Манас жыры туралы мағлұмат

Презентация қосу

Қырғыз халқының «Манас» жыры
(қазақ әдебиетінде зерттелуі)

Орындаған:Сансызбаев
А.С.
Тексерген:Жусупова Г.Қ.
• Қырғыз халқының «Манас» жыры (қазақ әдебиетінде зерттелуі)
•
Жоспар
•
• І Кіріспе
• 1) «Манас» жыры туралы мағлұмат
•
• 2. Негізгі бөлім
• 2.1) «Манас» жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі
• 2.2) «Манас» жыры-батырлық символы
• 2.3) «Семетей» жыры – ата мекен туралы лирикалық жыр
• 2.4) «Сейтек» жыры – заман тынысына қарай ерекшеленген жыр
•
• ІІІ Қорытынды
• Бағзыдан жеткен – баба жыр
•
• ІV Әдебиеттер
• Орта Азия мен қырғыз халықтарының аса бай эпостық
мұрасының ішінде өзінің көлемімен де, көркемдігімен де,
тарихи дерегімен де ерекше тұлғаланып тұратын жырдың
бірі – «Манас». Қырғыз халқы өмірінің ғасырлар бойындағы
елеулі оқиғаларының көркемдік шежіресі, дәуірлер
ақиқатының жаңғырығы тәрізді эпопея – «Манастың» бүтін
бітімін де, жеке бөлшектерінде сөз ету, зерттеу таразысына
салу ғалымдар үшін аса қастерлі көркем ескерткіштің
қасиетін жан-жақты ашу тарихтың да, мәдениеттің де алуан
мәселелерін тануға көмектеседі, бұрынғы өткен бұлдыр
заманның сырларын тануға көмектеседі, бұрынғы өткен
бұлдыр заманның сырларын ашуға септеседі. «Манас»
сынды әлемдік даңққа ие болған бірегей туындыны тексеру
ғылымының көп саласын қамтитын білімпаздардың бірлесе
күш қосуын қажет етеді. Бұл эпопея әдебиетшіні де, тілшіні
де, этнографты да, тарихшыны да, экономисті де, заңгерді
де бірдей қызықтырып жүргені осыдан.
• Қырғыз халқының «Манас» эпосы – адамзаттың рухани ұлы
мұрасының бірі. Осынау ғажайып мұраны зерттеу ісіне қазақ
ғалымдары да өлшеусіз үлес қосты. Әкімшілік - әміршіл жүйенің
озбыр саясаты тұсында «Манас» эпосының тағдыры талқыға да
түскені белгілі. Елдік намыс сарапқа салынған осындай тар
кезеңде М.Әуезов қырғыз халқы тудырған мәңгі өлмес, мәңгі
өшпес рухани ескерткіші «Манастың» мәдениет төріндегі орнын
айшықтан, эпостық құндылығын дәлелдеп, жанын салып қорғап
қалған болатын. Ол туралы Ш. Айтматовтың: «Мұхтар Әуезовті
қырғыздар аса зор құрметпен өзіміздің туған перзентіміз деп
таниды. Біз Әуезовтің көзі тірісінде солай дейтінбіз, қазір де солай
дейміз. Халқымыздың мұншалық қалтқысыз құрметі Мұхтар
Әуезов - «Манас» эпосының асқан білгірі және зерттеушісі, немесе
қырғыз әдебиетшілерінің досы және ұстазы болғандықтан ғана
емес. Қазақ пен қырғыздың домбыраның қос ішегі секілді өз ара
жақын және үндес,...біз кешкен тағдырлар, біз өткен жолдар, біз
кешкен тұрмыс-тіршілік әрқашан біртұтас: өткенде де бірдей еді,
қазіргісі де бірдей - деген жазушының жүрек тебірентер жылы
лебізі М.Әуезовке арналған зор құрметтің белгісі. Оның өзіндік
себебі де бар. Ш.Айтматов. Ұстаз туралы сөз. «Біздің Мұхтар»,
1976, 72 –бет.
• 1952 жылы 14 шілде күні Бішкек (бұрынғы Фрунзе) қаласында «Манас»
эпосын талқылауға арналған ғылыми конференция өткен. «Манас»
эпосының тағдыры талқығы түскен осы жиын қырғыз халқының
жүрегіне үміт пен күдік ұялатты. Өйтпегенде ше: Мыңдаған жыл
қырғыз халқының ақыл ойымен астасқан эпостан айырылу – аспандағы
күні қараңғы тарқанмен бірдей еді. Елдік намыс пен білім сарапқа
түскенде М.Әуезовтің жан салып «Манас» эпосын қорғауын қырғыз
халқы қалай ұмытсын. Пікіріміз дәлелді болу үшін мұрағат дерегіне
үңіліп көрейік: А.Джакишев сол мәжілістегі өзінің қорытынды сөзінде:
«...Мне кажется, одним из ведущих выступлений было выступление
тов.Ауэзова, лауреата Государственной премии. Академик Ауэзов, в
отличие от других наших товарищей, пошел по другому пути. Если
которые наши товарищи выступая вырывали из текста или
отрицательные или положительные стороны и стремились доказать,
что «Манас» народен или не народен, то тов. Ауэзов обобщая очень
важные моменты изучения эпоса «Манас». Он подошел к эпосу в
целом в практической части, заключив, что из эпоса «Манас» можно
создат свободные варианты, и зачитал ряд практических предложений,
с основными практическими предложениями тов. Ауэзова я согласен».
(архив А.Н Кыргызстана. Сборник стенограмм. ІІІ том, 1952 г. 679 стр)
Осы деректің өзі-ақ талай нәрсені аңғартады. Архив А.Н.Кыргызстан.
Сборник стенограмм. ІІІ том, 1952 г. 679 стр.
• Одан кейін академик Ә.Марғұлан да осы мұра туралы жеке еңбектер жазды.
«Манасты» тұңғыш зерттеген Шоқан Уәлиханов жайында кеңінен сөз етті.
«Манас» эпосы туралы басқа да көрнекті қазақ ғалымдары қалам тербеді.
• Төскейде малы, төсекте басы қосылған бауырлас қырғыз халқының әлемді
тамсандырған «Манас» эпосы – тарих заманынан таулы Азия қыратында
ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып жеткен қызықты жыр,қырғыз халқының айтулы
мұрасы.
• Бұл жырды алғаш рет қағаз бетіне түсіріп, оны әдеби дастанының белгілі бір
кеніші еткен жас ғалым Шоқан Уәлиханов еді. Бірақ Шоқан жазып алған
«Манас» жырының қырғызша мәтіні көп замандар ғылымға белгісіз болып
жатты. Бұл нұсқаны жарыққа шығаруды Шығыс әдебиетін зерттеуші
ғалымдардың талайы талап еткен еді, алайда, өкінішке орай, оның сәті түспеді.
Өйткені Шоқан нұсқасы көп заман қою тұман астына батып, ұшты – күйлі жоқ
болды. Шоқанның еңбектерін бірінші рет баспаға дайындаған – Н.И.
Веселовский, 1902 жылы 21 наурыз күні, Археология қоғамының Шығыс бөлімі
мәжілісінде ғалымдарды Шоқанның «Манас» жырын аударған үзіндісімен
