Бұқар жырау толғауларынан лингвистикалық этюдтер

Бұқар Жырау
Орындаған:Сансызбаев Ансат
• Жоспар:

• Бұхар жырау толғаулар жырланған басты
тақырыптар туралы қысқаша түсінік
• Бұхар жырау шығармаларының басты
көркемдік ерекшелігі
• Бұқар жырау толғауларынан лингвистикалық
этюдтер
• Бұқар жырау шығармаларындағы
романтизмнің бейнелеу принциптері
• ХVIII ғасырға дейін де, одан кейін де көркем ой, кестелі тіл көбінесе поэзия
жанрында көрінді, əсіресе поэзиялық туындыларды шығарушы өнер
иелерін XIX ғасырға дейін жыраулар деп атады. Əдебиет тарихын
зерттеушілердің айтуынша, XVIII ғасырда əріден келе жатқан жыраулық
дəстүр одан əрі дамып, бұған қоса ақындар мектебінің күш ала бастаған
шағы болды.
• XIX ғасырда (феодалдық-патриархалды қоғам тоқырау заманына
ұшырағанда) жыраулар да «сахнадан» түсуге мəжбүр болды. Жыраулық
поэзияның соңғы көрнекті өкілі — халқымыздың асқан кемеңгер ойшылы,
қоғам қайраткері, ақпа-төкпе жыр нөсері Бұқар жырау Қалқаманұлы.
• Бұқардың өлеңдері, өзі тұстас ақындармен салыстырғанда, кейінге
молырақ жеткен. Оның Абылай туралы өлеңін жазып алып, алғаш пікір
айтқан Шоқан Уəлиханов еді. Одан кейін жырау өлеңдерін жинап, ол
туралы мəлімет берген белгілі фольклорист, ақын Мəшһүр Жүсіп Көпеев
(1857– 1931).
• Бұқар сөздері туралы кейбір мəліметтер Құрбанғали Халидтің «Тауарих
хамсасында» да кездеседі: «Абылай ханның қалмақпен ақырғы
соғыстарында қазақтар көп əскермен Қалба тауына келгенде, елдің қайта
етекке түскенін естіген торғауыттар солтүстік Ласты, Шорға бойында,
қалмақтар осы таудың оңтүстік жағы Ұржар өзені мен Емел бойында екен.
Қай шеттен, қалай шабу керек деп үлкендерімен кеңескенде қолбасылары
Бөгенбай мен Қабанбай батырлар екі дай болады.
• Бұхар жырау толғауларында жырланған басты
тақырыптар туралы қысқаша түсінік
• 18-ғасырдағы қазақ әдебиетінің ірі өкілі, жырау-
Бұхардың шығармаларының көркемдік ерекшелігі
туралы айтпас бұрын жыраудың сол өзі өмір сүрген
дәуірде көтерген мәселелері, жырлаған тақырыптары
туралы зерттеуші-ғалымдар мен әдебиетшілердің пікірін
келтіріп өткен жөн. Өйткені жырдың тақырыбын білмей
тұрып, оның көркемдік ерекшелігін ашып көрсету мүмкін
емес.
• Әдебиет тарихын зерттеушілердің айтуынша 18-ғасыр –
қазақ поэзиясының кең өріс алған тұсы. Бұл, бір
жағынан, әріден келе жатқан жыраулық дәстүрдің одан
әрі дамып, жаңақырларынан көрінген кезеңі болса,
екінші жағынан, ақындар мектебінің күш ала бастаған
шағы болды.
• “18-ғасыр қазақ қоғамы үшін, Ш. Уәлихановтың сөзімен
айтсақ,қан жосыған ішкі-сыртқы жорықтар мен ұрыстардың
заманы болды.Әсіресе өзінің елдік дербестігін сақтап қалу
үшін ханнан бастап қарашаға дейін ат үстінде жүрген
жаугершілік заман еді”- дей келе академик, профессор
Р.Сыздықова 18-ғасырдағы поэзияның басты тақырыптары
ретінде:
• 1.Ел қорғау, яғни елдік-ерлік тақырыбы;
• 2.Әлеуметтік-қоғамды суреттейтін жаңа соны тақырып;
• 3.Дінге, мұсылман дініне қатысты мәселелер
• -сөз болғандығын айтады.

• Ал енді Бұхар жырау шығармашылығына келсек, жоғарыда
аталған тақырыптардың бәрін оның творчествосынан
кездестіреміз. Оған дәлел Бұхардың: “Ей, айтшы, Алланы
айт”, “Ақтың үйі мешіті”, “Ханға жауап айтпасам”,
“Айналасын жер тұтқан” және т.б толғаулары жатады.
• Академик, профессор Р.Сыздықова: “Бұхар-халықтың
өнеге – оқуы-дидактикалық поэзия мен азаматтық
позицияның жыршысы” – екендігін айтады және
“Бірінші тілек тілеңіз”, “Ай не болар күннен соң”,
“Айналасын жер тұтқан” сияқты өлеңдерімен өзіне
дейінгі халықтық поэзияны ілгері дамытушы болса,
“Абылай ханның қасында”, “Ай,Абылай, Абылай”, “Ханға
жауап айтпасам”, “Керей қайда барасың” сияқты
жырларымен Асанқайғы, Шалкиіз, Жиембет
жыраулардың жырларымен тақырыптық әрі түр
жағынан үндеседі”,-дейді.
• Ал, М. Жармұхамедов Бұхар жырау толғауларын:
• 1 арнау толғау;
• 2 болжау толғау
• 3 насихат толғау –
• деп топтастырады.
• Арнау толғауға, жыраудың: “Абылай ханның қасында” , “Ай,
Абылай, Абылай”, “Қазақтың ханы Абылай”, “Ай,Абылай сен
он бір жасыңда”, “Ал айтамын, айтамын” деген және
“Садыр қайда барасың”, “Бұхарекең біз келдік” т.б
жырларын кіргізеді. Арнау толғауларының көпшілігі Абылай
ханға арналған.
• Болжау толғауларына: “Ханға жауап айтпасам”, “Он екі
айда жаз келер”, “Абылай ханның қасында” т.б жатады.
• Насихат толғауларына: “Айналасын жер тұтқан”, “Жар
басына қонбаңыз”, “Асқар таудың өлгені” т.б
• “Бұхар толғау жанрын едәуір байытты, әлеметтік мазмұн
жағынан тереңдетті, өмір мәселелеріне арласу
белсенділігін арттырды. Жырау толғауларымен таныса
отырып оның өз заманының ірілі-уақты мәселелеріне етене
араласып отырғанын көреміз”- деп жазады Ә.Дербісәлин.
• Зерттеуші-ғалым Ә.Дербісәлин “Бұхар жырау
толғауларының көркемдігі оның көне дәстүрді
жалғастыруы” – дейді.
• Бұхар жырау шығармаларының басты көркемдік ерекшелігі

