, т.б. бос күйінде
немесе гликозидтер түрінде болады
• Өсімдіктерден су буымен айдау, төмен
температурада қайнайтын еріткіштермен
шаймалау, қысу, т.б. әдістер арқылы
алынады
• Қалыпты температурада мөлдір, оңай
қозғалатын н/се тұтқыр, түссіз н/се сары,
жасыл, қоңыр сұйықтық
• Ауада жарық әсерінен тез тотығады,
шайырланады, өзінің иісін өзгертеді
• Эфир майының антимикробтық қасиеті
күшті болғандықтан халық медицинасында,
дәрі - дәрмек жасайтын фармацевтика
өндірісінде кең қолданысқа ие
• Күшті антисептикалық, дезинфекциялық
қасиеті бар эфир майлы өсімдіктер
эвкалиптте, насыбайгүлде, кориандр,
жебіршөпте болады
Қолданылуы
Эфир майлары парфюмерия, косметика, тамақ өнеркәсібінде,
медицинада қолданылады
Кейбір эфир майлары химия өнеркәсібінде органикалық
синтезде, мысалы, пинен-камфора синтездеуде, скипидар-
сыр, бояу өндірістерінде, т.б. еріткіш ретінде қолданылады

Тамақ өнімдерінің хош иісі маңызды сапа көрсеткіші болып
табылады
Жағымды хош иіс тәбетті ашады және тағамның сіңімділігін
жоғарылатады
Хош иісті заттардың жеңіл булануын кейбір тамақ өнімдерін
аспаздық өндегенде және сақтағанда ескеру қажет
(татымдықтар, шай, кофе)
Тамақ бұзылғанда пайда болатын жағымсыз иістер
күкіртсутек, аммиак, индол, скатол және т.б. заттардың
түзілуіне негізделген
03/13/2024 asdf 13
• Эфир майының күшті бактериоцидтік
қасиетіне байланысты дезинфекцияға,
ауаны тазартуда қолданады
• Аз мөлшерде лакқа, краскаға, препарат
жасауға да пайдаланады
Эфир майы жапырақтарға (шалфей, жалбыз,
тасшөп) жиналады да, қызып кетуден сақтайды
Жемістерге (зире, кориандр, фенхель, анис),
кейде жер астындағы мүшеларде (желгек)
кездеседі, онда жер астындағы зиянкестерден
(дән мен тамырдың өнуі) қорғау қызметін
атқарады
ЗИРЕ
• Зирені хош иісті тұқымы үшін ежелден өсіреді,
3-5% дейін эфир майлары бар
• Тұқымнан өсіреді, оның сулы тұндырмасы,
қайнатпасы атония мен ішек ауырғанда,
метеоризмге (газдың жиналуы), бала емізетін
әйелдердің сүті азайғанда емдік мақсатқа
қолданылады
Жалбыз өсімдігі
• Жалбыз Құлқайыр тұқымдасына жататын, биіктігі 15 м
жететін, бұтақсыз жуан тамырлы өсімдік
• Жер үсті бөлігін жұлдыз тәрізді түк басқандықтан, түсі
көкшілденіп тұрады
• Жапырағының сағағы қысқа, сұрғыштау, шеттері ара тісті,
жалпы формасы жұмыртқа тәрізді, екі беті де ұйысқан түкті
• Жапырағы мен гүлінде эфир майлары болады
АНИС
• Кәдімгі анис көне заманнан бері
өсіріледі
• Шыққан жері - Кіші Азия, Көне
Египет пен Үндістанда жемісі үшін
өсіріледі
• Негізінен анетолдан (80-90%)
тұратын 2-3% эфир майлары бар
• Жемісін/тұқымын емдік мақсатқа:
қақырық түсіретін, ішек қызметін
қоздыратын және жел айдайтын
дәру ретінде пайдаланылады
ФЕНХЕЛЬ

• Кәдімгі фенхель немесе дәріхана аскөгі, белгілі
татымды және шипалы өсімдік
• Тұқымында 8-6% эфир майлары бар, жартылай
(50-60%) анетолдан, 20% дейін майдан тұрады
• Көктері эфир майларына, аскорбин қышқылына,
каротинге, рутинге бай
• Шипалық қасиеті көптен белгілі, бауырды,
бүйректі, тұмаурату ауруларын, көз ауруларын
емдеуге қолданылған
Қазақстан территориясын
да, әсіресе Оңтүстік,
Оңтүстік-Шығыс, Шығыс
аудандарда өте көп
мөлшерде жабайы өсетін
эфир майлы өсімдіктер
бар
Зерттеген ғалымдар 23
тұқымдастың ішінен 500-
ге жуық түрін анықтаған
• Күрделі деңгей:
• 1.Дәрілік өсімдіктердің шикізаттарынан дәрілерді дайындау әдістеріне
тоқталыңыз.
• Орта деңгей:
• 1. Эфир майлы өсімдіктердің түрлерін анықтай отырып, олардың ағзада
атқаратын қызметінінің маңызын түсіндіріңіз.
• Жеңіл деңгей:
• 1. Биологиялық белсенді заттардың негізгі топтары және оларға қысқаша
сипаттама беріңіз.

• БӨЖ және ОБӨЖ тапсырмалары, олардың түрлері мен орындалуына
қойылатын ұпайлардың үлестері (30-ұпайға дейін):
• Қазақстанның ароматты өсімдіктері. Халық шаруашылығында пайдалануы
және мүмкіншіліктері
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:
Дәрілік өсімдіктер. Оқу құралы. Мухитдинов Н., Мамурова
А.Т.Алматы, Дәуір 2013ж
Қазақстанның флорасы мен өсімдіктер жамылғысы. Оқу-
әдістемелік құралы. Р. А. Дайрабаев, Түркістан. 2018
Қосымша
Дәрілік өсімдіктер .Оқулық. Н. М. Мухитдинов, А. Т. Мамурова
Алматы, 2013.\http://rmebrk.kz http:/
WEB сайттар:
1.www.agrobiosystema.ru
2.http// www.library.intra.ru-электрондық кітапханалық қор
3.http// www.referat.kulichku.net
4.http// www.NLRK.kz-IP-ұлттық кітапханасы.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!!!

Ұқсас жұмыстар

Құрамында эфир майлар бар өсімдіктер

Құрамында май, май тәріздес заттары

Күрделі липидтер

Қазақстандағы дәрілік өсімдіктер, соның ішінде өзіміздің Жамбыл облыстарында кездесетін дәрілік өсімдіктер

Бауыр тәрізді мүктер

Күрделі эфирлер

Бақ - бақ тамырлары

Биополимерлер молекулалары дифилді

Майда еритін витаминдер

ҚҰРАМЫНДА ЭФИР МАЙЛАРЫ БАР ӨСІМДІКТЕР

Пәндер