таныстырып, жырдың қырғыз мәтінінің жоғалып кеткеніне қатты күйзелген
болатын «Көкетай ханның ертегісі» деп аталатын бұл жырды тегінде Шоқан
түгел аудармаған және бұл аударманың өзін Р.Н.Потанин болмағанда табу
оңай емес еді. Аударма Шоқанның ескі досы К.К. Гутовскийдің үйінен табылады.
«Көкетай ханның асы» деп аталатын бұл үзінді аудармасын Н.И. Веселовский
қысқаша түсініктермен Шығыс бөлімінің журналында жариялайды. Одан кейін
Шоқанның аудармасы баспадан бірнеше рет жарияланып, Шығыс, Еуропа
ғалымдары «Манас» жырымен ең алғаш осы арқылы танысты.
• «Манас» жырының Шоқан жазып алған нұсқасын табуға себепкер болған Шоқанның замандас
досы, белгілі татар ғалымы Хұсаин Фаизхановтың Шоқанға жазған хаттары болған.
• Мақалалары мен зерттеулерінің арасында Шоқан Уәлиханов «Манас» тақырыбына жиырма
шақты рет арнайы тоқталып, сөз еткені мәлім. Солардың басы құралып келгенде
Манастанудың алғашқы айрықша бағалы тарауы келіп шығады. Ғалым «Манас» мәселесіне
өзінің «Қырғыздар туралы жазбалар» деген еңбегінде неғұрлым көбірек назар аударған.
Сондай-ақ зерттеуші» Ыстықкөлге 1856 жылғы сапар күнделігінде», «Оңтүстік Сібір рулары
тарихынан жазбалар» атты очерктерінде де бұл жырдың тарихына, таралу, сақталу
жағдайына мән бере қарайды. Осылардың әрқайсысында «Манастың» генезисі, эволюциясы,
тарихи шындыққа қатысы жөнінде күрделі ойларын тізеді.
• Жырдың мазмұндық, тілдік келбетіне терең бойлаған ғалым оның «тым ертеде пайда
болғанын» алдымен атап өтеді. Бұдан кейін ол талдауын «бұл поэманың негізгі тақырыбы –
ноғайлы елінің мырзасы Манас батырдың ерлік істерін баян ету. Бұл дастанда қырғыздардың
өзі де және қазақтар да ноғайлылармен тату болып, көрші отырған екі ел болғанымен, әр
қайсысы өз алдына дербес халық ретінде көрсетіледі» деп жалғастырады.
• «Манас» сынды ересен көлемді әрі көркем жырдың ұлы желісін анықтап тексеруге, ондағы
оқиғалар жүйесін, түрлі дәуірлердің «қабаттарын» аңғаруға көп уақыт керек. Эпостың бір
бөлімінің өзін жыршылар бірнеше түнде айтып тауыса алмайтын болғаны да белгілі. Ендеше
Шоқанның Қырғызстанда болған санаулы күндерінде осыншама орасан зор материалды
меңгеріп алуы қайран қаларлық көрініс демеске болмайды. Осыған қарағанда ғалым «Манас»
жырының мән-жайына тек бірер сапар кезінде ғана емес, басқа уақыттарда да қызыққан
секілді. Ол жыршылармен ғана емес, ұқпа құлақ қариялармен де, шежірешілермен де көп
кеңескенге ұқсайды. Соның арқасында «Манастың» бітіміне қатысты аса маңызды
проблемалардың көбін Шоқан өз зертеулерінде қадап көрсете де алған. Дастанның бойында
әрі ескі, әрі жаңа қабаттардың аралас келіп отыруын, жалпы алғанда, мұнда қырғыз халқының
тарихи естелігі көрініс бергенін ғалым тамаша тұжырымдап береді. «Бұл өзі эпостық дастан
болғанымен де, сірә кешірек шыққан болу керек... Кейінгі кездерде оған қосымша өзгерістер
енгізілгені айқын көрінеді, бірақ сөйтсе де, бұл дала эпосын өздерінің ерекше сүйіп,
ардақтауына қарағанда оның өзекті желісі немесе негізі, әрине, қырғыз халқының сүйікті
естеліктеріне құрылған».
• Шоқанның «Манасқа» берген классикалық анықтамасы жырдың тұлғасын
тереңдеп танудан туған нағыз ғылыми тұжырым болып есептеледі.
Қырғыз эпосы жөнінде, міне, бір ғасырдан артық уақыт бойында түрлі
елдердің зерттеушілері өз тұжырымдарын білдіріп келеді, жыр жайында
қаншама орнықты ойлар айтылған. Бірақ «Манасқа» Шоқан жасаған
сипаттамадан асырып ешкім айта алған жоқ.
• «Алатау» қырғыздарының поэзиялық ең басты және жалғыз десе де
болғандай данышпандық халық шығармасы Манас туралы дастан екені
күмәнсіз. «Манас» - бір кезеңге және бір адамның – Манас батырдың –
төңірегіне топтастырылған барша халық ертегілерінің хикаялары мен
аңыздарының, география, дін және салт-сана, әдет-ғұрып жөніндегі
түсініктерінің энциклопедиялық жинағы. «Манас» - бүтін бір халықтың
шығармасы, соның көп жылдық шығармашылығының жемісі, дала
Илиадасы десе болғандай» дейді. Шоқан. Осыншама терең, кемел
сипаттаманың бір сөзіне ғана түсінік бере кетуге тура келеді. Ол
«Манасты» қырғыздың бірден-бір жыры деген тұжырым. Кейінгі кезде
қырғыз халқының «Манастан» басқа да жырлары мәлім болды. Олар да
зерттеу тақырыбына айналды. Бірақ Шоқан Қырғыз жерінде болған шағын
уақыт ішінде ондай жырларды естімеуі әбден мүмкін. Ол кез былай тұрсын
қазірдің өзінде де арнаулы фольклоршы мамандар болмаса, елдің көбі
қырғыздардың «Манастан» өзге жырларын біле бермейді, ұлы эпопеяның
даңқы көп жағдайда өзге шығармаларды таса қалдырып отырады.
• Ғалым «Манастың» бірнеше өзгешелігіне айрықша ден қояды.
• Ең алдымен оны жырдың төгілген тілі, сөз, теңеу айшықтары, түйдек-түйдек
сұлу кестелері қызықтырады. Халық мұрасынан елдің нағыз рухын көргісі
келетін Шоқанға бұл тамаша құбылыс болып елестейді.
• Екіншіден, бұл эпостағы жер атауларының қырғыз шындығына қайшылықсыз
дәл келетініне мән береді. Түрлі халықтардың тарихи мекеніне дейін жырда
анық көрсетілетініне зерттеуші таң қалады. Мәселен, ол қырғыздың,
қазақтың, қалмақтың, ноғайлының көшіп-қонып жүрген жерлерінің атаулары
жырда ақиқақатқа сай берілгенін жоғары бағалайды. Мұны да Шоқанның
негізгі ғылыми концепциясына - ауыз әдебиеті шығармаларынан өмір
шындығын неғұрлым молырақ іздегісі, тапқысы келетін аңсарына –
байланысты деп түсінуіміз керек.
• Ақырында ғалым жырдың ең құнды қасиеті қатарында онда халықтың әдет-