• “Бұхар жырау толғауларының көркемдігі өз алдына үлкен тақырып.Ол толғау
жанрының өзіне дейінгі көркемдік өрнектерін бойына сіңіріп,өзіндік қол
таңбасын жасағанын жоғарыда атап өткен едік. Бұлардың әр біреуі тек
толғау жанрына ғана тән абстракциялы ойлар,көркем түйіндер, қиыннан
қиыстырылған салыстырулар арқылы бой түзеп тұрған шағын шығарма. Бұл
жырларда артық буын, жасық сөз,амалсыз қайталаулар
кездеспейді”(М.Жармұхамедов).
• Асанқайғы жырларында көрініс тапқан жұмбақ үлгісінде келетін орағыта
астарлау, пернелеу тәсілдері де Бұхарда өз көрінісін тапты.
• Бұхар толғауларында “Құрсағы құшақ байлардан дәулет таймас
демеңіз,өйткені дүние өтпелі, соны да ескер, деген ақылды айту үшін:
“Айналасын жер тұтқан Айды батпас демеңіз, Айнала ішсе таусылып,Көл
суалмас демеңіз”сияқты шендестірулер кездеседі.
• Бұхар толғауларындағы әдеби бейне жасаеудың қалыпты түрі егіз ұғымды
салыстыруларға құрылып отырады. Мұның үш түрі бар десек, біріншісі, айтар
ойға іштей астасып, соның тікелей көрінісі, нәтижесі ретінде құрылатын
сипаттамалар болса ( “Жар басына қонбаңыз, Дауыл болса үй кетер, Жатқа
тізгін бермеңіз, Жаламенен бас кетер”т.б), екіншісі, ой-пікірдің қарама-қарсы
құбылыстармен келген шарттылығын айғақтайды.Мұнда авторлық мақсат
сол құбылыстың ешбір дәлелдеуді керек етпейтін қисын ұтымдылығымен
дараланып отырады.
• Асқар таудың өлгені-
• Басын мұнар шалғаны.
• Көктегі бұлттың өлгені-
• Аса алмай таудан қалғаны.
• Ай мен күннің өлгені-
• Мұз болып тастай қатқаны.
• Қара жердің өлгені-
• Қар астында қалғаны.
• Шендестіре салыстырулардың үшінші бір түрі жаратылыстағы ұқсастықты
адам өмірімен ұштастырып, екеуінің сапалық белгілерін оқшаулап даралай
айтып жырлау болып келеді.Мәселен, жырау ақ сұңқар құстың баласы ұяда
алтау өскенмен,соның біреуінің-ақ жемді ұзақтан ілетін алғыр боп
туатынын меңзеп айту арқылы ( “Ақ сұңқар құстың баласы, ұяда алтау
болмас па…Алғырының белгісі, ұзақтан жемді ілмес пе…Айырып жемін
бермес пе…Алғырынан айрылса, қанаты түптен қайрылса, құс жаманы
жапалақ,оған да қор болмас па”) адамдар арасындағы игі жақсылардың
өлмес істерін сол сұңқар бейнесімен астастыра сипаттайды.
• Бұхардың теңеулері де өмірден , айналадан
алынған әрі бұрыннан бар кәнігі образдар. Мысалы:
Ұрғашының жақсысы Әбжыландай есіліп…Боз
жорғадай бұлғаңы деген теңеулер халық ауыз
әдебиетіндегі әдеміліктің, көз тартар сұлулықтың
символы ретінде бұрыннан бар суреттеулер.
• Бұхар адамның жас ерекшелігі туралы
толғауларында мынадай теңеулер кездеседі:әр бір
он жылдық адам өмірінің бірін,ағып жатқан
бұлаққа, екіншісін, ерттеп қойған құр атқа,
үшіншісін, жарға ойнаған лаққа теңейді. Сол
сияқты аттың сынын бергенде, от орнындай
тұяқтым,саптаяқтай еріндім деген теңеулер бар.
• Академик Қ.Жұмалиев Бұхар жырларында метафораның төмендегідей
түрлерін көрсетеді:
• 1.Жіктік жалғаулары арқылы жасалған түрі кездеседі. Оған:
• Сен бұзау терісі шөніксің,
• Мен өгіз терісі талыспын.
• Мен арғын деген арыспын,
• Аузы кере қарыспын.
• Абылай алдында сен бітсең,
• Құдандалы таныспын.
• 2.Бұхарда метафораның көлденең бір нәрсені екінші бір нәрсеге балау
арқылы жасалатын түрі бар.
• Тоқсан бес деген тор екен,
• Дүйім жанның қоры екен,
• Қарғиын десең екі жағы ор екен,
• Түсіп кетсең түбіне
• Түбі жоқ терең көл екен,
• Ел қонбайтын шөл екен.
• Жырау бұл жерде бір ғана тоқсан бесті “терең орға”, “қорға”, “торға”,
“найза бойы жарға”, “түбі жоқ көлге”, “ел қонбас шөлге” балап отыр.
• Бұхар қолданған тұрақты есім сөз эпитеттерді санаулы
ғана деп бағалаған Қ. Өміралиевтің пікіріне профессор
Р.Сыздықова қарсы пікір айтады,яғни олар сан
жағынан мол екендігін айта келіп,мындай есім
эпитеттерді келтіреді: үшкілсіз көйлек, бес уақытты
бес намаз, сегіз қиыр шар тарап, еңсесі биік кең сарай,
қу таяқты кедей, ақ сұңқар құс, толғамалы қамшы, он
сан алаш, төрт құбыла, көк дабыл, тең құрбы, алтын
тұғыр т.б.
• Екінші топта, яғни –ған жұрнақты өткен шақ есімше
арқылы келген эпитетті тіркестер тобына,
ардақталған сұлулық, желкілдеген ту, жер қайысқан
қол, омыртқасы үзілген, тар құрсағын кеңіткен, тас
емшегін жібіткен бала т.б.
• 15-17-ғасырлардағы қазақ поэзиясы тілінен келе жатқан
көркемдеуіш құралдың бірі – кейбір мағыналық топтағы
сөздердің тек қана эпитеттермен жұмсалатындығы.
Мысалы, орда сөзі: қалайылаған қасты орда, ақ ала орда,
еңсесі биік боз орда; жұрт, алаш сөздері: ауыр жұрт, он сан
