IX-XIII ғасырлардағы Қыпшақ хандығы мен Оғыз мемлекетінің этникалық құрамы, қоғамдық құрылысы және саяси-экономикалық жағдайы

Қыпшақ хандығы

(XI-XIII ғасырдың басы)

Қыпшақ хандығы (XI-XIII ғғ басында)

Жоспары

1. Қыпшақтардың қоныстанған жерлері және этникалық құрамы

2. Қыпшақтардың қоғамдық құрылысы

3. Қыпшақ хандығының саяси жағдайы

4. Қыпшақтардың шаруашылығы

1. Қыпшақтардың қоныстанған жерлері және этникалық құрамы

Қыпшақ хандығы XI ғ құрылды .

Алтайдан Еділге дейінгі аралықты “Қыпшақтар даласы” (Дешті Қыпшақ) деп атаған.

Жалпы қыпшақтардың этникалық құрамы екі бөліктен тұрады

Батыс бірлестігі

11 тайпадан тұрады:

елбөрілі, тоқсоба,

йетиоба, дурут

Шығыс бірлестік

16 тайпадан тұрады:

8 негізгі, 8 ұсақ тайпалық бөлімшелер.

Ең беделдісі бөрілер болған.

Қыпшақ хандары осы тайпадан шығып отырған.

Шығыс Қыпшақ бірлестігі

16 тайпа

Батыс Қыпшақ бірлестігі

11 тайпа

Қыпшақ бірлестігіндегі түрік тілдес тайпалар:

Қимақ

Оғыз

Құман

Ежелгі башқұрт

XIIғ бастап Арал маңындағы

Қаңлылар

Қарлұқтар

Жіліктер қосылған.

Еуропа саяхатшысы Плано Карпинидің “қаңлылар

қыпшақша сөйлейді екен” дегені толық дәлелдейді.

Қыпшақ халқының қалыптасуы

Дешті Қыпшақта (Қыпшақтар даласында ) қыпшақ халқының қалыптасуы заңды құбылыс еді. Бірақ монғол шапқыншылығы бұған үлкен нұқсан келтірді. Сөйтіп Қазақстанда біріңғай халық болып қалыптасу құбылысы XV ғ дейін кешеуілдеді.

2. Қыпшақтардың қоғамдық құрылысы

Қытай тарихшысы Жүзжани бөрілерді хан әулиетінің тайпасы деп атаған.

Хандық биліктің орталығын “орда” деп атаған.

Әскери басқару жүйесі бойынша оң және сол қанат болып бөлінді.

Әскери басқару жүйесі екіге бөлінген

Оң қанаттың күші және беделі басым

орталығы Жайық өзені бойындағы Сарайшық қаласы

Сол қанаттың орталығы Сырдария өзені бойындағы Сығанақ қаласы

Екі қанатқа бөлу билікті мызғытпай ұстап отыру үшін жасалған еді.

Ақсүйек-шонжарларға

Хан Ханның туыстары тархандар

басқақтар бектер байлар

ру-тайпа көсемдері

Құлды “яланкуг” деп атаған

Қыпшақтардың бөгде аттары: Орыс деректерінде: «Половцы» (далалықтар) Венгр деректерінде: «Кундар» «командар»

3. Қыпшақ хандығының саяси жағдайы

Қыпшақтар Хорезм елімен қатынасты жақсартуға тырысады.

Хорезм билеушілері Текеш пен II Мұхаммед қыпшақ ханы Қадыр Букехан мен оның жиені Алып-Деректің арасындағы билік үшін таласты пайдаланып, Сығанақ қаласын басып алуды ойластырады. Текеш Отырарды билеп отырған Алып-Деректің әскерін өз жағына шығарып, қаланы жаулап алды.

Билік үшін бәсеке тек монғолдар екі елді де жаулап алғаннан кейін ғана біржола тынады.

4. Қыпшақтардың шаруашылығы

Мал шаруашылығы (төрт түлік)

Тұрмыстық кәсіп ( қолөнер . зергерлік)

Аң аулау шаруашылығы

Егін шаруашылығы

Тақырыбы: ІХғ соңы-ХI ғ басы аралығындағы Оғыз мемлекеті

Оғыз мемлекеті (ІХ-Х ғасыр-ХІ ғасырдың басы) . ІХ-Х ғасырда Сырдың орта, төменгі ағысында, сонымен қатар Батыс Қазақстанды да қосып алатын территориясында оғыз тайпаларының саяси бірлестігі құрылды.

Жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығы, егін шаруашылығы, кәсіпшілік пен қолөнер

Оғыз мемлекеті Еуразияның саяси және әскери тарихында маңызды орны болды. 965 жылы олар Киев Русымен одақтасып хазар қағанатын талқандайды. 985 жылы оғыз жабғысы орыс кінәздарымен бірлесіп Еділ Булғариясын талқандады. Осының бәрі оғыз мемлекетінің саяси күш-қуаты өсуіне әсер етті.

10-11 ғасырлар Оғыз мемлекеті елеулі дағдарысқа ұшырайды. Оған алым-салыққа қарсылық білдірген оғыз тайпалары көтерілістері себеп болды. Салжықтармен, қыпшақтармен болған соғыстарға шыдамай, оғыз мемлекеті 11 ғасырдың ортасында біржола құлайды. Жартысы қыпшақтардың қысымынан Шығыс Еуропа мен Кіші Азияға, жартысы Мәуереннахрдағы қарахандарға, хорасан селжұқтарына, қалғаны Дешті-Қыпшақ тайпаларына араласып кетті.