ғұрып салт-санасының, наным-сенімінің мейлінше жан-жақты суреттелгенін,
оның жаратылыс, тағдыр, болып өткен оқиғалар туралы түсінігінің кең
сипатталғанын атайды. Тарихи шындықты өз заңдылығына сәйкес көркемдеп
жинақтайтын эпостың тағы да бір қырына Шоқан назар аударады. Ол қандай
аламантасыр, алмағайып қақтығыс, соқтығыстарды да, шапқыншылық
тұстарында да қазақ, қырғыз және ноғайлының мақсаты бір туыс, тату елдер
болып бейнеленіп отыратын. Көрші жатқан, төсекте басы, төскейде малы
қосылған, құдандалы, тарихы да, тағдыры да ұқсас қазақ пен қырғыз
халықтарының замандар бойындағы ынтымағы мен достығы қиын кездерде
бір-біріне қол ұщын беруге даяр тұрған жақындығы эпоста да із қалдырғанын
Ш.Уәлиханов айрықша маңызды құбылыс деп атап өтуді лайық көрген.
• Жоңғария очерктері» деген аса әйгілі еңбегінде Ш.Уәлиханов «Манас»
туралы талдауларын жалғастыра түседі. Бұл тұста зерттеуші жалпы жыр
жанрының қырғыздарда, қазақтарда, көшпелі өзбектерде және ноғайларда
ұқсастығына тоқталады. «Ноғай» деген атау Орта Азияның түркі тілінде
сөйлейтін халықтарының ортақ есімі болғанына анықтық енгізеді.
Осылардың бірінде айтылып келген аңыз, ертегі екіншілеріне оңай ауысып
отыру заңдылығына мысалдар келтіреді. Бұл еңбегінде Шоқан «Манас»
жырының жалғасы болып табылатын «Семетей» туралы да сөз қозғайды,
оны «Қырғыз Одиссеясы» деп сипаттайды. Манас батырдың жырда берілген
мінездемесін орысшаға сөзбе-сөз аударып таныстырады, оның Қараханның
қызы Қаныкейге үйлену тарихын баян етеді. Жыр қаһарманы Манастың
кейбір әрекеттерін құптамайтынын білдіре отырса да, зерттеуші эпостың
жалпы тұлғасына қарап, батырдың ісі халық үшін қажетті болғанын
мойындайды, оның әлсіздердің қорғаны болғанын, жауларымен соғысып,
Жоңғария жерінде ерлік іздерін қалдырғанын айтады. Қырғыздар, Үрімші
маңындағы Манас атты қаланы өз батырының есімінен шыққан деп
сенетінін мәлімдейді.
• Бұдан кейін Шоқан «Манас» жырының ең әсем бөліктерінің бірі «Көкетай
ханның асы» тарауын қысқаша мазмұндайды, мұны эпостық ғажайып
эпизодтарының бірі деп бағалайды. Көкетайдың асы кезінде қалмақтардың
астамшылық көрсеткеніне шыдай алмай қырғыз батырларының атой
салғандықтары, ең мықты деген дұшпандары Жолай мен Қоңысбайдың
осындай ұрыс кезінде өлтірілгені, ақырында жау қолынан Манастың да мерт
болғаны жайында мағлұмат келтіреді.
• Шоқан мен В.В. Радловтан бұрын «Манас» жыры Еуропа әдебиетінде мүлде белгісіз
болатын. Оның қысқаша мазмұнын ең алғаш қағаз бетіне түсіріп кеткен ХVІ ғасырдың
бас кезінде Ферғанада жасаған Сейфуддин Аксикенти еді. Бірақ Сейфуддиннің
жазғандары Орта Азия халықтарының әдебиетіне кеңінен тарамай, сол дәуірдің
өзінде белгісіз болып қалып қойған. Ол «Манас» жырын бірінші рет қағаз бетіне
түсіріп, оның қандай мазмұнда айтылғанын болжап кеткен кісі. Бірақ Сейфуддин
дәуірінен ХІХ ғасырдың ортасына дейін, көп заман өтіп (3,5 ғасыр), «Манас» жыры
мәдениет дүниесінде бүтіндей белгісіз болып келген. Бұл жырды бірінші жарыққа
шығарып, оны ғылымның игілігі еткен – Шоқан, одан кейін бар өмірін түркі тілдес
елдердің әдебиеті мен тілдерін зерттеуге жұмсап, жойқын еңбек қалдырған қадірлі
ғалым академик В.В. Радлов. «Манас» жырын зерттеуші ғалымдар бір ғасыр бойы екі
саңлақты бетіне ұстап, олардың еңбектеріне сүйеніп келді, әлі де сүйенбекші.
• Қырғыз тілінің ерекшелігіне қатты көңіл қойып, В.В.Радловтың аудармасына зор мән
берген оқымыстылардың бірі –түрік тілдерін зерттеуші француз ғалымы Паве де
Куртеиль. Бұл кісі «Манас» жырының мазмұнына тоқтай келіп, ең алдымен онда ислам
дінінің әсері мен ескі тәңіріне табынушылық жасау жосықтары қосылып бірге жүргенін
айтады. Паве де Куртеильдің түсінуінше, көшпелі елдер жырына тән нәрсе аңшылық
суреті.
• Сонымен байланысты тұлпар атты, сұңқар құсты, жүйрік тазыны қадірлеу. Бұл үшеуі
де алып ердің досы, Манас өлгенде оның ақ-құла тұлпары, ақ сұңқары, құмай тазысы
иесін кісіден артық жоқтайды, - дейді Француз ғалымы. Куртеильдің көзқарастары
Кембридж университетінің профессорлары Чэдивктерге де өзінің әсерін тигізген.
Олардың ойынша да «Манас» жыры көбінесе тағылықта өскен қауымның суреті. Онда
егіншіліктің өнершілдіктің сілемі бүтіндей жоқ.
• «Манас» жырын зерттеуге В.М.Жирмунский, Н.Богданов секілді көрнекті ғалымдар ат
салысты. Әсіресе, В.М. Жирмунскийдің «Тюркский героический эпос» (1974) деп
аталған монографиясына енген «Манас» туралы тарау өзінің талдау тереңдігімен
ерекшеленеді.
• В.И. Жирмунский . Новые материалы о Киргизском эпосе «Манас» Изв. АНСССР. 1960
№ 2 , стр 152-155.
• Қазақ пен қырғыз халқының әдебиет мұраларын, оның
ішінде «Манас» жырын жинауға бірталай үлес қосқан татар
мұғалімдері болды. Олардың ішінен ең алғаш жинаушылар
қатарында Бахтияр Абдул – Уахабты көрсетуге болады. 1889
жылы бұл кісі қазақ пен қырғыз халқын кең аралап, олардың
айтуынан көптеген қызықты ертегі, жыр, тақпақ, нақыл
сөздер жазып алады. Бахтиярдың жазғандарынан «Манас»
жырын зерттеуге көмекші болғандары «насихат», өсиет
өлеңдер» болмаса «керәәз». Бұл соңғы жырлар Көкетай мен
Манастың өсиет сөздерімен тығыз ұштасып жатады.
• Ә. Диваевтың кеңесі бойынша, төңкерістен бұрын «Манас»
жырын жазып алуға шұғыл кіріскен кісінің бірі–Қаюм
Мифтах. Ол көптеген жыл бойы ауруды, шаршауды керек
қылмай, «Манас» жырының толық түрін жазып алуды өзіне