алаш тіркестерінде келеді. Бұл жердегі ауыр сөзі – “көп”,
алаш – “халық” деген мағынаны білдіреді.
• Табиғат атауларын білдіретін жон, тақыр,дала, тау, көл, су
сияқты сөздер де өзінің номинативті мағынасынан гөрі
образды эпитеттермен қолданылады.Оған мысал,
Бұхардың: қу тақыр, құба жон, асқар тау, қара жер т.б
тіркестері.
• Бұхар жырау шығармыларында есім эпитеттермен бірге
есімше тұлғалы эпитеттер де кездеседі. Мәселен, Тар
құрсағын кеңіткен. Тас емшегін жібіткен Анаң бір аңырап
қалмасқа дегендегі алдыңғы екі жолдағы есімшелі
эпитеттер болса, екінші жағынан, сурет – ананың портреті,
үшіншіден, өлең жасап тұрған “құрылыс материалы”.
• Бұхар толғауларындағы қайталауларды М. Жармұхамедов
үш жүйеге жіктейді.
• 1.Жеке бір сөзді әр жол сайын қайталау.Оған: “Төрде
отырған қарт бабаң төресін жаңлар малдан соң, Төркіндеген
бикешің, тіркеусіз о да қайтар малдан соң…Төсі аршынды
сұлуың,сілкіп төсек салмас малдан соң, Байдың ұлы
көрпелдес,шұбалаңқы тартады, айдап жүрген малдан соң”.
• 2.Бастан – аяқ ұйқас үшін алынған риторикалық сұрау
күйінде келеді: “Көкте бұлт сөгілсе,көктеп болмас, не пайда.
Көкіректен жан шықса, қайтып келмес не пайда”.
• 3.Табиғи салыстыруларды үнемі шендестіріп қарама – қарсы
қою арқылы жасалады. Мысалы: “Асқар таудың өлгені –
басын мұнар шалғаны. Көктегі бұлттың өлгені – аса алмай
таудан қалғаны. Ай мен күннің өлгені – еңкейіп барып
батқаны. Айдын шалқар өлгені – мұз болып тастай қатқаны”.
• Бұхардың дидактикалық мазмұнының сипаты туралы
М.Жармұхамедов былай дейді: “бұлар да өзіне дейінгі нұсқалар
секілді өмірді пәлсапалық тұрғыда тану,бағалау арқылы соны адам
санасына сіңіріп тәрбиелеу мақсатына құрылады. Жырау осыған орай
кейде дайын үлгіні өзгертпей алуға да, не соны сөз орамы мен ұйқас
үшін аз – кем түрлентіп қолднуға да, тіпті тыңнан жол салып өзінше
кестелеуге де бейім.
• Бұхар жырау сол тұстағы әр алуан өмір көріністері мен адамдар
арасындағы қарым – қатынас жайларын да өз назарынан тыс
қалдырмаған. Жырау мұнда жалпы өмірді үнемі жаңғырып, жаңару,
түрлене құлпырып, өзгеру барысында ашып бағалауға мән береді.
Соған орай жыраудың “құрсағы құшақ байлар”, мен “қу таяқ
кедейдің” тағдыры туралы түйген ойлары да көңіл аударуға
тұрарлықтай. Ол бұлар арасындағы аспан мен жердей
айырмашылықты тұрақсыз ауыспалы құбылыс ретінде түсіндірмек
болады. ( “Айналасын жер тұтқан айды батпас демеңіз, Айнала ішсе
азайып көл суалмас днмеңіз. Құрсағы құшақ байлардан дәулет таймас
демеңіз… Жарлы байға тең келіп, жайлауға жарса көшпес демеңіз”).
Алайда Бұхар бұл жанрда дәулет пен ырыс шалқыған байлық бір
құдайдан денген көкейдегі ойын ашып айтпай, жай емеурінмен ғана
сездірсе де, мұсылман дінінің талаптарына орай панасыз жетім,
момын мен жарлыға, пақырға іш тартып, солардың тілеуін тілейді,
бұлары шын адамгершілік, ізгілік талабы тұрғысынан көрінеді.
• Бұқар өлеңдері 1923–1925 жылдары «Таң» журналының 1–4 сандарында үздіксіз басылды. Оның біразын
М.Əуезов бастырды. Ұлы ғалым жан-жақты толғап, мынадай ғылыми тұжырым жасаған:
• «XVIII ғасырдың атақты жырауы Бұқар Қалқамановтың (1693–1787) бірсыпыра шығармалары сақталып
қалды; ол қазақ əдебиеті тарихында көрнекті орын алатын адам еді. Бұқар жырау Павлодар облысының
қазіргі Баянауыл ауданында, Каржас руы ішінде туып, өскен. Ол феодалдық құрылысты сақтау жəне
нығайту идеясын жақтаған бірсыпыра насихаттық толғаулар шығарды. Орта жүздің ханы Абылайды
қолдап, кей реттерде Абылайдың осы жүзді басқару ісінде, оның əр түрлі дау-жанжалды қарау ісінде
оған елеулі ықпал етіп отырған.
• Өзінің атақты «Керей, қайда барасың?» деген толғауында Бұқар Абылайға наразы керей руына күш
көрсетіп, былай дейді:
• Абылай алдында сен бітсең,
• Құдандалы таныспын.
• Егер Абылай алдында бітпесең,
• Атасын білмес алыспын.
• Көшің кетер бір жаққа,
• Малың кетер бір жаққа.
• ... Бұқар сонымен қатар өзінің шығармаларында заманының кейбір маңызды тарихи оқиғаларын əділ
көрсетті. Ол қазақ халқының жоңғар феодалдарына қарсы азаттық күресін жырлады, халықты бірлікке,
ерлікке шақырды, осы күрестің ерлері — Бөгенбай, Қабанбай, Жəнібек батырларды мадақтады» [2].
• Кейін жырау өлеңдерін жариялау ісімен С.Сейфуллин көбірек айналысты. Ол өзінің 1931, 1932
жылдардағы жинағында жыраудың бірнеше өлеңдері мен шешендік сөздерін жариялады. Жырау
туралы өз ойларын ортаға салды (С.Сейфуллин. Қазақтың ескі əдебиет нұсқалары. — Алматы, 1931.—