мақсат етіп қойып, он үш мың беттік қолжазба тізеді.
• Қазан университеті ғылыми кітапханасы, қол жазбалар
бөлімі, № 131.
• 1903 жылы «Манас» жырының бір тарауы «Семетейден» бір үзіндіні
Пішпек уезінен география қоғамының Алатау қырғыздарын зерттеуге
шығарған арнаулы экспедициясының ғылыми қызметкері А.Г.Белинский
жазып алады. Ол «Манас» жырынан бірнеше үзінді, оның ішінде
«Семетей» жырының арабша мәтінін жаздырып алып, олардың орысша
транскрипциясын жасайды және орысшаға аударады. Тегінде айтқан
жырды олар ғылыми түрде баспаға дайындаған болу керек. Бірақ мұның
неге іске аспағаны, және А.Г.Белинскийдің тағдыры да не болғаны бізге
мәлім емес. Жалғыз – ақ оның аудармасы суретші В.В.Смирновтың
кітабында басылып шығады.
• 1961 жылы Қызыл Су аймағындағы қырғыздар арасынан «Манас»
жырының 120 мың жолдық нұсқасы жазылып алынған. «Манас» жыры
1942 жылы Кембридж сериясымен шыққан еді. 1960 жылы бірталай
өзгертіліп, ғалым В.М.Жирмунскийдің қатынасуымен жаңадан
толықтырылып шығарылды. «Манас» жырын терең зерттеуші
ғалымдардың бірі Лондон университетінің профессоры А.Т.Хатто. Бұл
ғалым ШУәлиханов, В.В. Радловтың версияларын тәптіштей зерттеп, оның
үстіне Бодли (Кембридж) кітапханасындағы Британ музейіндегі,
Гография қоғамындағы, Лондон университетіндегі түрік тілдес
халықтардың қолжазбаларын ақтару нәтижесінде «Манас» жырын биік
ғылым сатысында зерттеп, ондағы эпизодтардың, геройлардың тарихи
бейнесін анықтауды өзіне міндет етіп қойған. Б.Смирнов. В степях
Трукестана, М., 1914, стр 33-38
• Ол кісінің зерттеуі төрт бөлімнен құралады.
• 1. Манастың туысы.
• 2. Көкетай мен Боқмұрын. Қырғыздардың екі ерлік
поэмасын салыстырып зерттеу.
• 3. Алмамбет, Еркөкше және Ақ Еркеш
• 4. Түн жақ Азиядағы шаманизм және эпикалық жырлар.
• Бұл келтірілген мысалдардан қырғыз халқы жасаған
«Манас» жырының дүниежүзілік әдебиеттен алатын
орны қандай екенін айқын көоуге болады.
• Кеңес жылдарында «Манасты» алғаш түбегейлі
зерттеген ұлы суреткер әрі ғалым М.О. Әуезов еді.
Оның сонау отызыншы жылдарда жазған монографиясы
өз бағасын жоймайтын еңбек
• М.Әуезовтің пайымдауынша, «Манасты» тұтас күйінде бір кісі
шығара салмаған. Ол сан ғасыр бойына, сан буын
жомықшылардың қатысуымен ұлғайып дамып отырған».Бұл
жерде Мұхтар Әуезов «Тарыдан тау, тамшыдан көл құралар»
деген халық даналығының ұлылығын меңзеп отыр. Бұлақтан
құралып теңізге айналған сол «Манас» атты алып жырдың
шыққанына 1100 жыл болған деген болжам айтады. Сол тұстағы
ру-тайпалар одағының біреуімен жауласса, енді біреуімен одақ
құрып тегеуріні күшті жауына төтеп бергені «Манас» эпосынан
айқын көрінеді. Тарихи тамырлас, тағдыры ұқсас халықтардың
қоян-қолтық араласып, «андалық» өмір кешкен замандарды
тудырған рухани қазынасын М.Әуезов:
• Баяғы замандардан бері қарай, құмды, шөлді далада, шаң
ішінде қоңыраулатып келе жатқан әдебиет көші қай кезең, қай
асудан асты, соның ұлы сүрлеуін тауып алуды мақсат қылдық» -
деп өзінің әуелгі ғылыми мақсатын айқындайды.
• Қырғыздың батырлық эпосы», 4 томдық, «Манас» жырының 1-
томына кріспе 1961, А., 8 бет.
•
• М.Әуезов, әдебиет тарихы, қолжазба. Ленинград, 1925, п №185
• «Манас» эпосына қатысты тарихи замандағы қырғыз елі туралы М.Әуезов жинаған
мұрағат деректерінде: «Біздің эрамызға дейін (201-209 жыл) Гун князы Модезян күн
деген қажырлы елге кездеседі. Сол ел қырғыздардың түп атасы Түстік Динлин
тобынан ІІІ ғасырда қырғыз деген елдік құрылған. Біздің эрамыздан бұрынғы бірінші
жүз жыл ішінде Гун князімен Батысқа барады. 47-49 жылдарда князы Шынсиге еріп
жарымы қырғыз Енисейден Тянь-шаньға көшкен» (ЛММА, п. № 282). М.Әуезовтің
бұл дерегін ерте заманда хатқа түскен Қытай тарихшыларының өз мағлұматы да
нақтылай түседі: «Біздің эрамыздан бұрынғы 198 жылы орталық патшалық хуннуға
жыл сайын белгілі дәрежеде жібек, мақта - мата, күріш және басқа тағамдық
заттар – салық төлеп тұратын болады».
• Бұл кезең атақты қолбасы Мөде басқарған гундердің дәуірлеген тарихи
заманымен тұстас келеді. Енді сол Әуезов дерегінің ақиқатын нақтылай түсетін
қырғыздарға қатысты Ш.Уәлиханов зерттеуіне назар аударып көрелік: «Қырғыздар
арасында Оңтүстік Сібірден көшіп келгені туралы аңыздар жоқ, бірақ олардың
арасында Оңтүстіктен Солтүстікке қарай көшкенде қара Ертіске, Алтайға және
Канғайға дейін, ал Шығысқа қарай көшкенде Үрімшіге дейін барған екенбіз деген
аңыз бар». Ш.Уәлиханов одан әрі сол аңызға қатысты өз пікірлерін тарих жүзіне
танылған мағлұматтармен үстеп толықтырады. «Біз қырғыздар Шығысқа қарай
қазіргі қоныстарына дейін өте ерте кезде тараған деп шамалаймыз. Өйткені
Кулагудың 1253 жылғы маршрутында Тянь-Шяньда қырғыздар болғаны кездеседі.
Және олардың Тянь-Шаньнан Калғайға дейін және одан кейін қарай көшіп-қонып
жүргендері байқалады. Мұны халық аңызы да растайды.
• Қ.Салғарин. «Алтын тамыр», 1986, 103 бет.
• Ш.Уәлиханов «Жоңғар очерктері», 1950 жыл, 137 б.
•
• М.Әуезов «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» аталған зерттеуінде:
«Халық арасында әлде бір батырдың қоштасуы және соны жоқтауға
байланысты таралған өлең-жырды алғашында бір ақын жинап, басын
құрады, сөйтіп тұңғыш эпостық дастанның тууына негіз боп қалуы ықтимал.
Бір ақынның аузынан екінші ақынға көшкенде дастан толысып, оқиғасы
қалыңдап, молыға түсіп отырған» - деген болатын.
• Осы пікірін қырғыз фольклорын зерттеген ғалымдар да қуаттасы керек.
• Мұхтар Әуезов өзінің еңбегінде дастанның мазмұны мен формасы жайлы
біршама ой айтып, дастанда мынадай басты – басты тақырыптарға жіктеген:
• 1) Манастың дүниеге келуі және балалық шағы; 2) Жорықтар; 3) Батырдың
інісі әрі серігі Алмамбеттің келуі. 4 ) Қаныкейге құда түсіп, үйленуі. 5)
Көкетай асы. 6) Көзкемендер (Манастың туыстары) оқиғасы.
• «Манас» эпосы н зерттеуге ат салысқан ғалымның бірі Сергей Доронян өзінің
«ұлы халықтың ұлы перзенті» деген мақаласында:
• «Қырғыз жазушыларының съезі (1952) аяқталғаннан кейін, үкімет
басшыларының қабылдауы кезінде М.Әуезов пен атақты манасшы Саяқбай
Қаралаевтың әңгімесіне құлақ түріп отырмын. Жүрек тебірентерлік осы бір
сәтті ешқашан ұмыта алмаспын. Екеуінің кездесуінде бір символикалық нәрсе
бар сияқты болады да тұрады. Құдды тірі фольклор дәстүрі тірі жазба
әдебиетінің классикасымен кездесіп отырғандай...( өте әсерлі әділ айтылған
достық лебізі аз сөзге көп мағына сыйғызып жеткізе білген.
• М.Әуезов, Уақыт және әдебиет, Алматы 62, 191 бет.
• Қырғыз халқының даңқты мұрасы дүниежүзілік мәдениеттің алтын
қорына қосылады. «Манас» ауыз әдебиетінің шеберлері жасаған
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан көлемі жағынан аса үлкен
шығарма болып есептеледі. Шығарма жеңімпаз, ақылды Манас
бастаған қырғыз батырларының шетел басқыншыларына қарсы
жорықтарын паш ететін бірнеше дастандар циклынан құрылған.
Манас өз халқының аңыз дауларындағы көне де тұрақты
сарындардың бірі қартайған жалғызілікті адамдық, баласыздық
зары болып келеді. Мал-мүлікке ие болатын, нәсілді жалғастыратын
перзентті аңсау, «әулиелерден» бала тілеу түркі жырларының
көбінде ұшырайтын көрініс. «Алпамыс батыр», «Шора батыр», «Ер
сайын» секілді эпикалық жырлардан да осыны көретін едік. Міне,
дәл осы сарын «Манас» жырының шу басында аса маңызды мотив
ретінде кең жырланғанын көреміз. Эпоста қарт Жақыптың
ұлсыздығы үшін наласы былайша берілген:
• Бес түліктен мал жидым,
• Бес шақа пұлша арам жоқ.
• Ақыретке бет алсам,
• Атакелеп артымнан
• Налып қалар балам жоқ... 1,17).
• Сәби Манастың түр – тұлғасының өзі оның теңдесі жоқ тегеурінді ер болғалы тұрғанын күні бұрын ұғындырғандай.
• Алақан жазық, қолы ашық.
• Аттанып шықса, жолы ашық.
• Алып көкірек, жайық төс,
• Кең көкірек, жайық төс,
• Арқасы кең, белі түз,
• Айбаты қатты, заһар жүз.
• Піл мүшесі көрінет.
• Жолбарыс мойын, жуан білек,
• Жаурыны қалың, тас жүрек,
• Бөрі құлақ, Жолбарыс төс.
•
• Манас туғанына арнап той қылғанда, Жақыптың бәйгеге тіккен мал мөлшері де орасан.
• Бас бәйгеге саярым,
• Бес жүз қызыл наным бар.
• Екі түйеге жүктеген
• Ендей алтын зерім бар.
• Бес жүз жылқы, бір мың қой,
• Бас бәйгеде тағы бар.
• Аяқ жағын сұрасақ
• Арзан десең келмей қой.
• Қатыным бала тапқаны
• Халықққа берген бұл бір той.
• Ортасын өзің ойлап біл,
• Отыз атқа бәйге бар,
• Озып келсе күлігің.
• Ойратпа келсе пайда бар. (1,76).
•
• Тойға деген сойыс мал шамасы да шалқыған дарқандықты көрсетеді. Ал тойға келген адамдар да қара құрым
көрінеді («Қытайдан қырық мың қол келді», «Қылжалаулы ойраттан, қалмақтан қанша қол келді, қазақ, қырғыз мол
келді, дүниені басып қол келді»).
• Манас батыр өзінің алып күшіне сеніп опық жеген тұстарында жолға
салып, оң бағдар сілтеп, адал қамқоры болған Бақай сынды ақылгөй абыз
да со қырықтың ішінен табылды, Сондықтан айтулы Жомақшылар қырғыз
елінің ескі салтында қалыптасқан ережені өзгертпеген. Батыр мен қырық
шорасының әруағы оқтын-оқтын қырғыз елін аралап, «Манасты»
жырлайтын ақындарға аян беріп, демеуші күшке айналған. Эпосты
жырлаушыларға М.Әуезовтің көбірек тоқталуы да сондықтан болар. Біздің
заманымызға жеткен атақты манасшылардың ішінен ең талантты
манасшы Сағымбайды таңдап алып зерттеуші өз ойының ат байлар алтын
қазығына айналдырған. М.Әуезов 1936 жылы жазған «Қырғыз дастаны –
«Манас» атты мақаласында: «Манастың өлең жолының саны 260 мың.
Және соншалық ұзақ жыр бойына әңгіме бірде бір жерде қара сөзге
ауысып, өлең желісін үзбейді. «Ұдайы іркілмей, таусылмай, сарқырап ағып
отыратын ағынды теңіз сияқты алып бейнелі бір шығарма» деп жазған.
Осы жырды жыршының жыршысы жырлайды. Мұхтар Әуезов – «Манас»
эпосының теңдесі жоқ айтулы алып туынды екеніне жұрт көзін жеткізіп,
әлемдік аренаға көтеру үшін ұзақ жылдарын сарып етіп көп еңбектенген
ғалым.
• Қазақ әдебиеті», 1936 ж, 30 қаңтар.
• Ежелгі түркі өлеңіне тән дыбыс қалаушылық – аллитерация мен ассонанс
қырғыз эпосында ерекше орын билейтінін көреміз. Өлеңнің соңғы жолдары
ғана емес, басқа дыбыстарда үндес келушілік ертедегі позицияға тән
белгінің бірі борлса, «Манастан» осы өрнек молынан табылады.
• Ашыған қымыз екен,
• Алты азамат шаптырды.
• Алты жүз месте қымызды,
• Аял қылмай таптырды.
• Ауылда кісі қалма деп,
• Адамның бәрін шақырды...
• Немесе
• Қиратып жерді алалы,
• Қызықты жерді алдырып.
• Қияметте жүргенше,
• Қырғыз ұлы болғаны,
• Қырылып жатып залалы... (11,24).
• «Семетей» дастаны – қырғыз халқының әдебиетінен ең көрнекті орын
алатын «Манас» эпосының екінші бөлімі. «Манас», «Семетей», «Сейтек»
дастандары қырғыз жұртының өткен ғасырлардағы тұрмысын, дүниеге
көзқарасын, әдет – ғұрпын, талап – тілегін көркем образдар арқылы
бейнелеген ең ірі шығармашылық еңбегі болып табылады.