83,84-б.).
• Профессор М.О.Əуезов пен М.Жолдыбаев, Ə.Қоңыратбаев өздерінің 1933, 1934 жылдары жарияланған
«ХІХ–XX ғасырлардағы қазақ əдебиеті» оқулығында Бұқар туралы мол мəліметтер беріп, оны
əдебиетіміздің тарихына енгізді.
• Шоқан Уəлиханов шығармаларында басылып жүрген Бұқар жыраудың «Абылай өлгенде айтқаны» деген
өлеңін профессор Ə.Марғұлан Шоқан шығармаларының бірінші томына енгізіп, сол томның
түсіндірмесінде ғылыми пікір түйеді.
• Ал осы жырдың екінші бір нұсқасы Г.Н.Потаниннің «Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина» деген
жинағында «Абылай ханның мүлкін мақтағаны» деген атпен басылды. Өлең мəтінінен мынадай үзінді
келтіруге болады [3; 70,71]:
• БҰҚАР ЖЫРАУ ТОЛҒАУЛАРЫНАН ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЭТЮДТЕР
• Бұқар жырау поэзиясының тілі көптеген ғалымдардың, әсіресеҚ.
•
• Өмірәлиев, Р.Ғ. Сыздықова сияқты бегілі ғалымдардың еңбектерінде
әдеби тілдің дамуы мен қалыптасуы, жекелеген сөздердің
қолданылутарихы, төркінін ашу тұрғысында сөз болды (1). Сол себепті
біз аталған еңбектердегі айтылған тұжырымдарға сүйене отырып,
қайталауға ұрынбау мақсатымен жыраудың әр толғауынан жыр семан
тикасынтүсінуге ұмтылған оқырман көзімен үңілдік. Осы ұмтылмас
бізгемәселеге синхрондық әдісті нұсқады.Бұқар толғауларының
лексикалық қабаттары екі салаға бөлінеді: 1)қазақтың төл сөздері; 2)
араб-парсы сөздері. Бұған оқырман адамныңкөзі оңай жетеді. Төл-
• тума сөздердің кейбірінің мағынасы бұл күнде көмескіленген, ол
кейбірі авторлық бірқолданбалылық тұрғыда берілген, енді бір
сөздердің мағынасы сырт көзге айқын сияқтыболғанымен контекст
көмегімен ашылады.
• Қыналы.
• Он бірінші тілек тілеңіз,
•
• Он бармағы қыналы
• ,
• Омырауы жұпарлы,
•
• Иісі жұпар аңқыған,
•
• Даусы қудай саңкыған,
•
• Назыменен күйдірген,
•
• Қылығымен сүйдірген,
•
• Ардақтап жүрген бикешің
•
• Жылай да жесір қалмасқа
• (2, 83 б.).
•
• Бұл үзіндідегі «қыналы» сөзін ғалым Р. Сыздықова «жіңішке, тартқансымдай» саусақ деген мағынада
түсіндіреді. Талданып отырған сөзді
• төркіндетуде ғалым «қынай бел» сияқты тіркеске сүйенеді. Ал «Қазақтілінің түсіндірме сөздігінде»,
фразеологиялық сөздікте де «қынай бел»дайын
•
• түрде қолданылатын фразеологизм түрінде беріледі. Сондықтан«қыналы» сөзі сол Р.Ғ. Сыздықованың өзі
көрсеткен (3, 92 б.) «қына»сөзінің «әшекей» деген мағынасы оңтайлы болар деп ойлаймыз. Демек,«қыналы
бармақ» тіркесі сол кезеңдегі әйелдер әшекейі жайындағымәлімет. Қына бояуы қызыл болатыны белгілі...
• Жырау жыр-толғауларындағы толымсыз ұйқастың жасалу жолдарымынадай болып келеді:
•
• 1. Ұйқасатын сөздердің түбірлері (негіздері) үйлеспей, біркелкіморфологиялық түлғалардың
көмегімен ғана ұйқасып келуін екі, үшжәне төрт буынды ұйқастардан байқауға болады.
БҰҚАР ЖЫРАУ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҰЙҚАС ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
Мысалы:
•
• Қазығын қалайыдан қақтырып
•,
• Тоқпағын сом алтыннан соқтырып
•,
• Нақыра күміш шаптырып
• Былғары сына піштіріп
•,
• Шыны аяқпен іштірген.
• (2, 105),
•–
•
• Егіз ұйқаспен жазылған шумақта үйлесім тудырып тұрған түбір сөзгебіркелкі жалғанған
өзгелік етіс (
• -тыр,тір пен көсемше –ып,-іп тұлғалары
. Ал мұндағы сөздің түбірлері жеке тұрып ұйқаса алмайды.Жырау поэзиясындағы ұйқастың бұл
түрін жалқы есімдердегі соңғы буындағы сөздердің сәйкестігінен де байқаймыз:
•
• Қара керей Қабанбай
•,
• Қанжығалы Бөгембай
• 2. Жуан-жіңішке буынды сөз ішіндегі дауыссыз дыбыстар сәйкеспейкеліп, толымсыз ұйқасты жасайды. Мысалы:
•
• Киім пішсе ол қатын
• Жағасы кетер көнтиіп
• Етегі кетер салпиып
• Үлгі болмас пішерге.
• (2, 102), -
• курсивпен белгіленген үш буынды сөздерде әр түрлі дауыссыздаркеліп, тек соңғы буындағы с дыбысы ғана қайталанып түр. Бұл жердедауыстылардың жуан
• -
• жіңішке болып келуі де үйқастың сапасынәлсіреткен
• .3. Сөз соңындағы дауыстылардың да бірдей болып келуі толымсыз ұйқас жасауға себеп болады. Мысалы:
•
• Туырлығың қара кіс,
• Тура-тура болған жұрт,
• Түтінге салса саспаған
• Шоралар сауықпен ішсе тауыспаған
• ...(2, 87),
• –белгіленген сөздердің буын саны бірдей болғанымен, дыбыс саны әртүрлі, яғни бірінде –8, екіншісінде –10 дыбыс. Бұл сөздер түбірқалпында тіптен ұйқас
құрамайды, тек соңғы болымсыз формалыесімшенің қайталануы әуезділік тудырып, толымсыз ұйқас жасап тұр

• .4. Үш және төрт буынды ұйқастарда үйлесетін морфологиялықтұлғалардың саны бір буыннан аспауы да ұйқастың толымсыздығынаңғартады. Мысалы:
•
• Отыз беске келгенде,
•
• Қара судың бетінде
•
• Шайқалып аққан сен едің;...
• (2, 94)
• БҰҚАР ЖЫРАУ ТОЛҒАУЛАРЫНЫҢ ТІЛДІК СИПАТЫ
• Поэзияда бастапқы қарату мағынасы көмескіленіп оның орнынабасқа талаптар енеді. Ғалым М. Серғалиев: «
• Стилистикалықфигуралардың бірі ретінде танылған стилистикалық қаратпасөйлеушінің немесе жазушының кімге, неге қарата
сөйлейтінін немесе жазатынын білдіреді. Стилстикалық қаратпа, әсіресе, көркемшығармада, соның ішінде поэзияда, өте жиі
қолданыс тауып жүр
• » –депкөрсетеді (3, 238
• -
• Поэзиядағы қаратпалар ондағы синтаксистік ерекшеліктің біріретінде қарастырылады. Олар коммуникативтік мәнімен
қатаркөркемдік жүкті де көтереді. Оның үстіне ұйқасқа да қатыстырылады.Қаратпа түрінде келген бір адамның аты немесе оған
қатысты сөздерөлеңнің көп жерінде тұрақты орында келіп, сол күйінде ырғақты
да үстеп тұрады. Өлшем мәселесі де тыс қалмайды. Жырауларпоэзиясындағы қаратпа сөздердің адамның өз атымен, ол
адамныңлауазым атымен және сол адамның беделіне қатысты сөздермен келетінжерлерін байқата аламыз. Бір ерекшелігі мұндай
қаратпалартуындының бойындағы барлық сөйлем ішінен орын алады.
•
• Бұқар жырау:
•
• Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан,ханым-ай
• Қайырусыз жылқы бақтырған , ханым-ай
• , Қалыңсыз қатын құштырған, ханым-ай
• (2, 37-
• б.)
•
• Кең Абылай, кең аям,
•
• Шұбар ағаш құба жон
•
• Мекен еткен шөлде,аям
• ,
• Төлі менен тентегің
•
• Толғаулардың ішінен Абылай ханға
арналғандары жиі кездеседі.Ондай мәтіндерде
Абылай атымен келетін қаратпалар
молқолданылады. Ол қаратпалар арқылы белгілі
бір бөлікке екпін түседі,ырғақ қалыптасады,
ұйқас қатары жасалады. Бұған төменде
келтірержолдар дәлел бола алады:
•
• Ал тілімді алмасаң,
• Ей, Абылай, Абылай
• ! ... (2, 20-б.)
•
• Т. Қордабаев бұл сөйлем мүшесінің аз келетінін береді: «
• Сөйлем мүшелерінің көпшілігі, әсіресе, бастауыш, толықтауыш, мекенпысықтауыш бұлардан гөрі сирегірек
бастауыш пен анықтауыш мүшелербірыңғай түрде кездеседі. Барлық түрі, негізінде, жалғаулықтар
арқылыбайланысады
• ” (1, 120б.).
• Жыраулар поэзиясынан бұл мүшенің бірыңғай қатарын бір сөйлемішінен жиі кездестіруге болады. Мұндай бірыңғай
анықтауыш мүшелерәр түрлі жұрнақтар арқылы жасалады. Әсіресе, мұнда есімшенің –ған
• қосымшасының қолданылуы жиі ұшырасады. Аталмыш қосымша етістікмүшелерге жалғанып автор кейіпкерінің
сыртқы пішінін дүркінді түрдежеткізеді. Олардың осы қатары өздері қатыстырылған мәтіннің көпбөлігін қамти
алады.
•
• Бұқар жырау туындылары жолдарында да адамның қасиет болмысыосы амалмен тізбектеліп жеткізіледі:
•
• Үлдемен басын ораған,
•
• Семсермен шашын тараған,
•
• Қиғаштап қасын қараған,
•
• Күлгенде күрек тісі қасқиған,
•
• Қынай белін буынған
•
• Ол не болар ерден соң
• (2, 2-
• б.)
• Бұқар Жырау поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі ағыс-толқындарын, күйлі-қуатты толғамдарын
білімпаздықпен бажайлаған М. Әуезов: "Жырау… заман сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні
шатасқан сөздерді ғана сөйлейді. Өзі тұрған заманның белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын
болжайды. Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Сыртқы түрі құбажондатқан толғау,
салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жағалатқан белгімен келеді… Не айтса да, көптің мұңы мен
қамы, көптің жәйі туралы: не көпке арнаған ақыл, өсиет есебінде айтылады”, — дейді. Бұқар Жырау есілтіп-
төгілтіп, алмастай жарқылдап, дария суындай құйылып отырады. Бұған: "Еліңнің қамын же — сана, Есіліп
кеңес айт — сана” деген лебізі куә. Кейде сәуегей абыз ишаратпен, тәмсілмен сөйлейді. Оның қапияда
шығарылған филос.-дидактикалық сипатқа бөленген құдіретті ой-толғаныстары, тапқыр билік-кесімдері
толғау түрінде беріледі. Қиыннан қиыстырылған құрыштай тастүйін сөздер, қанатты кесек ойлар, пайымды
терең байламдар белгілі бір нақысты мақалмен тақпақтата, түйдектете, толқындата айтуды қалайды. Бұқар
Жырау дәуір, өмір, тұрмыс-тіршілік құбылыстарын және олардың себеп-салдарын түп-тамырынан қозғап
қана қоймаған, білгір дана қиял қанатында самғап, келешек заманның кереметін де көре білген,
көрегендікпен болжай таныған:

"Әлемді түгел көрсе де,
Алтын үйге кірсе де,
Аспанда жұлдыз аралап,
Ай нұрын ұстап мінсе де,
— Қызыққа тоймас адамзат!”

Ұлы ойшыл-философ сөзін де, пікірін де ойнатып, жайнатып, етек-жеңі жинақы, ықшам, жүзіктің көзінен
өткендей сырлы да сұлу мінсіз түйдек әкелген. "Әлемді түгел көру”, "Аспанда жұлдыз аралап, ай нұрын
ұстап міну” деген данышпандық толғамдары есіңді аларлықтай есті сөздер. Бұқар Жырау толғауларының
сыртқы сымбаты мен ішкі қасиет-қуатында, көркем ойлау процесінде шиыршық атқан жалынды шешендіктің
буы, асқақ қаїармандық рухтың лебі білінеді. Негізінде, толғаудың құрылысы күрделі ой ағымына, пікір
еркіндігіне, ауызекі сөйлеу стиліне бағынады.
• Тармақтар 7 — 8 буынды, ұйқастары еркін. Тегінде, толғау муз. аспаптардың (қобыз яки домбыра)
сүйемелдеуімен орандалады. Бұқар Жырау толғауларының поэзиялық сәулеті, ерекше қасиеті
және оның сөз қолдану ерекшелігі де өзгеше. Қара суды теріс ағызған Абылай ханды "Ай, Абылай,
сен бір он бір жасыңда”, "Күпшек санды күреңді” дейтін толғауларында: "Қара судың бетінде,
Шайқалып аққан сең едің… Алтын тонның жеңі едің”, "Алтын тұғыр үстінде, Ақсұңқар құстай
түледің…. Бақ үйіне түнедің”, деп "Айбалтасын алтынменен булатқан”, "Періштесін жұрт үстінен
дулатқан”, "Жасыл көлге мәслихатқа келтіріп, Зәмзәм суын мыс табаққа толтырған. Қазығын
қалайыдан қақтырып, тоқпағын сом алтыннан соқтырып, Нақыра күміш шаптырып…”, "Орындығын
оймыштан, Ою нақыш салдырған, Сануылғын сары алтынға малдырған” деген поэзиялық
сипаттаулары; ердің ері Бөгембай батырды "Қазақтың қамал қорғанына”, "Бұтақты мүйіз
бұғысына” ұқсатуы, жыраулардың пірі өзін "Мен — Арғын деген арыспын, Аузы кере қарыспын. Сен
— бұзау терісі шөншіксің, Мен — өгіз терісі талыспын” деген метафоралық салыстырулары яки
өзінің образдық көркемдік бейнесін сомдауы келісті кесек, немесе: "Бірі етек, бірі жең болған”,
"Найзасының ұшы алтын” тәрізді кестелі, келісті, көркем суретті сөйлемдер жырау поэзиясының
муз. архитектоникасын, образдық-бейнелілік табиғатын анықтайды. Осылардың баршасы Бұқар
Жыраудың жаратылысы, дүниені, ғаламды жан-жақты ұғып-түсінуден, танып-білуден, "тұрмыс
қазанында қайнап піскен”, сөз-ұғымдарды, сөз-образдарды жаңғырта, көркейте түсер
шығарымпаздық қабілетінен, филос. көзқарасынан туған деуге болады. Б. ж. поэзиясында
ақындық даналықтан, тапқырлықтан нәр алған әсерлі, көркем теңеулер де кездеседі. Мыс.,
"Ұрғашының жақсысы, Абжыландай есіліп… Бозжорғадай бұлғаңы”; "Ормандай көп Орта жүз”;
"Қорғасындай балқыған”; "Киігін қойдай қайырған”; "Құланы құлындай тулаған, түлкісі иттей
шулаған”; "Буыршындай тіздесті”; "Ағып жатқан бұлақтай Жарға ойнаған лақтай”; "Ерттеп қойған
құр аттай”; "От орындай тұяқтым… Саптыаяқтай еріндім, Сарымсақтай азулым… Кекілін қыздай
тараған” және т.с.с. Бұлар ұлттық поэзия тілінің құлпыра түсуіне, сырты сұлу, іші ну оюлы, өрнекті
сөздердің молая беруіне жойқын ықпал жасайтындығы даусыз.
• Бұқар Жырау толғауларының танымдық-эстетикалық мәні, сұлулық әлемі даралық-авторлық
айқындаулардан да байқалады. Айталық: "сегіз қиыр шартарап”, "Төсі аршынды сұлу”, "құрсағы жуан боз
бие” "алпыс басты ақ орда”, "еңсесі биік кең сарай”, "құбылып тұрған бәйшешек”, "ардақталған сұлулық”,
"ойнай басқан аяқтым”, "қиғаш қамыс құлақтым” "Шұбар көсем сары аяқ”, "Қоспақ өркеш сары атан”,
"Тостаған көзді торыны” және т.б. Сөз кестесі мен бунақталу тәртібінің әуенін, орайын, шырайын
түрлендіріп келтіруде меруерттей мөлтілдеген фразеологиялық оралымдардың бір-бірімен әсем қиысып,
табиғи құйылып отыруы — жырау поэзиясының басты ерекшелігі. Мыс., "өкпеңменен қабынба, өтіңменен
жарылма”, "омыртқасы үзілген”, "Өлетұғын тай үшін, "Қалатұғын сай үшін”, "Тар құрсағын кеңіткен, Тас
емшегін жібіткен”, "Назыменен күйдірген, Құлқыменен сүйдірген” "Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, Қайырусыз
жалқы бақтырған, Қалыңсыз қатын құштырған”, "екі қара көзді алар”, "Ауыздағы сөзі алар, Бойыңдағы әлді
алар, Бетіндегі нұрды алар, Бойыңдағы шарды алар, Аузыңдағы тісті алар, Қолыңдағы істі алар”, "Еңкейіп
орақ орарға, Тоңқайып масақ терерге”, т.б. Бұқар Жырау ой-пікірін, лебізін құйқылжыта, тамылжыта
жеткізуде бірінен бірінің артықшылығын, айырмашылығын көрсетуде қарама-қарсы құбылыстарды
шендестіре суреттейді:

"Айналасын жер тұтқан,
Айды батпас демеңіз.
Айнала ішсе таусылмас,
Көл суалмас демеңіз”.

Я болмаса:

"Құландар ойнар қу тақыр,
Қурай бітпес демеңіз.
Қурай бітпес құба жон,
Құлан жортпас демеңіз”.
• Бұқар жырау шығармаларындағы романтизмнің бейнелеу
принциптері
• Жыраулардың баршасына дерлік ортақ əлеуметтік мəселе, ортақ
тақырып — ел бастаған хандар мен қол бастаған батырлар
болғаны ақиқат. Ал осы мəселенің төркінін ауқымдырақ, тереңірек
қараған болсақ, қазақ жырауларының түпкілікті идеясы тұлға
бостандығы, жеке адамды қайталанбас рухани құндылық ретінде
қастерлеуді бағамдаймыз. Соның нəтижесінде қазақ əдебиетінде
өздері өмір сүріп отырған қоғамдық-əлеуметтік заңдылықтармен
ымыраға келе алмайтын, рухани еркіндікті аңсаған Қабанбай,
Бөгембай, Қаз дауысты Қазыбек сынды жаңа тұрпаттағы
кейіпкерлер келді.
• «Романтизм бағытында жазылған шығармалардың кейіпкерлері
əдетте болмыстың ырқымен келіспейтін, теңдік, бақыт, азаттық
үшін талмай күресетін рухы күшті жандар болып келеді. Адамның
бас бостандығын, адами-қоғами мəні бар, құлшынысқа толы
жағымды іс-əрекеттерге ұмтылыстарын мадақтау — романтизм
туындыларына ортақ қасиет» дегенге келіссек, аталмыш образдар
осы талаптың үдесінен шығады [1].
• Бұқар жоғарғы əлеуметтік қабаттың өкілдерін аса ірі тұлға — Абылай айналасына жинақтай отырып, өзінің
субъективті көзқарасын танытуды бірінші кезекке қояды. Қоғами қатынастарға деген абсолютті наразылық,
сол шындыққа қарсы субъективті идеал туғызды. Жырау толғауларында максималистік мақсат, автор қиялын
жүзеге асыру жолында ерлікке ұмтылу жеке тұлғаға, автордың субъективті көзқарасын арқалаған кейіпкерге
жүктеледі. Қаламгердің назары да үнемі осы кейіпкерде болады десек, қателеспейміз. Өйткені оқиғалық
желілер, тартыс, түрлі көркемдік детальдар сияқты компоненттердің бəрі кейіпкерлер галереясында автор
өзінің мақсат-мұратын «арқалатып жіберген» қаһарманының ерекше қасиеттерін ашу үшін керек. Бұқардың
Бөгембай қазасын естірту жырындағы батыр бейнесі де Абылай образымен тығыз байланысты.
• Қазақтың ханы Абылай!
• Ақиықты аспанға
• Ұшпастай ғып торлады.
• Құлағанға ұқсайды
• Қазақтың қамал қорғаны,
• Қайғырмаңыз, ханзадам,
• Айтпасыма болмады,
• Батырың өтті Бөгембай!
• Қиядан қиқу төгілсе,
• Аттың басын тартпаған,
• Қисапсыз қол көрінсе
• Қорқып жаудан қайтпаған,
• Қазақ деген халқынан
• Батыр шыққан даңқынан,
• Қарсыласқан асылдар
• Қорғасындай балқыған,
• Батырың өтті Бөгембай!
• Бұтақты мүйіз бұғысы
• Саласында жайылған,
• Мылтық атқан мергені
• Киігін қойдай қайырған,
• Құланы құлындай тулаған,
• Түлкісі иттей шулаған,
• Қыс қыстайтын жеріңді
• Сол сықылды тау қылған,
• Батырың өтті Бөгембай!
• Бұл жердегі Абылай – Бөгембай бейнесін даралауда ең үлкен жүк көтеретін,
оның романтикаланған тұлғасына серпін беріп отыратын кейіпкер. Толғауда
адамның ажал алдындағы шарасыздығы мен əлсіздігі көрсетілгенімен бірге,
Бөгембайдың қаһармандық жорықтары романтикалық рухта бейнеленді. Бұл
кейіпкер өз ортасының қоғамдық санасы мен ұғым- түсініктерінен жоғары
тұрған тұлға. Олардың романтикалық ерлігі өз бостандықтары жолындағы
ашық майданда, кескілескен күрес үстінде мерт болуы арқылы асқақталады.
Туынды өзегіндегі Бөгенбай тұлғасы адамның жасампаздық рухының қандай
да болсын əлеуметтік-қоғамдық жағдаяттан биік тұратындығының дəлелі.
Материалдық болмыстан идея мен адам рухын бірінші санайтын таным
Бұқардың идеялық-көркемдік концепциясына айналды. Ең бастысы, бұл
туындыларда өзінің шексіз ерлікке ұмтылған адам тағдырлары мен рухани
қуаттан туындайтын күрескерлік белсенділік бар. Сондықтан да ХVІІІ
ғасырдағы қазақ поэзиясында кейде статикалық тұрғыда көрінсе де өз
ортасынын тым-тым биіктетілген, пендешіл пиғылдардан əсіре жоғары идеал
қаһармандар дүниеге келді. «Қашан да романтик жазушылар ерекше
кейіпкер таңдамақ, олар, қарабайыр, қоңыр төбел, құр жаутаңдаған көген
көздерге қарағанда, еңсесі биік жандар. Романтикалық қаһарман — бір
бұлқыныстың, бір шабыттың, бөлінбейтін, жарылмайтын бір-ақ ойдың
адамы», — деп академик Р. Нұрғали айтқандай, қазақ жыраулары ерлік пен
елдік концепциясын дамыта отырып, реалды өмір ағысынан тыс немесе
онымен бітіспейтін кейіпкерлер жасауға ден қойды [2]. Жеке адамды
қайталанбас құндылық ретінде бағалау, оның абсолютті азаттыққа
құштарлығын дəріптеудегі жырау белсенділігі ұлттық сөз өнеріндегі
жаңғыруларға жол салды.
• Абылайдың ішкі рухын айрықша жағдайларда сынап көру, оған асқан қасіретті хабарды жеткізе отырып,
адамның азат рухының құдіреттілігіне сену жəне оның бойына күрескерлік қасиет дарыту — толғаудың
басты темірқазығы. Жырау жеке адамның əлеуетін таныта отырып, күрескерлік идеяны алға тартты.
Толғаудағы дара қаһармандардың тағдыры трагедиямен аяқталып жатса да, д əуір бағдарын мүлде
өзгертпек болған төңкерісшілдік ұмтылыс шығарма болмысынан анағұрлым айқынырақ сезіліп отырады. Бұл
қоғамдық сана жəне жеке тұлғаның қоғамдағы рөлі мен маңызының артуы дер едік.
• Қара керей Қабанбай,
• Қанжығалы Бөгембай,
• Қаз дауысты Қазыбек,
• Шақшақұлы Жəнібек,
• Ормандай көп Орта жүз,
• Содан шыққан төрт тірек.
• Тұғыр болған сол еді
• Сіздей төре сұңқарға.
• Бəйгелі жерде бақ болған
• Сіздей жүйрік тұлпарға.
• Қайғырмаңыз, ханзадам,
• Келмей тұр аузым айтарға,
• Батырың өтті Бөгембай!
• Еңбек қылған ел үшін,
• Жауда кеткен кек үшін,
• Қазақтың абырой-арына
• Сарып қылған бар күшін,
• Қайырлы болсын халқыңа,
• Сабыр қыл, ойлап келмесін,
• Қарияң келіп жырлап тұр
• Еңбегі сіңген ер үшін,
• Батырың өтті Бөгембай!..
• Сөз кестесі мен бунақталу тәртібінің әуенін, орайын, шырайынтүрлендіріп
келтіруге меруерттей мөлтілдеген фразеологиялықморалымдардың бір-бірімен
әсем қиысып, табиғи құйылып отыруы –жырау поэзиясының басты ерекшелігі.
Мәселен:
• «өкпеңменен жарылма»,«омыртқасы үзілген», «өлетұғын тай үшін, қалатұғын
сай үшін», «тарқұрсағын кеңіткен, тас емшегін жібіткен», «назыменен
күйдірген, Қылығыменен сүйдірген», «қайғысыз ұйқы ұйқтатқан, қайырусыз ж
ылқыбақтарған», «екі қара көзді алар, ауыздағы сөзі алар, Бойындағы әлді
алар, Бетіндегі нұрды алар, Бойындағы шырды алар, Аузындағы тісті алар, Қол
ындағы істі алар», «Еңкейіп орақ орарға, Тоңқайып масақ терерге».
•
• Бұқар жырау ой-пікірін, лебізін құйқылжыта, тамылжыта жеткізуде бірінен
• -бірінің артықшылығын, айырмашылығын көрсетуде мағынасы қарама-қарсы
құбылыстарды шендестіре суреттейді:
• «Айналасын жертұтқан, айды батпас демеңіз. Айнала ішсе таусылмас, Көл
суалмасдемеңіз». Не болмаса: «Құландар ойнар қу тақыр, Қурай бітпес
демеңіз. Қурай бітпес құба жон, Құлан жортпас демеңіз».