• «Семетей» жыры сюжеті жағынан осындай бөлек шығарма болса да кейбір
сәттерде – оқиғаларының жүйесі және образдарының шешімі жағынан –
«Манас» эпосын толықтырып тұрады.
• «Манас» эпосында оқиға Манас төңірегінде өрбісе, ал «Семетей»
дастанында оқиғалар Семетей, Құлшора, Айшөректердің айналасында
болып жатады.
• Қырғыз Ғылым Академиясының қолжазба қорындағы материалдарға және
А.Тоқамбаев тарапынан жинақталып біріктірілген нұсқаға қарап отырып,
«Семетей» дастаны туралы төмендегідей пікірлер айтуға болады.
• Қырғыз халқының мақтанышы іспетті шығармалардың бірі болған
«Семетей» дастаны, біріншіден туған жер, туған ел үшін ішкі – тысқы
жаулармен күресу, яғни батырлық тақырыбын, екіншіден, тұрмыстық –
салттық, адамгершілік, махаббат, достық сияқты мәңгілік тақырыптарды
қамтиды. Сонымен бірге «Семетей» дастанында қырғыз жұртының әдет –
ғұрпы, ұлттық салты, тұрмыс жағдайы да баяндалған. Олар шығарманың
ұлттық бедерін танытып, идеялық мазмұнын, халықтық сипатын айқындап
тұрады.
• Трилогияның алғашқы бөлімінен кейінгі бөлімдердің көркемдік
болмысы мен композициялық құрылымында, бейнелеу
қағидаларында айта қаларлықтай айырмашылықтар болуы да
тегіннен тегін емес. Манасқа байланысты бөлімдегідей емес
«Семетей» мен «Сейтекте» оқиғалар архаикалық героикадан,
ұланасыр кең қарымдылықтан арылып, негізгі кейіпкерлердің
таза жеке бастық арақатынасына, содан туындайтын
трагедиялар мен драмалар төңірегінде топтастырылған. «Манас»
эпикалық қарымы күллі ғаламға барабар нағыз үлкен эпос, үлкен
эпопея болса, «Семетей» мен «Сейтекте» бір әулет, бір буынның
шындығымен орайласып бұл заманның тілімен айтсақ,
«романдандырылған», «Шағын эпос». «Манастың» финалынан
басқа бөлімінде ұлан – асыр шайқастар, аза мен қуаныш, Жеңіс
пен жеңіліс, тағдырдың тауқыметі мен рахаты кездейсоқ қатар
түсіп, қосарланып отырса, «Семетей» мен «Сейтекте» бір күдік
пен бір итжығыс түсіп жататын сезім молырақ.
• Поэмада қырғыз елінің шырқын бұзып, берекесін алғандар Жақып,
Абыке, Көбеш, Қырғылшылдардың, олардың Семетей, Бақай,
Құлшораларға қарсы күресі – бір –бірімен ымыраға, бітімген келмес
күрес. Семетей мен Жақыптың арасындағы тартыс – тайпалас деп
суреттелмей, қара шеттілік пен әділеттіліктің арасындағы белдесу
ретінде берілген.
• Аңғал Семетей Жақыпты дұшпаным деп ойламайды, керісінше оны өзіне
жақын тартып, арқа сүйер адамы етіп алуды қарастырады. Семетейдің
трагедиясы оның осындай аңқаулығында, аңғалдығында жатыр.
Осының нәтижесінде Семетей аярлықты өзінің туғандары Абыке,
Көбіштерден де көреді. Семетей басыма іс түссе қорған болады деп
сенеді, бірақ бұл үміт сюжеттің өрбуінде аяқталмайды. Семетей елі –
жұрты үшін не қорлықты көрсе де, оны көтере де, жеңе де білді.
Сондықтан да ол Бақайдың кеңесіне құлақ аспай, Абыке, Көбіш,
Қырғылшалдардың барлық қорлығы мен зорлығына шыдап, оларды
ынтымаққа, бірлікке шықырады. Дастанда Абыке, Көбеш, Қырғылшалдар
Семетеймен оты өрелі жанбаған, өз күлшесіне күл тартқан эгоист,
жақсылыққа жамандықпен жауап берген, сырты бүтін, іші түтін,
түлкідей аяр мансапқорлар. Олар зорлықпен жеткен биліктен, даңқтан
айырылып қалмау үшін Манаспен өлгенше тайталасып, алысып,
жұлысып өтеді. Өздерінің мерейін үстем ету мақсатында олар ел -
жұртын сатып жіберуден де тарынар емес.
• «Семетей» дастанының екінші сюжеттік өзегін лирикалық
тақырып құрайды. Соғыс тақырыбы дастаннан біраз орын
алғанымен махаббат мәселесінің де алатын орны едәуір десек
қателспейміз. Махаббат мәселесі Семетейдің төңірегінде
шешіледі. Семетей мен Айшөрек біріне – бірі тең жаралған
жастар болғандықтан, ата салты бойынша, әрі екі жастың
арасындағы шынайы махаббатттың негізінде үйлену мәселесі
дастанда өзгеше шешілген. Оны біз мынадан көреміз: Семетей
елі құда түсе барғанда Ақуын хан мен Манас пен құда болады.
Демек, негізгі қаһарман Семетей сырт қарағанда салт
бойынша үйленеді, Айшөрек оның «құдай қосқан» қосағы.
Бірақ Манастың өлімі, Семетейдің Бұқараға тентіреп кетуі,
одан кейін Шатемір ханның оны Шәшікейге үйлендіруі келіп
килігеді. Шәшікейге үйлену күтілмеген оқиға болғандықтан ол
дастанның негізгі түйінін шешпейді.
• «Семетей» дастаны «Жыр басынан» басталған бес бөлімнен тұрады. Олар
іштей тағы да қысқаша тақырыптарға бөлінген. Бірінші бөлімде, Қаныкей
мен Шиырындының Көбеш ханның шабуылынан Семетейді алып қашып,
оны тәрбиелеуі кіреді.
• Екінші бөлімде, «Семетейдің еліне қайтуы» (Семетейдің Сары тазға
жолыққаны; Қаныкейдің жыры; Семетейдің Таласқа тұңғыш келуі;
Семетейдің Таласқа көшіп келуі; Шоралардың опасыздығы; Шынқожаның
Семетейтен ат сұратқаны);
• Үшінші бөлімде, «Шынқожа, Талтайдың шатағы» (Шаңқожа, Талтайдың
зорлығы. Шөректің ұшуы; Ақсұлудың жайы; Айшөректің түсі; Құлшораның
шалғыны; Үреніштен өту; Шынқожа мен Талтай ұрынған бәле; Құлшоранның
барлауға шығуы; Талтайдың жаралануы; Шыңқожамен Толтайдың жеңілуі);
• Төртінші бөлімде, «Семетей мен Қоңырбайдың соғысы» (Семетейдің
Қоңырбайға қарсы аттанасы; Қоңырбайдың сиқырлы қарауылшылдары;
Семетейдің Қарағұлға алданғаны; Семетейдің жаралануы; Қоңырбайдың
Таласқа шабуылы);
• Бесінші бөлімде, «Ханшораның қастығы, Семетейдің ғайып болуы»
(Үметейдің Семетейге қол жұмсауы; Ханшора мен Қияздың достасуы;
Семетей мен Құлшораға Ханшораның қастығы; Семетейдің қаза табуы және
ғайып болуы) – деген сияқты бөлімдерден тұрады.