• Бұқар жырау толғауының поэтикалық сәулеті, артықша қасиеті жәнеоының сөз қолдану
ерекшелігі де өзгеше.
•
• Қара суды теріс ағызған Абылай ханды «Ай, Абылай, сен бір он
бір жасында», «Күпшек санды күреңді» дейтін толғауларында «Қара судың бетінде,
Шайқалап аққан сен едің... Алтын тонның жеңі едің», «Алты тұғыр үстінде, Ақсұңқар
құстай түледің... Бақ үйіне түнедің» деп,«Айбалтасын алтынменен булатқан», «Періштесін
жұрт үстінендулатқан», «Жасыл көлге маслихатқа келтіріп, Зәмзәм суын мыс
табаққатолтырған. Қызығын қалайыдан қақтырып, Тоқпағын сом алтыннансоқтырып,
нақыра күміс шаптырып... Орындығын оймыштан, Ою нақышсалдырған, сандығын сары
алтынға малдырған» деген поэзиялықсипаттаулары, ердің ері Бөгенбай батырды
• «Қазақтың қамалқорғанына», «Бұтақты мүйіз бұғысына» ұқсатуы, жыраулардың пірі
«Мен– Арғын деген арыспын, Аузы кере қарыспын. Сен –бұзау шөншіксің, Мен-өгіз терісі
талыспын» деген метафоралық салыстырулары яки өзінің образдық –көркемдік бейнесін
сомдауы келісті, кесек. Немесе:«Бірі етек, бірі жең болған», «Найзасының ұшы алтын»
• тәрізді кестелі, келісті,көркем суретті сөйлемдер жырау поэзиясының
музыкалықархитектоникасын, образдылық –бейнелілік табиғатын анықтайды
• Осыған орай, халық эпостарындағы романтикалық ерлік сарыны, сыртқы қажеттіліктерге
қарсы бас көтерудегі жеке тұлғаның ролінің көтермеленуі сынды, өз қиялындағы əлемге
ұмтылуы сияқты дəстүрлі танымдар сақталды. Жеке тұлғаның мүмкіндіктерін байқап көру,
оны жеке əлем, жеке құндылық ретінде алып қарау сынды жазба əдебиетінің ілкі белгілері
дəл осы Бұқар толғауларында анағұрлым айқын көрініс табады. Демек, адамзат дамуының
жаңа дəуіріне дейін архаикалық тұрмыс- салты мен санасын сақтап келген халықтың
көркемдік танымында өтпелі кезең байқалады. Бұл жерде көркем ойлаудың эпикалық
дəстүрі айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Оқ-дəрі, мылтық дəуірімен бірге эпикалық
қаһармандықтың əлсіреуіне, «батыр бір оқтық болуы мүмкін» түсінігінің күш ала
бастағанына, жекелік санаға бірте-бірте ойысудың белгілері бар. Бұл жерде біздің назар
аударайын дегеніміз, фольклорлық эпостардағы тұлға туралы ертегілік сюжеттер əлсіреп,
жыраулар өз толғауларында орталық бейнелердің болмысына қарапайым пендеге тəн
мінездер мен іс-əрекеттерді телу арқылы жеке адамның күрделі табиғатына, жеке тілек-
аңсарларына көңіл бөлінетін болашақ авторлық шығармашылыққа мықты тұғыр қаланды.
Сөйтіп, фольклорлық эпикалық туындылардан уақыт ілгері жылжыған сайын жыраулық
жырлардағы қуатты романтизмнен бірте-бірте алшақтай отырып, өмірдің нақты
жағдайларына негізделген реализм элементтерін мүмкіндігінше пайдаланып отырды.
• Уа, сен Қанжығалы Бөгембай,
• Тақымы кеппес ұры едің,
• Түн қатып жəне жүр едің,
• Қабанбайдан бұрын найзаңды
• Қай жерже жауға тіредің?
• Абылай-ау, Абылай,
• Момынға келіп бек болдың,
• Атаңды білмес құл едің
• Қай жеріңде төре едің?
• Ірі эпикалық əрекеттерден гөрі айналадағы нақты шындықтардың ортасындағы
адамның жеке мұраттарының анағұрлым айқындала түсуі көшпенділердің
дəстүрлі танымының үлкен өзгерістерге ұшырағанын байқатады.
• Мұның бəрі қазақ сөз өнерінің əлемдік əдебиеттің ортағасырлық даму сатысына
тəн жанрлық канондардан тəуелсізденіп, ұжымдық шығармашылықтан
авторлық шығармашылыққа қарай, адамзат көркем ойының ең жаңа дəуірдегі
үлкен белесі — реализмге қарай бағыт алған ілгерінді үрдісі болып табылды.
Фольклорда авторлық сананың басы бүтін айқындалып, толық жеңіске жетуіне
серпін берген — жыраулық поэзия, жыраулық шығармашылықтың негізгі жанры
— толғаудың алдыңғы қатарға шығуы. Реалистік əдебиеттің қаһарманы —
өзінің кеңістіктегі нақты орны бар, уақыты мен əлеуметтік ортасы анық, өз
қоғамы мен халқының, өз уақытының «перзенттері». Яғни əрбір ұлттың өзіндік
тарихи даму жолы, қоғамдық-əлеуметтік күштердің өзіндік ерекшелігі
болғандықтан, олармен адам тағдырын нақты тарихи байланыста суреттеу —
реализмнің ұлттық сипатын анықтаудың басты факторы. Жыраулар негіздеген
төңкерісшілдік немесе өткенді идеалдандырудан туған консервативті рух, жеке
адамның қаһармандық тұлғасының өмірді түбегейлі өзгертушілігіне деген сенім
қоғам дамуының реалды заңдылықтарының алдында қауқарсыздық танытуы
оларды балама идеяларға жүгінуге итермеледі. Енді, батырлар жырындағыдай,
тұлғаға деген шексіз сенім бірте-бірте сыншылық ұстанымдарға ауыса бастады.
• Бұқар жыраудың қазақ əдебиетінің қалыптасуына қосқан үлесі
• Бұқар жыраудың қазақ əдебиетінің қалыптасу жолында сіңірген еңбегі, қосқан
үлесі өте зор.
• Бұқар сөз өнерінің қиындығын да құрметтілігін де толық білген жырау:
• Ел бастау қиын емес —
• Қонатын жерден көл табылады:
• Қол бастау қиын емес —
• Шабатын жерден ел табылады.
• Шаршы топта сөз бастаудан
• Қиынды көргенім жоқ, — дейді ақын [11].
• Бұдан үш ғасырдай бұрын тілек түрінде айтылған ой толғамдары, парасат
пікірлері, өсиет сөздері бүгінгі күннің оқырмандарына арналғандай. Он бір
тілектен тұратын осы бір толғаудың əр тілегі ақыл-парасаттың қайнар көзі
іспеттес. Ақын екінші тілегінде адамзат баласын өсек сөзге ермеуге шақырады.
Төртінші тілегінде «əуелгі байлық — денсаулық» дегендегіні аңғартса, алтыншы
тілекте босаға беріктігін, жанұя татулығын тілейді. Сегізінші тілегінде қарт
жырау Жер-Ана да, табиғат та өлшеусіз, шетсіз, шексіз бір нəрсе емес, ол да
болмыс, жаратылыс деп аңғартады. Сондықтанда жер бесігімізді аздырып,
тоздырып алмайық, оған да аялы алақан, жомарт жанашырлық керек деп
ескереді. Тоғызыншы, оныншы тілектер адам бойындағы имандылық,
мейірімділік, сыйластық, қайырымдылық сияқты асыл қасиеттерді аялай білуге
жөн сілтейді, тəлімдік, тəрбиелік түйін-толғаулар [3; 7,8].
• Пайдаланған әдебиеттер тізімі
• М. Жармұхамедов “ Көненің көзі” А. 1996 ж, 128-129-130-131-
бет.
• Қ. Өміралиев “15-18-ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі” А.
1976 ж, 166-167-бет.
• Е. Жұмабек “ Сын әуені” Астана. 2001ж, 5-7-бет.
• Р. Сыздықова “Қазақ әдеби тілінің тарихы” А. 1993ж, 121-122-
124-бет.
• С. Негимов “ Ақын – жыраулар поэзиясының бейнелілігі” А.1996
ж, 128-129-130-бет.
• “Қазақ әдебиетінің тарихы” 3-том. А. 2000 ж, 166-167-168-бет.
• Ә. Дербісәлин “Әдебиет туралы толғаныстар” А. 1990 ж.
• Қ. Жұмалиев “Әдебиет туралы толғаныстар” А. 1967 ж.
• М. Мағауин “Қобыз сарыны”А. 2003ж.
• Х. Сүйіншалиев “Қазақ әдебиетінің тарихы” А. 1995 ж.

Ұқсас жұмыстар

Жырау толғауларынан теңеулер жазу

Қазақ философиясының өкілдері

Бұқар жырау

Абылай ханның ақылшысы

Түркі кезең философиясының өкілдері

Асан сөздерінің дені

Қазақ философиясының ерекшелік сипаты

Жыраулар поэзиясы жайлы

Қорқыт айтқан делінетін кейбір сөздер

Зымыран сұрақтар

Пәндер