• «Сейтек» дастаны қырғыз ауыз әдебиеті зерттеушілерінің қаламына
біраз уақытқа дейін ілікпей, қағыс қалып келген. Қайсы бір еңбектерде
атүсті сөз болғаны болмаса, осы бір тамаша дастанға терең талдау
жасалып, сындарлы ой, салиқалы пікір айтылғаны шамалы. «Сейтек»
дастаны кең тынысты, кемеңгер «Манас» трилогиясының түбегейлі
түйіні іспетті. Оны тек қана эпилог, немесе бас –аяғы бітпеген қосалқы
туынды деп тұжырымдау бұл мәселеге үстірт қарап, жаңсақ қорытынды
жасағандық болар еді. Сюжеттік желісі, композициялық құрылымы
тұрғысынан болсын, образ жүйесі, идеялық мазмұны жағынан болсын
«Сейтек» дастаны шоқтығы биік, толыққанды туынды екені хақ.
• «Манас» пен «Семетей» сияқты «Сейтектің» де бірнеше варианттарының
болуы тегін емес. Өйткені, бұл халық арасына кең тарап, ғасырлар бойы
ел аузында жатталып, аңыз боп кеткен жыр. Ел арасынан шыққан сан
алуан жыршылар «Манас» пен «Семетей» тәрізді, бұл дастанды да
халыққа жеткізерде небір асылын маржандай тізіп, баға жетпес үлес
қосып, өз жанынан толықтырып отырған. Дүйім елге мәшһүр болған
манасшылар бұл эпостың үш бөлігін бір – бірінен бөліп қарамаған. Манас
жәйлі сөз болса – ақ оның ұлы Семетей мен немересі Сейтек қоса
айтылатын болған. Біз білетін манасшылардың ішіндегі даңғылы –
Саяқбай Қаралаевтың варианты бойынша бұл трилогияның толық
жырлануы да ойланарлық мәселе.
• Манасшы Сағымбай Оразақовтың вариантында «Манас» эпосының
алғашқы бөлігі неше түрлі жат идеяларға, діни ағымдарға душар
болғаны мәлім. Дастанның шынайы халықтық нұсқасын қалпына
келтіру үшін оның түрлі варианттарының басын біріктіріп,
жинақтау қажеттігі де міне осыдан келіп шыққан.
• Олай болса, идеялық, көркемдік дәрежесі әрқилы варианттарды
ерінбей екшеп, сарапқа салып салмақтап барып бас – аяғын
жинастырып, біріктіруге тура келер еді. Ал, енді «Сейтектің» жәйі
тіпті басқаша. Оның идеялық – көркемдік арқауына әртүрлі
ағымдардың ықпалы тиген жоқ. Осы принципті басшылыққа ала
отырып, бірнеше варианттардың негізінде құрастырылған «Манас»
пен «Семетейге» қарағанда «Сейтектің» бір айырмашылығы сол,
бұл жақтан бір ғана Саяқбай Қаралаевтың варианты бойынша
жарық көріп отыр. «Манас» трилогиясы генеалогиялық циклизация
принципі бойынша құрылған. Трилогияның бірінші бөлімі де
Семетейдің ғайып болып кетуі тәрізді үлкен треагедиямен
аяқталады. Екі дастанның екеуінде де оқиға әділетсіз зұлым
күштерінің мерейі үстем болуымен тамамдалады. Қатыгез жаудан
қасірет шеккен қалың ел бордай тозып, босып кетеді.
• «Сейтек» те «Семетей» жыры сияқты қырғыз елінің
бүліншілікке ұшырап, ел қорғаған ерлердің жеңіліс
тауып, жау қолында азап шегуін баяндаудан басталады.
Бірақ, мұнда дәстүрлі сюжет желісі қайталанып отырады
дегенде дастандағы уақиғалар, тұрмыс – салтқа
байланысты эпизодтар сол күйінше қайтадан
қайталанады деген ұғым тумауы керек. Халықтық
эпостың көркемдік дәрежесі де белгілі дәстүрлі
сюжеттің қай деңгейге көтеріле алғандығына
байланысты. Әйтпесе, генеалогиялық принциппен
байланысқан бөлімдердің бір – бірінен айырмашылығы да
болмас еді.
• Эпикалық «клишелер»эпоста жалаң қайталанып
отырады деу ағат пікір. Халықтың тұрмыс жағдайына,
дәуір ағымына қарай эпостың «клишелер» де жаңа
мәнге ие болмақ. «Сейтек» дастанының ең бір асыл
қасиеттерінің бірі –бағзы дәстүрлі сюжет желісінің соны
шешім тапқандығы.
• Саяқбай Қаралаевтың вариантындағы «Сейтек» дастанының тағы бір ұтымды
эпизодтарының бірі – Семетейдің ғайып болып кететін жері. Басқа
варианттарда бұл көрініске көп тоқталып жатпайды. С.Қаралаев болса
Семетейдің қалай ғайып болғанын ғана емес, еліне қайтып оралуын да толық
суреттелген. Әрине, бұл миф. Әйтсе де мифтік сарын эпостың идеялық,
көркемдік сапасына нұсқан келтірілгені былай тұрсын, қайта, керісінше,
ажарын кіргізіп, жайнатып, жарқыратып жібереді. Сүйікті батырын қалың ел
өлімге қимайды. Оның үстіне Сейтектің әлі буыны бекіп, бұғанасы қатқан
жоқ. Жаулары да қатерлі жау. Осының бәрін сарапқа салып, салмақтап
келгенде Семетейдің елге қайтып оралуы әбден орынды. Оның елге
қауышуы қырғыз батырының қайтадан қуаты толып, күші өсып, тозған елінің
басын құрап, тізе қосып, дұшпанға қарсы тұратын кезеңнің туғанын
сипаттайды. Сонымен Семетей еліне қайтып оралды дедік. Бұл мәселе
көркемдік жағынан қалай шешілген? Міне, енді осыған келелік. Бір топ
ғалымдардың пайымдануынша, осы сюжеттік мотив «Сейтек» дастанының ең
бір ұшқыр шешілген, шырқау билігіне шарықтап көтерілген бөлімнің бірінен
саналады. Семетейді ең алғаш көрген Қарадәу оны елге алып қайтуға
әрекет жасайды. Бірақ ол әрекеттен ештеңе шықпаған соң Құлшораға
барады, оның да бұған шамасы келмейді. Ақырында тек Қаныкейдің емшек
сүті ғана Семетейге тіл бітіріп, көзін ашады. Семетейдің еліне оралуы
фонтастикалық эпизод бола тұра, оқырманға шынайы өмір шындығындай
әсер етеді. Дастандағы ана туралы идея тамаша шешімін тапқан.
• «Сейтек» дастанының стилистикалық құрылысы да сан алуан. «Сейтек»
бөлімінің сюжеттік құрылымында, уақиғаларды баяндаудың белгілі бір
ырғақ жүйесін түзуде диалогтардың атқаратын қызметі зор. Дастандағы
диалогтерді тек қана кейіпкерлердің аузынан шыққан сөз деп қарамау
керек. Себебі эпостағы оқиға желісінің дамуы ылғи осы диалогтерге де
тәуелді болып отырады. Диалог эпостағы қаһармандардың өзара
қарым-қатынасын ашып көрсетумен қатар олардың образын да ашуға
үлкен себін тигізеді. Қияз бен Ханшораның Құлшора мен Ханшораның,
Сейтек пе Қаныкейдің диалогтері міне осындай. Қияздың қорқақтығы,
жалтақтығы, аңғалдығы, Ханшораның арамзалығы, Құлшораның қара
қылды қақ жарған әділеттігі, Сейтектің батырлығы, Қаныкейдің
даналығы осы сияқты диалогтар арқылы көрінеді.
• Эпостық стилистикалық табиғатына тән тағы бір асыл қасиеті -
салыстыру тәсілінің барынша ке түрде қолданылуы. Негізі, «Манас»
эпосында ауыз әдебиетіндегі көркемдік тәсілдердің алуан түрі
кездеседі. Образды толықтыра түсуде, оқиға жүйесін айқындап беруде
салыстыру тәсілінің маңызы ұшан-теңіз. Салыстыру тек этикалық
полотноларда ғана емес, жалпы қырғыз поэзиясында жиі ұшырайды
• ІІІ Қорытынды.
• 1. Бағзыдан жеткен – баба жыр.
• «Манас» тарихи заманнан таулы Азия қыратында ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан қызықты жыр,
қырғыз халқының мұрасы. «Манас» жырының қайта түлеп, жаңғыра көркеюіне жоңғарлардың
шапқыншылық оқиғасы себепкер болғанын зерттеушілер көптен аңғарған.
• Сонымен қатар эпоста қырғыз халқының одан көп бұрынғы эпикалық дәстүрінің ізі де байқалатыны анық.
Соның бір көрінісі-қырғыздардың қатынас, мүдделес түрік халықтарының, бірінші кезекте қазақ халқының
құрамына кірген, VІІ-VІІІ ғасырда-ақ жеке ел, мемлекет сипатында жүрген ірі тайпалармен бейбіт күнде тату
ағайын, соғыс кездерінде одақтас болып, бір қосылып, бір ыдырап отырған шағының ақиқаты елес беруінде
жатыр.
• Жалпы түрік елдерінің ортақ мұқтажын түсініп, сыртқы жаулармен айқасқа шығуын, осы жолда жеңіске
жетуін көрсетуі, жырдың аса мықты идеяларының бірі. Ерте заманның жыршысы неге қырғыз, қазақ, ноғай,
өзбек, қарақалпақ, алтайлық бірлігін серпінді түрде толғаған деп күдіктенудің ешбір негізі жоқ. Тіпті
қайсібір кезеңде ондай бірлік болмағандығының өзі эпостың нұрлы мұратын теріске шығара алмайды.
• Жырдың қаһарманы «отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын болуы» бір қарағанда нанымсыз
секілденгенімен, халық бәрібір сондай алыптардың болуын арман еткен, сондай мүмкіндікке сенгісі келген.
Ықылым заманаларға куә болған, талай ұрпақтың тілін атын, талай ұрпақтың көзін жұмдырған, мың жасап,
миллиондардың көкірегінде тұнған жырдың Тынық мұхиты - «Манас» аты ата дастанның әлі күнге
құлағымызды елітіп, көңілімізді еліктіріп, жүрегімізді еріте жөнелетіндей ерекше сиқыры бар. «Манас»
жырының адамзат баласы үшін берер құндылығы өте мол.
• Сондай-ақ қырғызға жақын, тілі де, діні де, тегі де туыс елдер өкілдері эпоста Манас төңірегінде
шоғырланып жүрсе, ол да замандар бойында ыдыраңқылықтан, бірлестік аздықтан, түрінің қуатты бірлігін
қажет еткендікке де байланысты болар.
• Қалай болған күнде де бүгінде тәуелсіз мемлекеттер достығы туы астында бір бағытта күш біріктіріп, өзара
қарым – қатынас жасап, алдына ұлттық демократиялық мұрат қойып отырған қазақ, қырғыз, өзбек секілді
туысқан ұлттардың көне кезеңдеріндегі достыққа, бірлікке жасаған қадамын көрсетуі «Манас» жырының
мәңгілік өшпес мәнін, нұрлы аңсарын арттыра түсетін тұстарының бірі. Түркі халықтар жарастығының
тамырлары анық, дерегі көп, тілектестігі түйісетін сәттерде мол болғанын халық даналығы өзі куәландырып
отырса, бұған тек мақтаныш сезімнен қарау керек. Фольклордың қайталанбас қамба, нағыз демократиялық
сипатының бір көрінісі осы болар. Ресми тарихтарда жазылып қалғандығы ауыз әдебиеті шығармалары өзіне
ғана тән көркемдік тәсілмен куәландырады дейтін М.Горький пікірі қаншалықты терең екенін қырғыз
эпопеясы «Манас» жарқыратып дәлелдей алады.
• Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
•
• Ақаев Асқар, Қырғыз мемелекеттігі және «Манас» халық эпосы. Астана: Күлтегін 2003.
• Адамзаттың «Манасы» (Қазақ зерттеушісі ғалымдары «Манас» туралы) Жауап шығ. – Ыбыраев Ш., Рауан,
1995.
• Алпысбаев Қ., Уәлиханов – фольклортанушы., Алматы: Ғылым, 2001 – 124 б.
• Қазақ фольклорының поэтикасы / әдебиет және өнер институты; ж./ред.Бердібай Р. Алматы 2001.
• Манас, Қырғыз халқының батырлық дастаны, 4 кітап, Алматы 1961, 62 ж.
• Қазақ фольклорының тарихтылығы., Алматы 1993.
• Ш.Айтматов. Ұстаз туралы сөз. «Біздің Мұхтар», 1976,72 – бет.
• М.Әуезов, Әдебиет тарихы, қолжазба. Ленинград, 1925, № 185.
• М.Әуезов, Уақыт және әдебиет. Алматы 62, 191 – бет.
• Ә.Марғұлан., «Ежелгі жыр, аңыздар», «Жазушы», 1985, 95 – бет.
• Ә.Марғұлан., Шоқан және «Манас», алматы 71, 36 –бет.
• Қ.Салғарин., «Алтын тамыр», 1986, 103 – бет.
• Ш.Уәлиханов «Жоңғар очерктері», 1985 жыл, 137 –бет.
• С.Мұхтарұлы., Шоқан және өнер., Алматы 85, 197 – бет.
• Манас, І том, «Щиңжаң ел баспасы», 1984 жыл, 109 – бет.
• «Қазақ әдебиеті» газеті, 1936 ж, 30 қаңтар.
• Б.Смирнов. В степях Туркестана, м., 1914, стр 33 – 38.
• В.М.Жирмунский. новые материалы о Киргизском эпосе «Манас» Изв.АН СССР 1960 № 2, стр 152 – 155.
• П.М.Мелиоранский. о составе и общем характере киргизских былин. Тургайская газета. 1896 № 68, стр 2 – 4.
• Ф.Е.Корш. Древнейший народный стих.тур.племен., Записки ВОРАО Т ХІХ.

Ұқсас жұмыстар

Руналық жазу

Шоқан және орыс ғалымдары

Әдеби кейіпкерлер әлемі

Қырғыз халқының халқы, тілі жайлы

Шоқанның жастық шағы

Кәмшат қыз

БЕСІК ЖЫРЫ МЕН ТҰСАУ КЕСУ

Ежелгі түркі өркениеті

Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырының зерттелуі

Мәдени мұра- баға жетпес байлық

Пәндер